Łukasz Górnicki herbu
Ogończyk
(ur.
1527
w
Oświęcimiu
, zm.
22 lipca
1603
w
Lipnikach
pod
Tykocinem
) – polski
humanista
renesansowy
, poeta, pisarz polityczny, tłumacz,
sekretarz królewski
Zygmunta Augusta
1559
i jego
bibliotekarz
,
starosta niegrodowy
tykociński
1571
, starosta
wasilkowski
1576
.
Urodził się w
Oświęcimiu
. Był synem ubogich
mieszczan
z
Bochni
Marcina Góry (tak też się pierwotnie i sam nazywał) i Anny Gąsiorkówny. Początkowe wykształcenie pobierał w rodzinnym mieście. Znaczącą rolę w życiu młodego Łukasza odegrał jego wuj Stanisław Gąsiorek zwany Anserinusem, znany bliżej jako Stanisław Kleryka (
kleryk
kaplicy
królewskiej na
Wawelu
), autor polskich wierszy patriotycznych, poeta, kompozytor i dyrygent kapeli
Zygmunta Starego
. Zaopiekował się on siostrzeńcem, sprowadził do
Krakowa
w
1538
r., doglądał jego studiów, potem dworskiej kariery, a w końcu uczynił swym
spadkobiercą
.
Wiadomości o studiach Górnickiego opierają się tylko na domniemaniu. Można więc domniemywać, że - podobnie jak jego starszy rodak z Oświęcimia
Andrzej Patrycy Nidecki
- uczęszczał do szkoły parafialnej św. Jana, gdzie dwaj wybitni filologowie Wojciech Nowopolczyk i
Szymon Marycjusz
nauczali
łaciny
oraz
greki
. W Krakowie musiał Górnicki spotkać się ze środowiskiem włoskim. W
klasztorze
franciszkanów
wykładali w tym czasie Franciszek Lismanin i znany Włoch Marek de la Torre. Tak samo jak Nidecki, Górnicki nie zapisał się na
Akademię Krakowską
.
Służba dworska Górnickiego trwała od lat młodzieńczych aż do zgonu. Około roku
1545
dostał się na zbudowany w latach
1505
-
1550
w
Prądniku
pod Krakowem dwór
podkanclerzego koronnego
,
biskupa krakowskiego
Samuela Maciejowskiego
, wielkiego opiekuna literatury i nauki. Tam jako pisarz kancelaryjny był uczestnikiem życia mających spory zasób wiedzy dworzan. W
1548
r. udał się z misją
Filipa Padniewskiego
do
Siedmiogrodu
. Po zgonie Maciejowskiego w roku
1550
przebywał dwa lata także w Prądniku na dworze biskupa
Andrzeja Zebrzydowskiego
, który przejął już bardziej pałacyk niż dwór po Maciejowskim, a w roku
1552
przeszedł do kancelarii królewskiej i pracował pod kierunkiem podkanclerzego Jana Przerembskiego. Z nim razem w
1552
r. asystował królowi do
Gdańska
,
Królewca
i na
Litwę
. W rok potem uczestniczył w poselstwie Przerembskiego do
Wiednia
, z prośbą od króla o rękę
Katarzyny Habsburżanki
. W latach
1554
–
1556
rezydował na dworze królewskim, pełniąc obowiązki pisarza kancelarii koronnej.
W tym okresie otrzymał niższe święcenia duchowne (podobnie zresztą postąpił
Jan Kochanowski
) i na tej podstawie uzyskał kilka
beneficjów
kościelnych.
24 maja
1554
r. wuj Łukasza Stanisław sporządził
testament
na korzyść siostrzeńca; odstąpił mu probostwo w
Wieliczce
oraz
kanonię
w
kolegiacie
kruszwickiej, a w
1562
probostwo w
Kętach
. Górnicki nie pełnił osobiście czynności związanych z piastowanymi stanowiskami, lecz – ówczesnym zwyczajem – czerpał jedynie korzyści z dochodów owych beneficjów, w obowiązkach zaś wysługując się zastępcami. Zyskawszy w ten sposób większe środki finansowe, w
1557
r. udał się na dwa lata do
Włoch
, gdzie osiedlił się w
Padwie
i zajął studiami prawniczymi. Do kraju wrócił w lutym
1559
i chociaż nie uzyskał stopnia naukowego, otrzymał przynoszącą zaszczyt godność sekretarza tajnej kancelarii królewskiej, który to urząd w praktyce oddawano tylko wybitnym osobistościom.
23 listopada
1559
r. otrzymał nominację na bibliotekarza Zygmunta Augusta. Funkcję bibliotekarza pełnił prawie trzynaście lat, do roku
1572
.
Strona tytułowa Dworzanina polskiego
Na dworze królewskim Górnicki spotykał się z dawnymi przyjaciółmi – z Janem Kochanowskim i mającym już wtedy duży rozgłos filozofem Andrzejem Patrycym Nideckim. W tym okresie poświęcił się pracy literackiej. W kręgu dworu królewskiego dał się wówczas poznać jako poeta, choć tych pierwszych utworów poetyckich nigdy nie wydał. Z inspiracji królewskiej podjął się Górnicki przeróbki literackiej
zwierciadła
arcydzieła humanisty włoskiego
Baldassare Castiglione
Il Cortegiano, napisanego w latach
1508
–
1524
(wyd.
1528
), tłumaczonego na różne języki europejskie (przekład polski jest piątym z rzędu), nad którą trudził się przez kilka lat; od
1559
do połowy
1565
r. w
Wilnie
, gdzie początkowo była przeniesiona biblioteka królewska, a później w
Tykocinie
, dokąd bibliotekę przewieziono ostatecznie.
Dworzanin polski
, bo taki tytuł otrzymało dzieło Górnickiego, jest doskonałą adaptacją, dostosowaną do polskiej rzeczywistości utworu Castiglione, w którym miejsce dworu Guidobalda Montefeltro w
Urbino
zajął pałacyk prądnicki biskupa Samuela Maciejowskiego.
18 lipca
1565
r. w Tykocinie Górnicki podpisał dedykację Dworzanina królowi. Już w następnym roku Dworzanina wydrukował jeden z najlepszych drukarzy owych czasów –
Maciej Wirzbięta
.
Górnicki zjednał sobie względy i przychylność Zygmunta Augusta, któremu zawdzięczał wiele korzyści, a przede wszystkim nobilitację, nadaną mu listem potwierdzającym w
1561
r.
herb
Ogończyk
, którym się odtąd pieczętował, odcinając się od mieszczańskiego pochodzenia. Król zaopatrzył go w znaczne pobory dworskie. Górnicki został rewizorem w Tykocinie, a na przełomie lat
1571
/
1572
otrzymał starostwo tykocińskie utworzone po bezpotomnej śmierci ostatniego z rodu
Gasztołdów
Stanisława (zm.
1542
). Spadkobierczynią dochodów z tego starostwa była po zgonie brata Zygmunta Augusta (
1572
) do
1596
Anna Jagiellonka
, z którą Górnicki utrzymywał korespondencję. W Tykocinie, z dala od etykiety dworskiej, osiadł i zajął się dalszą pracą na polu literackim, m.in. tłumaczeniem jednego z najwybitniejszych
sofistów
Gorgiasza
. Między rokiem
1574
a
1579
Górnicki ożenił się z młodszą o blisko 30 lat Barbarą Broniewską, córką
koniuszego
przemyskiego i starosty medyckiego.
Na stanowisku starosty Górnicki dał się poznać jako gnębiciel chłopów, stosujący metody
ucisku pańszczyźnianego
; dopuszczał się częstych zatargów w sprawach granicznych, danin, powinności pańszczyźnianych; brał udział w licznych procesach. Uciążliwy dla poddanych, nie cieszył się Górnicki uznaniem również wśród szlachty, a to głównie wskutek sporów w sprawach majątkowych. Niezadowolenie oraz wręcz wrogie nastawienie braci szlacheckiej przeciwko niemu znalazło ujście na zjeździe szlachty województwa podlaskiego w
Brańsku
w roku
1578
, która uchwaliła „bronić się przed nim jak przed wrogiem ojczyzny”. Poza obowiązkami starościńskimi zajmował się też Górnicki gospodarką na roli, skrzętnie ją prowadząc, powiększał swój majątek; nabył wieś podlaską Tokowiska. Kłopoty, zatargi, skargi i procesy raz ze strony samego Górnickiego wszczynane, to znów przeciw niemu zwrócone, ciągnęły się aż do jego zgonu. W chwili śmierci posiadał 5
pozwów
sądowych, przeważnie w sprawach majątkowych. Prace bibliotekarskie, nadzór nad skarbcem królewskim złożonym w Tykocinie, wreszcie obowiązki starosty wstrzymały na przeszło 20 lat prace literackie Górnickiego.
Górnicki miał szczególne względy u króla
Stefana Batorego
, podobnie jak wcześniej u Zygmunta Augusta; w
1576
r. przyjmował króla w Tykocinie, wtedy też za zasługi położone w służbie dyplomatycznej i publicznej otrzymał nadanie starostwa wasilkowskiego. W
1579
r. Batory powierzył mu misję przeprowadzenia wyboru posłów na sejm z województwa podlaskiego, podobną misję pełnił jeszcze na sejmiku w Brańsku.
W latach 80. XVI w. spadały na Górnickiego ciężkie ciosy. Najpierw zmarł serdeczny przyjaciel Jan Kochanowski (
1584
), potem otoczony podziwem król Batory (
1586
), a w roku
1587
żona, zostawiając ośmioro dzieci, i Andrzej Patrycy Nidecki, osoba również mu bliska. Te silne wstrząsy były może powodem nawrotu do pracy literackiej. Filozofia stoicka, wyjątkowo mentorska, zbliżona do chrystianizmu, stała się wówczas dla Górnickiego szczególnie bliska. W
1589
r. u krakowskiego drukarza
Łazarza Andrysowicza
(
Drukarnia Łazarzowa
) ukazał się wierszowany przekład tragedii Trojanki (Troades)
Seneki
pod tytułem Troas, a w roku
1593
tegoż autora dostosowany do nowego przeznaczenia duży traktat Rzecz o dobrodziejstwach (De beneficiis). Tematem tego ostatniego utworu jest pojęcie dobrodziejstwa, które pisarz poddaje dokładnej analizie. W owym czasie przesłał także Górnicki
Janowi Januszowskiemu
swoje uwagi o
ortografii
polskiej wraz z projektem nowego
alfabetu
(całość zatytułowana Rozprawa o grafice). Wypowiedź na ten temat Górnickiego oraz Kochanowskiego - z dodatkiem własnych uwag - wydał Januszowski w
1594
r. pod tytułem Nowy karakter polski. Żal po zgonie żony wypowiedział autor w żałobnym wierszu przetykanym motywami Trenów Kochanowskiego. W roku
1594
Górnicki złożył urząd starosty tykocińskiego i wycofał się w zacisze domu w
Lipnikach
.
Tymczasem nastąpiła elekcja
Zygmunta III Wazy
. Po zgonie Batorego osłabł autorytet króla, wystąpiły groźne niedomagania co do wymiaru sprawiedliwości, ochrony życia i mienia obywateli. W takim nastroju pisał Górnicki swoje ostatnie prace literackie. Pisarz zajął się sprawami polityki i reformy państwa; powstały dwa utwory wybitnie politycznej treści: Rozmowa Polaka z Włochem o wolnościach i prawach polskich i Droga do zupełnej wolności. W pierwszym Polak jest wyrazicielem sarmackiej ideologii, Włoch odtwarza poglądy samego autora, odważnie krytykujące stosunki polskie, a zwłaszcza «złotą wolność», sądownictwo i wymiar sprawiedliwości. Droga do zupełnej wolności jest traktatem szkicującym zmiany ustrojowe, reformę najwyższych urzędów, sejmu, sądownictwa, skarbu i wojska, przy czym wzorem dla niektórych reform jest ustrój Rzeczypospolitej Weneckiej. Obie prace dotyczyły problemów reformy Rzeczypospolitej; autor wychodził z założenia, że najlepsza reforma nic nie da, jeśli ludzie nie będą do niej odpowiednio przygotowani. Pisarz kładł wielki nacisk na postawę etyczną pojedynczego obywatela. Jedną wersję Rozmowy wydał w
1616
r.
przemyski
pisarz grodzki
Jędrzej Suski jako tekst własny. Skłoniło to synów Górnickiego do opublikowania w tym samym roku Rozmowy z podaniem rzeczywistego twórcy. Droga ukazała się dopiero w
1650
r. w
Elblągu
.
Między rokiem
1595
a
1603
napisał Górnicki ostatnią większą pracę Dzieje w Koronie polskiej […] od roku 1538 aż do roku 1572, wydaną przez synów w
1637
r. W Dziejach wykorzystał Kronikę polską Bielskiego i w formie cytatów oraz streszczeń przedstawił w porządku chronologicznym swoje czasy, a zwłaszcza życie na dworze Zygmunta Augusta. Nie wiadomo jednak, czy Górnicki odwoływał się do Kroniki polskiej
Marcina Bielskiego
(wyd.
1567
), czy też do jej nowego opracowania z uzupełnieniami jego syna Joachima (wyd.
1597
). Odwołując się do Bielskiego oraz do własnej pamięci, autor przypomniał fakty różnej natury i rangi. Wystąpił w roli nie tyle historyka skrupulatnie analizującego bieg dziejów, ile świadka zdarzeń ("ja tylko to piszę, com widział abo czegom miał wiadomość dostateczną"). Własnym sumptem wydał jeszcze w
1598
r. żartobliwy drobiazg Raczył, w którym kpił z nadużywania słowa „raczył” w słowie żywym i pisanym. Natomiast już pośmiertnie w
1624
r. została wydana Rozmowa złodzieja z czartem (Demon Socratis) napisana na modłę dialogów platońskich.
Tablica pamiątkowa na Rynku Głównym w Oświęcimiu
Łukasz Górnicki zmarł w Lipnikach pod
Tykocinem
22 lipca
1603
r., pochowany został w Tykocinie w kościele tamtejszych
bernardynów
zbudowanym na wyspie
Narwi
, wcześnie zrujnowanym. W Tykocinie przy wyjeździe na Tatary po prawej stronie drogi w okolicach zamku stoi krzyż ufundowany przez synów Łukasza Górnickiego z tekstem łacińskim na tablicy u jego stóp. Na krzyżu wysoko umieszczono tabliczkę z tłumaczeniem tekstu: "ŁUKASZOWI GÓRNICKIEMU/ TYKOCIŃSKIEMU I WASILKOWSKIEMU STAROŚCIE / CZTERECH KRÓLÓW POLSKI ZYGMUNTA AUGUSTA,/ HENRYKA, STEFANA BATOREGO,/ ZYGMUNTA III, SEKRETARZOWI / WIELKIEMU NA DWORZE I W RZECZPOSPOLITEJ MĘŻOWI,/ MAŁY TEN POMNIK JAN I ŁUKASZ SYNOWIE OJCU (POSTAWILI). / ON SAM DUCHEM, UMYSŁEM, PISMAMI I OBYCZAJAMI WIĘKSZĄ SOBIE I WIECZNĄ PAMIĘĆ U LUDZI ZOSTAWIA. / ZMARŁ ROKU PAŃSKIEGO 1603 DNIA 22 MIESIĄCA LIPCA WIEKU SWEGO 71 LAT" (tłumaczenie epitafium z języka łacińskiego). W dziejach staropolskiego życia literackiego zajmuje Górnicki czołowe miejsce jako tłumacz nowoczesnego, renesansowego arcydzieła, jako jeden z najświetniejszych stylistów i miłośników języka polskiego.
W
1977
r. na kamienicy pod nr. 2 w Rynku Głównym w Oświęcimiu została odsłonięta tablica pamiątkowa poświęcona Górnickiemu następującej treści:
PILS MANIBUS LUCAE GORNICII / ŁUKASZ GÓRNICKI /1527-1603 / TWÓRCA "DWORZANINA POLSKIEGO" / SEKRETARZ I BIBLIOTEKARZ / ZYGMUNTA AUGUSTA / CHLUBA RODZINNEGO MIASTA OŚWIĘCIMIA / W 450 ROCZNICĘ URODZIN WDZIĘCZNI POTOMNI
Łukasz Górnicki jest patronem m.in. Miejskiej Biblioteki Publicznej w Oświęcimiu
[1]
,
Miejskiego Gimnazjum nr 2 w Oświęcimiu
i
Książnicy Podlaskiej
w
Białymstoku
[2]
.
Źródła
- Stanisław Bodniak, Karta z bibljotekarskich i starościńskich zajęć Górnickiego, Kraków 1928;
- Bronisław Czarnik, Żywot Łukasza Górnickiego, Lwów 1883;
- Ignacy Kozielewski, Łukasz Górnicki: studium historyczno-literackie, Lwów 1929;
- Jakub Zdzisław Lichański, Łukasz Górnicki, Wrocław 1982,
ISSN
0077-6181
;
- Jakub Zdzisław Lichański, Łukasz Górnicki: sarmacki Castiglione, Warszawa 1998, ;
- Rafał Lowenfeld, Łukasz Górnicki, jego życie i dzieła: przyczynek do dziejów humanizmu w Polsce, Warszawa 1884;
- Łukasz Górnicki i jego czasy , pod red. B. Noworolskiej i W. Steca, Białystok 1993;
- Łukasz Górnicki i jego włoskie inspiracje, pod red. P. Salwy, Warszawa 2005, ;
- Roman Pollak, Górnicki Łukasz (1527-1603) , w:
Polski Słownik Biograficzny
, t. VIII, cz. 3, z. 38, Wrocław 1960;