Pogórze Bukowskie
Pogórze BukowskiePogórze Środkowobeskidzkie Dworzec kolejowy w Nowym
Zagórzu
, wygląd w 1915 r. Pogórze Bukowskie (
513.69
) –
mezoregion fizycznogeograficzny
Pogórza Środkowobeskidzkiego
w południowo-wschodniej
Polsce
. Pogórze Bukowskie obejmuje pas wzgórz i kotlin o wysokościach na ogół od 300 do 500 m n.p.m., rozciągających się równoleżnikowo między
Kotliną Jasielsko-Krośnieńską
na północy a
Beskidem Niskim
na południu przez
Pasmo Bukowicy
. Na zachodzie Pogórze Bukowskie poprzez dolinę
Jasiołki
graniczy z
Pogórzem Jasielskim
. Na wschodzie
Kotlina Sanocka
oraz
Góry Słonne
oddzielają Pogórze Bukowskie od
Gór Sanocko-Turczańskich
i
Bieszczadów Zachodnich
. Region jest przecięty doliną górnego
Wisłoka
oraz
Osławy
. Gospodarkę leśną na tym obszarze prowadzą;
Nadleśnictwo
Brzozów
,
Rymanów
i
Lesko
[1]. Miejsca historycznePogórze zasiedlone było już od czasów starożytnych – wykopaliska archeologiczne potwierdzają ślady
kultury przeworskiej
z II wieku n.e. Na terenie miejscowości
Prusiek
odkryto pierwsze cmentarzysko kultury przeworskiej w
Karpatach
, datowane na drugą połowę II wieku n.e. Prace wykopaliskowe prowadzone od
2000
roku ujawniły, że ludność, do której należało cmentarzysko, posiadała powiązania z wschodnią strefą kultury przeworskiej. Chronologicznie znaleziska z Prusieka są zgodne z przekazem
Klaudiusza Ptolemeusza
, mówiącym o przenikaniu pewnych grup
Wandalów
– Lakringów, Hasdingów[2] i Wiktofalów na południe, na tereny dorzecza górnej
Cisy
[3]. Można przypuszczać, że część ludności kultury przeworskiej stanowili
Wandalowie
, którzy na pewien czas w drodze na południe zasiedlali te tereny i założyli swą nekropolię w Prusieku[4][5], W miejscu największego przewężania
Sanu
, gdzie krzyżują się granice Pogórza Bukowskiego i Kotliny Sanockiej, przy ujściu
Sanoczka
do Sanu, u podnóża
Gór Słonnych
znajduje się drugie najstarsze wielokulturowe stanowisko archeologiczne w południowo-wschodniej Polsce tzw.
Horodyszcze
[6]. Po dawnej architekturze obronnej historycznej
ziemi sanockiej
na tym terenie zachowały się ślady zamków i dworów obronnych m.in.
Sobień
,
Lesko
,
Sanok
,
Nowotaniec
,
Płonna
i
Zboiska
. Zespół folklorystyczny ze wsi
Mokre
w strojach łemkowskich W okresie
I wojny światowej
od 8 do
10 maja
1915
Pogórze było miejscem krwawych walk oddziałów, stron konfliktu. Rzeka Wisłok w górnym biegu na odcinku od
Odrzechowej
do
Beska
stanowiła linię oporu wojsk rosyjskich (m.in.
kazaków dońskich
) przed nacierającymi od zachodu pułkami austriacko-niemieckimi. W nocy z 9 na
10 maja
pułki
bośniackie
usiłowały kilkakrotnie sforsować
Wisłok
w
Besku
, w miejscu gdzie rzeka płynie głębokim jarem[7]. Cmentarz i pomnik upamiętniający ofiary wydarzeń z lat I wojny światowej znajduje się w
Bukowsku
. We wrześniu
1944
podczas
operacji dukielskiej
na Pogórzu Bukowskim toczyły się ciężkie walki pomiędzy niemieckimi 96 i 68 dywizjami piechoty XXIV korpusu pancernego a radzieckim 67 korpusem piechoty oraz 167 i 129 korpusem strzelców 107 dywizji piechoty, nacierającymi od wschodu. Dowództwa zgrupowania wojsk niemieckich Generalleutnanta Richarda Wirtza znajdowało się w
Bukowsku
, natomiast Generalleutnanta Paula Scheuerpfluga w
Woli Sękowej
. Działały tu też m.in. oddziały partyzanckie
Adama Winogrodzkiego
z
Poraża
i
Antoniego Żubryda
z
Niebieszczan
. Dojrzewające czerwone winogrona – uprawiane w przydomowych pogórzańskich sadach [8].
30 sierpnia
2008 Etnografia PogórzaObok takich miejscowości jak
Bukowsko
,
Nowotaniec
,
Nagórzany
czy
Niebieszczany
Pogórze do
Operacji Wisła
leżało na terenach południowego pograniczna kulturowego poza zasięgiem zwartego osadnictwa polskiego (
wyspa językowa
), otoczone wsiami z dominującą przewagą ludności
rusińskiej
[9]. Ludność polska posługiwała się dialektem sanockim[10], będącym gwarowym wariantem
dialektu małopolskiego
[11]. Do
1946
większość część Pogórza zamieszkana była w przez rusińskich
Łemków
. "Gdzie ich nazywano (
1851
), albo Sanockimi Góralami, albo też Lemkami, od przysłówka Lem, który używają, a który odpowiada co do znaczenia przysłówkowi "tylko". Właśnie wśród tych Górali Sanockich czyli jak ich zwać chcą Lemków, leży ponad
Osławą
trzy wioski w niewielkiej odległości od siebie, gdzie w jednej mówią ludzie "Lem" w drugiej "Nem" w trzeciej "Łeż", tem samym tedy prawem można by ich nazywać Lemkami, Memkami, i Łeżkami"[12]. Rozproszone enklawy tej grupy etnicznej pozostały w dorzeczu
Osławy
m.in. w
Mokrem
,
Szczawnem
i
Komańczy
. Pogórze Bukowskie od połowy XI wieku leżało na zachodnim pograniczu ziem
Rusi Czerwonej
, wraz z którą w
1340
zostało przyłączone do Królestwa Polskiego. Ziemie te po kolejnych najazdach tatarskich od XIII do XIV wieku pozostawały praktycznie niezamieszkane. Do ich kolonizacji na
prawie wołoskim
oraz polskim, prowadzonej głównie przez rody
Balów
i
Herburtów
, doszło dopiero na przełomie XIV i XV wieku. Osadnictwo
wołoskie
dało początek zamieszkującym te tereny grupom etnicznym
wschodniosłowiańskiej
proweniencji:
Łemkom
i
Dolinianom
obok których ukształtowała się również grupa polskich
Pogórzan
, w dawnej literaturze zwana
Głuchoniemcami
[13] W
1946
w okresie nasilonych walk ze zbrojną partyzantką ukraińską całkowitemu zniszczeniu uległo kilkanaście wsi polskich i ukraińskich leżących na obszarze Pogórza. W nocy z 4 na
5 kwietnia
[14][15], sotnie
UPA
dokonały największego napadu na polskie miejscowości – Bukowsko oraz okoliczne wsie. Upowcy spalili wówczas większość budynków Bukowska, z których ocalał tylko kościół i kilka domów mieszkalnych. Ogółem banderowcy spalili tej nocy 420 zabudowań w Bukowsku, 125 domów w sąsiednim
Nowotańcu
i 110 budynków mieszkalnych w
Nagórzanach
, dach nad głową straciło w tym dniu ponad 3500 osób. W roku
1947
w wyniku działań podjętych przez władze państwowe w ramach
Akcji Wisła
opuszczonych zostało kilkanaście wsi ukraińskich,
łemkowskich
i doliniańskich, po który pozostały do dziś ślady cmentarzy wiejskich, oraz cerkwiska. W latach 60. XX wieku wiele tych wsi np.
Wola Piotrowa
zostało ponownie zasiedlonych m.in. przez osadników ze
Śląska Cieszyńskiego
. ArchitekturaPozostałości dawnej zabudowy dworskiej m.in. ; murowane parterowe dwory z XIX wieku w miejscowościach
Tarnawa Górna
,
Markowce
,
Poraż
,
Wola Postołowa
,
Czaszyn
(ruiny dworu zniszczonego w roku
1915
), pozostałości parków dworskich w
Woli Sękowej
,
Pisarowcach
,
Pielni
,
Pobiednie
,
Nadolanach
i
Zboiskach
. Nad
Sanem
, na granicy Pogórza i
Gór Słonnych
znajduje się
zamczysko
Sobień
. Miejscowości
Brzozowiec
,
Bukowsko
,
Czaszyn
,
Czerteż
,
Dąbrówka
,
Karlików
,
Kulaszne
,
Markowce
,
Mokre
,
Morochów
,
Nadolany
,
Nagórzany
,
Niebieszczany
,
Nowotaniec
,
Odrzechowa
Pielnia
,
Pisarowce
,
Płonna
,
Pobiedno
,
Poraż
,
Postołów
,
Prusiek
,
Rudawka Rymanowska
,
Sanoczek
,
Szczawne
,
Tarnawa Dolna
Tarnawa Górna
,
Wielopole
,
Wola Piotrowa
,
Wola Sękowa
,
Wysoczany
,
Zagórz
Zboiska
. Historia gospodarkiPogórze Bukowskie jest jednym z najstarszych ośrodków górnictwa naftowego na świecie, kopalnie ropy naftowej istniały w takich miejscowościach jak Tokarnia, Morochów czy Mokre przed rokiem
1884
. W roku
1874
została ukończona linia
kolejowa
biegnąca przez Pogórze od
Przełęczy Łupkowskiej
znana jako
Pierwsza Węgiersko-Galicyjska Kolej Żelazna
. Stacje kolejowe znajdowały się w Komańczy,
Szczawnem
, Mokrem i Czaszynie oraz stacja węzłowa w
Zagórzu
. Łączyła ona prowincje
Austro-Węgier
leżące po dwóch stronach
łańcucha karpackiego
–
Galicję
i
Węgry
. Linia początkowo była jednotorowa (od 1896 r. – dwutorowa). W
Zarszynie
oraz wsi
Odrzechowa
rozwinęła się hodowla
bydła simentalskiego
sprowadzonego ze Szwajcarii ponad 150 lat remu. Krajowa Wystawa Bydła Simentalskiego oraz Regionalny Championat Konia HuculskiegoMiędzynarodowa impreza organizowana rokrocznie od roku
2000
w ramach cyklu "Pożegnanie lata". Miejsce wystawy znajduje się w dolinie
Wisłoki
, gdzie rzeka tworzy zakole pod wysokim urwiskiem, pomiędzy wsią
Pastwiska
i
Puławy Dolne
. Wystawcami zwierząt są głównie hodowcy z południowych powiatów województwa podkarpackiego. Wśród odwiedzających największą grupę stanowią Niemcy, Czesi, Słowacy i Węgrzy. Gośćmi wystawy w roku 2008 byli m.in. pochodzący z
Odrzechowej
prezesem Polskiego Związku Hodowców Koni dr. inż. Władysław Brejta oraz dr Josef Kočera dyrektor Federacji Hodowców Bydła Simentalskiego w Republice Czeskiej, który pełnił również funkcję głównego sędziego zawodów, poseł
Jan Bury
,
Eugeniusz Kłopotek
, marszałek województwa podkarpackiego, sanocki starosta powiatowy oraz wojewoda podkarpacki i wielu innych. Wystawie towarzyszy pokaz najnowszych maszyn i urządzeń rolniczych. III Krajowa Wystawa Bydła Simentalskiego. Krowy na wybiegu. | III Krajowa Wystawa Bydła Simentalskiego. Krowa "champion" 2008. | Regionalny Championat Konia Huculskiego w Rydawce Rymanowskiej 2008 | Regionalny Championat Konia Huculskiego w Rudawce Rymanowskiej. 2008 |
Rezerwaty i parki przyrodniczeNa pogórzu Bukowskim leżą
Jaśliski Park Krajobrazowy
oraz rezerwaty przyrody: TurystykaPrzez Pogórze przebiega rowerowy i pieszy
szlak śladami dobrego wojaka Szwejka
. Ponadto prowadzą tędy szlaki piesze: W
Karlikowie
,
Puławach Górnych
działają wyciągi narciarskie. Przez Pogórze przebiega
Europejski długodystansowy szlak pieszy E8
. Gospodarstwa agro-turystyczne istnieją w miejscowościach
Puławy
,
Tokarnia
,
Nagórzany
,
Nadolany
,
Nowotaniec
,
Bukowsko
,
Wola Sękowa
,
Wola Piotrowa
,
Karlików
,
Płonna
,
Szczawne
,
Rzepedź
,
Lesko
,
Zagórz
,
Poraż
,
Wysoczany
,
Zboiska
,
Pobiedno
,
Lesko
,
Kulaszne
,
Wysoczany
. Grupy etnograficzne Zobacz teżPrzypisy- ↑
Nadleśnictwo Brzozów
- ↑ Wandalowie-Hasdingowie, kojarzeni ze wschodnią strefą kultury przeworskiej (głównie
Mazowsze
i
Lubelszczyzna
), opuścili w końcu II wieku n.e. zamieszkiwane dotąd tereny i przemieścili się na południe (górna
Cisa
, nad granicą
dacką
notowani od lat 70.) i południowy wschód). Prawdopodobnym powodem przesunięć etnicznych były ruchy ludnościowe na obszarach, na których lokalizuje się m.in. plemiona Gotów i
Gepidów
(głównie
Pomorze
). Ruchy te, zwane wędrówką "ludów gockich", miały odbicie w zmianach obszaru występowania elementów
kultury wielbarskiej
. Duża aktywność środkowoeuropejskich ludów barbarzyńskich znalazła swój wyraz w atakach na północny
limes
rzymski i
wojnach markomańskich
.
- ↑ W czasie wywołanej najazdem
Hunów
(od
375
r.) wędrówki ludów część Wandalów (Hasdingowie) sprzymierzyła się z irańskojęzycznym ludem
Alanów
i dotarła na obszary między
Dunajem
i
Cisą
.
- ↑ "Na szczególną uwagę zasługują wyniki najnowszych badań, realizowanych od
2004
roku przez dr Judytę Rodzińską-Nowak i mgr Joannę Zagórską-Telegę na ciałopalnym cmentarzysku ludności
kultury przeworskiej
w Prusieku (stanowisko 25), zlokalizowanym na południe od
Sanoka
, na Pogórzu Bukowskim. Należy zaznaczyć, iż polskie Karpaty uchodziły do tej pory za obszar pozbawiony zasadniczo znalezisk materiałów sepulkralnych, które można by z całą pewnością datować na okres wpływów rzymskich." [w:] Renata Madyda-Legutko. Instytut Archeologii UJ. Badania nad osadnictwem z okresu wpływów rzymskich w polskich Karpatach. 2005
- ↑ Rocznik Przemyski, t. 43, z. 2 Archeologia, Przemyśl 2007. Renata Madyda-Legutko. Wyniki dalszych badań na cmentarzysku kultury przeworskiej w Prusieku stan. 25, pow. Sanok
- ↑ "Okres przedrzymski i rzymski : Obszar Polski południowo-wschodniej, ściślej jego południowa część, jest jednym z 4 w skali całego kraju, gdzie mamy do czynienia z enklawą osadnictwa
celtyckiego
. Jest ono datowane na III-I wiek p.n.e. W czasach odpowiadających okresowi rzymskiemu (wraz z okresem wędrówek ludów – I-V wiek) notujemy tutaj stanowiska zbliżone do znanych z Polski centralnej i innych części Małopolski, a także wskazujące na odrębność kulturową związaną z ludami południowymi (Dakowie). Stanowiska tego etapu występują najliczniej w strefie lessów, w
Dołach Jasielsko-Sanockich
oraz w strefie wielkodolinnej. Znaleziska z tego czasu należą do najbardziej efektownych w całych pradziejach, szczególnie pochodzące z cmentarzysk (
Prusiek
,
Radawa
,
Trójczyce
,
Kopki
– liczne przykłady elementów uzbrojenia, narzędzi, ozdoby). Ważną cechą jest obecność licznych importów południowych („rzymskich”), z których najliczniej występują monety (nie zawsze są one traktowane jako znaleziska archeologiczne ze względu na wartość numizmatyczną, co niewątpliwie zubaża zasób naszych źródeł ). "
[1]
- ↑ [w:]
Józef Stachowicz
. Miniony czas. strona 36.
- ↑ "W XIV wieku wino – również to produkowane na ziemiach polskich – stało się ważnym artykułem handlowym a uprawą winorośli zajęli się głównie mieszczanie. W tym czasie osadnicy niemieccy rozwinęli uprawy winorośli w okolicach Krosna. Dokument lokacyjny z
1389
roku wspomina o winnicach należących do mieszczan przemyskich." [w:]Wojciech Bosak. Jasło 2004. "Uprawa winorośli i winiarstwo w małym gospodarstwie na Podkarpaciu"
- ↑ "[...] Lobentanz-Nowotaniec i wiele innych, jak wreszcie i spora ilość nazwisk niemieckich spotykana w wioskach noszących dziś nazwy polskie. Śladem tego osadnictwa są wyspy polskie wśród elementu ruskiego, których część była polska od początku np.
Niebieszczany
, część zaś pochodziła ze spolonizowanych osad niemieckich
Poraż
, Nowotaniec i szereg innych [...]" [w:]
Roman Reinfuss
, Jan Piotr Dekowski, Olga Gajkowa. Prace i materiały etnograficzne. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
1948
. str. 121-122., op. cit.
Władysław Sarna
. Opis powiatu krośnieńskiego pod względem geograficzno-historycznym.
1898
. (reprint) ISBN: 83-87282-21-9, rok:
2004
- ↑ "W
dialekcie małopolskim
występują wg
Pola
– trzy "odcienie": sandomierski, lubeski, i czerwono-ruski (
sanocki
). Ów dialekt autor rozprawki uważa za najbardziej urozmaicony ..." [w:] Uniwersytet Wrocławski. Kształcenie językowe, t.1-4, s. 67;"na północ od
Łemkowszczyzny
, na południowo-zachodnim skraju gwar
nadsańskich
" [w:] Slavia Orientalis. t.14, 1965. s. 247.
- ↑ "W dialekcie sanockim spotyka się wymowę z "n" podwójnym, a więc "
Góry Słonne
", jak w innych przymiotnikach, wymawianych tutaj: "szklanny", a nawet "drzewianny". [w:] Towarzystwo Literackie imienia Adama Mickiewicza, Instytut Badań Literackich PAN. Pamiętnik literacki, t. 95., nr 1-2, 2004. s. 106
- ↑
Wincenty Pol
. Rzut oka na północne stoki Karpat. Kraków. 1851 str. 127
- ↑ W późnym średniowieczu obszar Dołów został skolonizowany przez napływową ludność niemiecką, którą na Pogórzu osadzali władcy polscy. W roku
1632
Szymon Starowolski
w dziele Polonia: zanotował "Następnie idzie
Łańcut
(...) i
Rzeszów
(...) ; mleka tu i płócien lnianych wielka jest zwykle obfitość, ponieważ wioski na całym tym obszarze zamieszkują potomkowie niemieckiego plemienia, wzięci na jakiejś wojnie przez Kazimierza Wielkiego, króla Polski, lub sprowadzeni z Saksonii, z dziećmi i żonami, aż w te okolice. Ci przeto o bydło i uprawę lnu troszczą się wielce i w porze jarmarków tak do innych okolicznych miast wymieniane towary zwożą na sprzedaż, jak przede wszystkim do Rzeszowa i Jarosławia
Szymon Starowolski
. Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego. Kraków. 1976. [przekład A. Piskadło], pisze o tym również m.in.
Wincenty Pol
; " Na obszarze Wisłoki uderza nas fakt inny; całą tę okolicę, którą obszar
Wisłoki
,
Ropy
, Jasły,
Jasełki
i średniego
Wisłoka
zajmuje, osiedli tak zwani Głuchoniemcy od
dołów Sanockich
począwszy, to jest od okolicy
Komborni
,
Haczowa
,
Trześniowa
aż po
Grybowski
dział:
Gorlice
,
Szymbark
i Ropę od wschodu na zachód, ku północy aż po ziemię
Pilźniańską
która jest już ziemią województwa Sandomierskiego. Cała okolica
Głuchoniemców
jest nowo-siedlinami
Sasów
; jakoż strój przechowali ten sam co węgierscy i
siedmiogrodzcy
Sasi. Niektóre okolice są osiadłe przez Szwedów, ale cały ten lud mówi dzisiaj na Głuchoniemcach najczystszą mową polską
dijalektu małopolskiego
, i lubo z postaci odmienny i aż dotąd Głuchoniemcami zwany, nie zachował ani w mowie ani w obyczajach śladów pierwotnego swego pochodzenia, tylko że rolnictwo stoi tu na wyższym stopniu, a
tkactwo
jest powołaniem i głównie domowem zajęciem tego rodu ".
Wincenty Pol
. Historyczny obszar Polski rzecz o dijalektach mowy polskiej.
Kraków
1869
.
- ↑
Artur Bata
, "
Bieszczady
– Szlakiem walk z bandami
UPA
". KAW 1984. str. 60
- ↑ Szczepan Siekierka, Henryk Komański, Krzysztof Bulzacki. Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939 – 1947. Wrocław. 2006. str. 938-941
Inne hasła zawierające informacje o "Pogórze Bukowskie":
Piętra roślinności
...
Bóbr (dopływ Odry)
...
Zieleńce
...
Łupek łyszczykowy
...
Pogórze Izerskie
...
Blok karkonosko-izerski
...
Sudety Zachodnie
...
Regionalizacja fizycznogeograficzna Polski
Pogórze Strzyżowskie
513.64
Pogórze Dynowskie
513.65
Pogórze Przemyskie
513.66
Obniżenie Gorlickie
513.67
Kotlina Jasielsko-Krośnieńska
513.68
Pogórze Jasielskie
513.69
Pogórze Bukowskie
513.7
Beskidy Środkowe
513.71
Beskid Niski
514
Centralne Karpaty Zachodnie
514.1
Obniżenie Orawsko-Podhalańskie
514.11
Kotlina ...
Wigilia Bożego Narodzenia
...
Pogórze Karpackie
Zachodniobeskidzkie
Pogórze Śląskie
,
Pogórze Wielickie
,
Pogórze Wiśnickie
,
Pogórze Środkowobeskidzkie
Pogórze Rożnowskie
,
Pogórze Ciężkowickie
,
Pogórze Strzyżowskie
,
Pogórze Dynowskie
,
Pogórze Przemyskie
,
Obniżenie Gorlickie
,
Kotlina Jasielsko-Krośnieńska
,
Pogórze Jasielskie
,
Pogórze Bukowskie
.Na wschód od
Przemyśla
pogórze zanika. W
Zewnętrznych Karpatach Wschodnich
brak ...
Inne lekcje zawierające informacje o "Pogórze Bukowskie":
207. Krainy geograficzne Polski. Karpaty (plansza 5)
...
241. Charakterystyka regionów geograficznych. Tatry i Bieszczady (plansza 5)
...
241. Charakterystyka regionów geograficznych. Tatry i Bieszczady (plansza 2)
...
|