Andrychów –
miasto
w
woj. małopolskim
, w
powiecie wadowickim
, siedziba władz
miejsko-wiejskiej
gminy
Andrychów
.
W latach 1975-1998
miasto administracyjnie należało do
woj. bielskiego
. Andrychów jest największym miastem i gminą w powiecie wadowickim. Z racji położenia, tradycji letniskowej i stale rozwijanego zaplecza stał się ważnym ośrodkiem turystycznym w rejonie
Beskidu Małego
.
Miasto posiada tradycje przemysłowe sięgające
XVIII
w. Pokonało problemy związane z
transformacją ustrojową
i obecnie rozwija się również jako ośrodek przemysłowy: m.in. powstała podstrefa ekonomiczna zarządzana przez
Krakowski Park Przemysłowy
. Tradycyjne gałęzie przemysłu andrychowskiego to: przemysł bawełniany i
przemysł maszynowy
.
Położenie i komunikacja
Miasto położone w Kotlinie Andrychowskiej, w
Beskidzie Małym
u stóp
Pańskiej Góry
, nad rzeką
Wieprzówką
.
Andrychów położony jest wzdłuż
drogi krajowej 52
Kraków
–
Cieszyn
. Przez miasto biegnie
linia kolejowa
z
Bielska-Białej
do
Kalwarii Zebrzydowskiej
Lanckorony
.
Komunikację miejską zapewnia Miejski Zakład Komunikacyjny Kęty-Andrychów-Porąbka, która prowadzi działalność przewozową osób na terenie miasta i gmin Andrychów, Kęty oraz Porąbka. Obecnie istnieje 18 linii.
Transport międzygminny zapewniają różni przewoźnicy m.in. PKS, ComfortBus, InterPalm, Janiso, Czarny.
Nazwa miasta
Osada miała zostać założona na przełomie
XIII
/
XIV
wieku i nazwana Indrzychowem. Pierwsze zapiski o Andrychowie pojawiły się w wykazie
świętopietrza
w roku
1344
. Wioska figuruje tam pod nazwą: Henrychów ("ecclesia de Henrichov")
Jan Długosz
w
Liber beneficiorum
około roku
1440
do określenia osady używa nazwy Gendrzychow. W okresie okupacji hitlerowskiej, miasto zostało przemianowane na Andrichau.
Obecnie panuje przekonanie, że nazwa miasta pochodzi od imienia pierwszego właściciela lub założyciela (np. Jędrzeja).
Historia
Andrychów został założony na przełomie
XIII
/
XIV
w. prawdopodobnie przez wychodźców z Moraw. Osada miała pierwotnie nosić nazwę Indrzychowa. W
1345
r. wieś miała 27 km² powierzchni i liczyła 105 mieszkańców i znajdowała się w
Księstwie Zatorskim
.
Liczne niepokoje ograniczały rozwój wsi (m.in. przejazd
Deresława
udającego się na rabunek
Zatora
). Andrychów zaczął rozwijać się, gdy Zator znalazł się pod panowaniem królów polskich (20 lutego
1564
roku).
Na początku
XVII wieku
Andrychów należał do Mariana Przyłęckiego herbu
Szreniawa
. Był on już wtedy centrum administracyjnym klucza sąsiadujących z nim wiosek:
Wieprza
,
Inwałdu
,
Targanic
,
Roczyn
,
Sułkowic
. W roku
1665
wieś została splądrowana i spalona przez oddziały szwedzkie – co zatrzymało jej rozwój na wiele lat.
Na początku
XVIII wiek
wieku
Franciszek Szwarcenberg-Czerny
, aby wesprzeć zniszczoną wioskę osiedlił w niej rzemieślników, m.in. tkaczy z
Belgii
Śląska
i
Saksonii
. Od tego momentu andrychowskie tkactwo zaczęło się gwałtownie rozwijać (tkactwo w Andrychowie rozwijało się już od
XVI
wieku).
Znaczenie Andrychowa stopniowo rosło, otrzymywał on przywileje oraz instytucje charakterystyczne dla miasta (np. przywilej jarmarków, utworzenie organizacji cechowych). Wreszcie, w roku
1704
podjęto próbę lokacji miasta (za przywilejem
Augusta II
). Ostatecznie Stanisław Ankwicz usytuował miasto Andrychów w roku
1767
r. na terenie wsi Andrychów (równocześnie istniało miasto Andrychów i wieś Andrychów).
Kościół pw. św. Macieja (poświęcony
1721
)
W roku
1772
miasto znalazło się w
zaborze austriackim
. Pierwszą szkołę założono dopiero w
1791
roku. Początkowo nie miała ona własnego budynku, a nauka odbywała się w wynajmowanych izbach. W
1823
roku Andrychów otrzymał przywilej potwierdzający prawa miejskie w nowych warunkach politycznych. Na koniec
XVIII wieku
przypadł rozkwit
kolegacji
chłopskich. Niepiśmienni często chłopi prowadzili interesy w
Stambule
,
Aleksandrii
,
Wenecji
,
Marsylii
,
Barcelonie
,
Lubece
,
Hamburgu
,
Gdańsku
,
Moskwie
.
W
1886
roku rady wsi i miasta podjęły decyzję o połączeniu się Andrychowa w jeden organizm miejski. Tereny wsi Andrychów zostały włączone do miasta Andrychowa. Otwarcie
linii kolejowej
w
1888
roku spowodowało żywszy rozwój gospodarczy (przybliżyły się rynki zbytu, zmniejszyły się koszty transportu towarów, bezpieczeństwo transportu uległo zwiększeniu) oraz zmiany społeczne (wyeliminowanie z pracy grupy furmanów trudniących się dotychczas transportem towarów, wyjście z użycia ciężkiej bryczki budowanej przez kowali w Andrychowie itd.).
W
XIX wieku
Andrychów przeszedł rewolucja przemysłową: powstawały
przędzalnie
,
tkalnie
i farbiarnie. W roku
1908
powstała
Pierwsza Galicyjska Tkalnia Mechaniczna
– nowoczesna fabryka, która stała się jednym z największych zakładów w Andrychowie. W końcu XIX wieku powstał
kahał
. Żydzi stanowili znaczną część
inteligencji
andrychowskiej. Społeczność ta, wydała wielu znamienitych mieszkańców Andrychowa.
31 października
1918
roku w
Krakowie
władze objęła
Polska Komisja Likwidacyjna
której podporządkowały się władze miejskie.
W okresie międzywojennym Andrychów rozwinął się jako ośrodek turystyczny i miejscowość letniskowa. Z tamtego okresu pochodzą największe inwestycje: odkryta pływalnia i stadion miejski.
4 września
1939 roku miasto znalazło się pod okupacją hitlerowców. Niemcy rozpoczęli systematyczną akcję wyniszczania kultury żydowskiej (m.in. spalili
synagogę
) i polskiej.
26 września
1941
roku na terenie Andrychowa utworzyli
getto
.
27 stycznia
1945
roku po krótkich walkach do miasta wkroczyły wojska radzieckie. W okresie
PRLu
w Andrychowie odbudowywano fabryki (m.in.
Andrychowskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego
,
Wytwórnia Silników Wysokoprężnych
,
Andrychowska Fabryka Maszyn
).
Od
2005
roku miasto rozwija się jako ośrodek przemysłowy, kulturalny i turystyczny.
Architektura i urbanistyka
Na obecny układ urbanistyczny Andrychowa wpływ miało wiele czynników, m.in.:
- Zniszczenia wojenne i liczne pożary.
- Późne lokowanie miasta.
- Andrychów był miastem prywatnym.
- Fakt istnienia przez długi czas obok siebie miasta Andrychów i wsi Andrychów.
- Skromne zasoby mieszkańców osady w początkach jej istnienia.
- Rozwój przemysłu w XIX wieku.
- Realizacja inwestycji o charakterze wypoczynkowym, sportowym, letniskowym w
okresie międzywojennym
.
- Gwałtowna rozbudowa po
II wojnie światowej
.
W centrum miasta znajduje się
Zamek Andrychowski
(Pałac Bobrowskich) otoczony
Parkiem Miejskim
. Park wraz ze stawem jest pozostałością dworskich założeń parkowych.
Tradycyjny, drewniany dom podcieniowy na andrychowskim rynku. Obecnie funkcjonuje w nim Piekarnia "U Byliców"
Rynek w Andrychowie jest charakterystyczny, nieregularny (był wielokrotnie przebudowywany i powiększany poprzez wyburzanie domów i zasypanie stawu). Otoczony jest niewielkimi kamienicami powstałymi głównie na przełomie
XIX
/
XX wieku
.
Układ starego miasta ma ciekawą kompozycję, utrzymującą specyficzny
galicyjski
charakter.
W samym Andrychowie jak i w gminie można odnaleźć wiele oryginalnych przykładów architektury drewnianej. Niestety, najcenniejsze
domy podcieniowe
praktycznie się nie zachowały (zostały zniszczone po wojnie przez komunistów lub beztrosko przebudowane w latach 90. zatracając swój charakter). Prawdopodobnie ostatni dom podcieniowy można oglądać na andrychowskim Rynku (obecnie znajduje się w nim piekarnia). Charakterystyczne dla gminy Andrychów jest obecność dużej liczby kapliczek przydrożnych.
Po II wojnie światowej zbudowano w mieście liczne osiedla
bloków
mieszkalnych. Wiązało się to ze wzrostem znaczenia Andrychowa jako ważnego ośrodka przemysłu – a co za tym idzie – powiększającą się liczbą mieszkańców. Obecnie andrychowskie
blokowiska
są w większości wyremontowane i dobrze utrzymane.
Gospodarka
Andrychów ma długie tradycje przemysłowe. Tradycyjną gałęzią
gospodarki
było
tkactwo
oparte na uprawianym w okolicy
lnie
, a później na importowanej
bawełnie
. W
XVIII
i
XIX
wieku produkcją i
handlem
płótnem
zajmowały się chłopskie
kolegacje
. W
1908
roku powstała
Pierwsza Galicyjska Tkalnia Mechaniczna
należąca do braci Czeczowiczków.
Dziś Andrychów jest jednym z ważniejszych centrów
przemysłowych
w
Małopolsce
. Rozwija się tu przemysł:
maszynowy
,
włókienniczy
i bawełniany.
Od
2007
roku działa specjalna
strefa ekonomiczna
o łącznej powierzchni blisko 140 ha.
Na terenie miasta znajdują się przedsiębiorstwa takie jak:
Andrychowskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego
,
Wytwórnia Silników Wysokoprężnych
i
Andrychowska Fabryka Maszyn
, WOSANA, Ogniochron, SM Logistic.
W
2009
roku wyprodukowana w Zakładzie Przemysłu Bawełnianego Andropol S.A., antybakteryjna tkanina, zdobyła złoty medal na prestiżowym międzynarodowym salonie wynalazków w Genewie. Tkanina przeznaczona dla lekarzy i personelu medycznego ma chronić przed przemieszczeniem się bakterii[2].
Drugą ważną gałęzią gospodarki andrychowskiej jest
turystyka
i
agroturystyka
. Pierwsze duże inwestycje mające na celu stworzenie
miejscowości letniskowej
zostały zrealizowane w
okresie międzywojennym
. Ze względu na swoje położenie oraz stale rozwijaną bazę Andrychów jest jednym z najważniejszych ośrodków turystycznych w regionie
Beskidu Małego
.
Charakterystycznymi negatywnymi cechami andrychowskiej gospodarki są:
- niewielka ilość podmiotów średniej wielkości,
- niski stopień rozwoju usług,
- małe zróżnicowanie branżowe (większość podmiotów zajmuje się: przetwórstwem przemysłowym,
handlem detalicznym
oraz
budownictwem
).
Kultura
Andrychów jest ośrodkiem, w którym odbywa się wiele różnorodnych wydarzeń kulturalnych. Blisko 15-letnia działalność Klubu pod Basztą prowadzonego przez Jurka Górkę spowodowała, że miasto zaczęto określać "jazzową stolicą Podbeskidzia"[3].
Wiele cyklicznych wydarzeń organizowanych jest przez CKiW.
Wydarzenia kulturalne w Andrychowie:
- Ogólnopolski Otwarty Festiwal Teatrów Amatorskich ODEON,
- PIOSTUR GOROL SONG,
- Basztowe Konfrontacje Recytatorskie KORYFEUSZ,
- Wieczór Austriacki – realizowany przy współpracy z Austriackim Konsulatem Generalnym w Krakowie,
- Bal Country.
- Dni Andrychowa,
- Pszczelarsko-Turystyczna Wiosna w Beskidach,
- Dożynki Gminne,
- lipcowe występy teatrów ulicznych,
- Sylwester pod gwiazdami.
Stałe ekspozycje wiązane z historią i kulturą regionu prowadzą: Izba Regionalna Ziemi Andrychowskiej prowadzona przez Towarzystwo Miłośników Andrychowa, Muzeum Historyczno-Etnograficzne oraz Prywatne Muzeum Marii Magiery. Animacją kultury regionalnej zajmują się również: Stowarzyszenie Gospodyń Wiejskich oraz Ludowy Zespół Pieśni i Tańca "ANDRYCHÓW".
W Andrychowie działa (lub powstało) wiele zespołów muzycznych (m.in.
Czerwie (grupa muzyczna)
, Artkiestra, Persona, Kapela Podwórkowa Wujka Jaśka, Andrychowska Kapela Podwórkowa "Andrusiki"), tanecznych (m.in. grupa mażoretek TALENT, Klub Tańca Towarzyskiego STEP DANCE), teatralnych (m.in. Teatr Ruchu "FORMA", grupa teatralna NA MARGINESIE, Teatr Ekspresji).
Ważną rolę w andrychowskiej kulturze odgrywa Grupa Twórców MY organizująca regularne plenery i wystawy malarskie. Niedawno powstała tutaj również Galeria Sztuki Współczesnej "Rynek 7".
Media
W Andrychowie wydawane są lokalne czasopisma: Nowe Forum Gospodarcze oraz miesięcznik Nowiny Andrychowskie. Lokalna rozgłośnią radiową jest Twoje Radio Andrychów.
Zarówno Nowiny Andrychowskie jak i Twoje Radio Andrychów wydawane są przez Centrum Kultury i Wypoczynku w Andrychowie. W Andrychowie funkcjonuje również niezależny portal informacyjny andrychow.pl będący własnością prywatną.
Pałac Bobrowskich w Andrychowie
Turystyka
Głównymi walorami turystycznymi Andrychowa są:
Beskid Andrychowski
(wschodnia część
Beskidu Małego
) oraz Starówka andrychowska w klimacie małego,
galicyjskiego
, górskiego miasta.
Oferta turystyczna gminy jest zróżnicowana: może być atrakcyjna zarówno dla turysty zainteresowanego aktywnym wypoczynkiem jak i rekreacją. Możliwości, jakie dają
góry
zostały wykorzystane – istnieją tutaj
szlaki turystyczne
,
wyciągi
i
trasy narciarskie
,
ścianki wspinaczkowe
. Rekreację zapewniają obiekty sportowe (kompleks odkrytych
basenów
,
korty
,
lodowisko
), rozrywkowe (Park Miniatur, Park Dinozaurów). Dodatkową atrakcję stanowi oferta
kulturalna
.
Baza noclegowa jest rozbudowana i przygotowana dla klientów o różnym stopniu zamożności: znajdują się tutaj zarówno duże
hotele
,
gospodarstwa agroturystyczne
i
schroniska górskie.
Atrakcje turystyczne Andrychowa:
Religia
Inne
Sport
W związku z istnieniem odpowiedniej infrastruktury w Andrychowie uprawia się:
siatkarstwo
,
koszykarstwo
,
futsal
,
sztuki walki
,
wspinaczkę skałkową
,
jazdę konną
,
narciarstwo
biegowe i skokowe (
skocznia Beskidek
).
Swoją siedzibę mają:
-
MKS Andrychów
–
siatkówka
kobiet,
-
AKS Beskid Andrychów
– piłka nożna,
- Małopolski Klub Karate,
- Rodzinne Towarzystwo Sportowe "Jawornica",
- Uczniowski Klub Sportowy Black Dragon,
- TKKF "Motor" w Andrychowie,
- 3 oddziały PTTK.
Obiekty sportowe w Andrychowie:
- basen kąpielowy (oddany ponownie do użytku po modernizacji w 2009),
- hala sportowa,
- stadion sportowy wraz z kortami tenisowymi,
- korty tenisowe,
Imprezy sportowe w Andrychowie:
- Rajd Zimowy po Ziemi Andrychowskiej,
- konkurs skoków narciarskich,
- AndlnO – Andrychowskie Imprezy na Orientację,
- Ogólnopolski Spływ Kajakowy "Trzech Zapór",
- Rajd Rodzinny "Beskid Mały cząstką Europy",
- Wielka Wronowiecka
- rajd górski "Dzień Papieski",
- Puchar Polski we wspinaniu na sztucznej ścianie,
- puchar w siatkówce męskiej im. Tadeusza Szlagora.
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
- Leksykon Miast Województwa Małopolskiego. Kraków: Wydawnictwo PROMO, 2005. .
- Andrzej Zwoliński: Miasto Ankiwczów z dziejów Andrychowa. Kraków: Drukarnia Akcydensowa, 1993.
- Dwa wieki miasta Andrychowa. Kraków: 1967.
- Andrychów. Krosno: P.U.W. ROKSANA, 2007. .
- Strategia rozwoju gminy Andrychów na lata 2006 – 2015. Andrychów.
- Program rewitalizacji obszarów miejskich w Andrychowie. Andrychów: 2008.
- Diagnoza stanu zasobów gminy Andrychów. Andrychów.
- Mapa Beskidu Małego. Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, 1993.
- Andrzej Matuszczyk: Beskid Mały. Wadowice: Grafikon, 2004. .
Linki zewnętrzne