Święta Bożego Narodzenia są najbardziej lubianymi świętami w Polsce . Wiąże się z nimi wiele obrzędów i zwyczajów , które w ciągu wieków wzbogacały i upiększały te święta czyniąc je coraz bardziej miłymi i radosnymi . Święta te rozpoczynał wieczór wigilijny (24 grudnia) , a kończył dzień Trzech Króli ( 6 stycznia ) .
Tradycje Świąt Bożego Narodzenia
Święta Bożego Narodzenia są najbardziej lubianymi świętami w Polsce . Wiąże się z nimi wiele obrzędów i zwyczajów , które w ciągu wieków wzbogacały i upiększały te święta czyniąc je coraz bardziej miłymi i radosnymi . Święta te rozpoczynał wieczór wigilijny (24 grudnia) , a kończył dzień Trzech Króli ( 6 stycznia ) .
Rankiem , w dzień wigilijny każdy gospodarz wybierał się do lasu po zielone gałązki albo po drzewko. Wyniesione z lasu drzewko – choinka miała przynieść „złodziejowi” szczęście i powodzenie . Stanowiła symbol życia , płodności i radości . Choinka – to najczęściej dziś spotykana , choć historycznie najmłodsza ozdoba domów w czasie Świąt Bożego Narodzenia . Przywędrowała do Polski na przełomie XVIII i XIX wieku . Ozdabiano ją jabłkami , orzechami , piernikami , elementami wykonanymi z wydmuszek , piórek , słomy i kolorowego papieru . Współczesne ozdoby choinkowe to przede wszystkim kolorowe bombki o różnych kształtach , błyszczące łańcuchy i elektryczne lampki .
W wigilię wszyscy starali się wrócić wcześniej do domu , aby uprzątnąć całe gospodarstwo , nakarmić bydło i nie spóźnić się na wieczerzą , a dzień cały starano się spędzić w spokoju i wesoło , gdyż wróżyło to szczęście i pomyślność w przyszłym roku . Każde zdarzenie w tym dniu stanowiło podstawę do wróżb i przepowiedni przyszłości . W dniu tym niezwykle niechętnie pożyczano , wydawano coś z domu , mniemano bowiem , że kto w wigilię coś z domu swojego wydaje , ten niczego się nie dorobi . W wigilię należało uważać , aby pierwszy do domu wszedł mężczyzna , a nie kobieta . Przyjście mężczyzny wróżyło na cały rok zdrowie , kobieta zaś przynosiła na cały rok chorobę . Pamiętano także , aby przy wieczerzy mieć przy sobie pieniądze – bo wtedy będą cały rok . Wymiatając przed wieczerzą izbę czyniono to zawsze w kierunku „od drzwi” , aby nie odganiać kawalerów .
Pojawienie się na niebie pierwszej gwiazdy było znakiem , że rozpoczyna się czas świąt . Cała rodzina gromadziła się przy stole by rozpocząć wspólnie wieczerzę wigilijną zwaną także postnikiem lub pośnikiem . Stół nakryty był białym obrusem , ozdobiony gałązkami świerku czy gwiazdkami i palącymi się świecami . Pod obrus kładziono siano na pamiątkę narodzenia się Jezusa na sianie w grocie betlejemskiej .
Zawsze jedno miejsce przy stole było puste , stało tam dodatkowe nakrycie . Był to dowód serdecznej pamięci o naszych bliskich , którzy nie mogą być z nami . Miejsce to również było przygotowane dla nieznajomego gościa , który mógł nas odwiedzi w ten niezwykły wieczór . W dniu tym
Zapraszano również do wspólnej wieczerzy ludzi , którzy nie mieli rodziny . Do tradycji wigilijnych należało , aby do wieczerzy zasiadała parzysta liczba osób , ponieważ nieparzysta liczba ucztujących wróżyć miała rychłą śmierć jednego z biesiadników . Jeżeli w gronie rodziny liczba osób była nieparzysta , to dawniej zapraszano do stołów szlacheckich kogoś ze służby lub czeladzi , a chłopi i mieszczanie zapraszali chętnie na wigilię żebraków . Przy stole siadano według wieku , aby jak mówiono „tymże umierać porządkiem” .
Wieczerza wigilijna rozpoczynała się zawsze wspólną modlitwą , po której wszyscy dzielili się ze sobą opłatkiem , a następnie zasiadali do stołu i spożywali przyrządzone potrawy . Nikomu oprócz gospodyni nie wolno było wstawać od stołu , ani nawet rozmawiać , gdyż uważano , że kto we wigilię od stołu odejdzie , ten umrze i drugiej wieczerzy wigilijnej nie doczeka . Jeszcze w XIX wieku na wsi wieczerzę wigilijną spożywano z jednej , pięknie ozdobionej , glinianej miski , którą stawiano na opłatku . Jeśli opłatek przykleił się do miski , wróżyło to dobry urodzaj tego , z czego zrobiona była potrawa .
Według tradycji bożonarodzeniowych pośnik powinien składać się z dwunastu potraw . Potraw te miały zawierać w sobie wszystkie płody pola , sadu , ogrodu i wody . Na wigilijnym stole znajdowały się następujące potrawy : kutia ( przyrządzana z pszenicy lub kaszy pszennej wymieszanej z makiem i miodem ), barszcz z żytniej mąki albo czerwonych buraków , siemieniec ( zupa z siemienia lnianego) , zupa migdałowa , zupa grochowa , kasza gryczana z sosem grzybowym , kluski z makiem i miodem , pierogi z grzybami , jabłkami albo śliwkami , postna kapusta kiszona z grochem , karpie , strucle makowe , pierniki i pierniczki . Wigilię kończył kompot z suszonych owoców . Stary zwyczaj nakazywał zakosztować każdej potrawy , gdyż w przeciwnym wypadku , tego czego się nie spróbuje zabraknie w przyszłym roku .
Po wieczerzy przychodził czas na śpiewanie kolęd i słuchanie opowieści starszych ludzi o niezwykłych wydarzeniach nocy wigilijnej . Wierzono , że w tę niezwykłą noc domowe i leśne zwierzęta rozmawiają ze sobą ludzkim głosem . Jednak nie wolno ich podsłuchiwać , gdyż ten kto podsłucha ich rozmowę wkrótce umrze .
Wieczór wigilijny to wieczór wróżb , które dotyczyły głównie zamążpójścia i ożenku . Pochmurne niebo w owy dzień wróżyło zamążpójście pannom starym i bogatym , jasne – młodym i biednym . Pod koniec wieczerzy wigilijnej wróżono sobie ze źdźbeł siana spod obrusa . Jeśli dziewczyna wyciągnęła zielone – w zapusty przywdzieje ślubny wianek , gdy zwiędłe – trzeba będzie na męża poczekać , a jeśli żółte – to całkiem zła wróżba – umrze jako stara panna . Po kolacji dziewczęta wychodziły przed dom i wołały głośno . Z której strony echo odpowiedziało , z tej mąż przyjdzie . Wróżono też przy użyciu trzech talerzy , w których była woda , piasek i gałązka świerku , symbolizujące chrzciny , śmierć , zamążpójście . Talerze stały w ciemnym miejscu i zależnie od tego , kto który wskazał , to mu było pisane w przyszłym roku .
Po wieczerzy wigilijnej zlewano wszystkie resztki jedzenia do większej miski , gospodarz łamał opłatek , a potem chleb na tyle kawałków , ile miał koni i bydła . Opłatki i chleb wkładano do miski , a potem gospodarz szedł do stajni i dawał jeść najpierw koniom – dziękując za ciężką pracę , potem cielętom – żeby się dobrze darzyły , a potem krowom – aby mleko dawały .
Tuż przed północą wszyscy wyruszali na pasterkę . W domu zostawały tylko małe dzieci i niedołężni starcy . Ci , którzy ruszyli na pasterkę starali się jak najszybciej dotrzeć do Kościoła . Pierwsi mieli zapewnione powodzenie we wszystkich pracach gospodarskich i dobre plony . Kiedy w Kościele trwało uroczyste nabożeństwo i rozbrzmiewały kolędy młodzież wyczyniała różne psoty . Tej wyjątkowej nocy przymykano oczy na takie żarty , gdyż święta te to święta przebaczenia , pojednania , rodzinnej miłości , a szczególnie radości z tego że Jezus – Zbawiciel przyszedł na świat .
Marta Słoma
