|
Zamek w Malborku |
Krzyżacy |
| Herb |
|
Pełna nazwa | Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie |
Nazwa łacińska | Ordo fratrum domus hospitalis Sanctae Mariae Theutonicorum in Jerusalem |
Skrót zakonny | OT |
Kościół |
Kościół katolicki
|
Dewiza | Pomagać i leczyć |
Założyciel | mieszczanie z Bremy i Lubeki |
Data założenia | 1190 |
Rok zatwierdzenia | 1198 |
Liczba członków | 63 ojców, 11 braci (z klerykami), 4 nowicjuszy, 9 oblatów, 154 sióstr; 744 familiarów |
Zakon krzyżacki – pełna nazwa brzmi: Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (Zakon Krzyżacki, Zakon Niemiecki,
łac.
Ordo fratrum domus hospitalis Sanctae Mariae Theutonicorum in Jerusalem, Ordo Teutonicus, OT,
niem.
Orden der Brüder vom Deutschen Haus Sankt Mariens in Jerusalem, Deutscher Orden, DO) –
zakon rycerski
, jeden z trzech największych, obok
joannitów
i
templariuszy
, które powstały na fali
krucjat
w
XII wieku
. Zakon na wiele setek lat opanował obszary późniejszych
Prus Wschodnich
oraz dzisiejszej
Łotwy
i
Estonii
tworząc z tych ziem
Prusy Zakonne
. Zakon podbił także niektóre ziemie
Polski
i
Litwy
.
Struktura zakonu w dobie jego rozkwitu w Prusach
Kwartnik
(rekonstrukcja) –
awers
z tarczą zakonną wielkiego mistrza
Kwartnik (rekonstrukcja) –
rewers
z zakonnym krzyżem równoramiennym
Społeczność zakonna składała się z braci-rycerzy, braci-kapłanów i braci-służebnych. Rycerze sprawowali władzę i tworzyli kastę wyższą, kapłani spełniali swe posługi w poszczególnych konwentach zakonu, zaś służebnikami byli z reguły podoficerowie składający albo śluby wieczyste, albo okresowe, na czas służby. Obok tych trzech grup braci istnieli również półbracia, czyli wszyscy słudzy i dobrodzieje zakonu[1].
Na czele zakonu stał
wielki mistrz
, który był wybierany przez
kapitułę generalną
na okres dożywotni. Jego władza była niemal absolutna, aczkolwiek w kluczowych kwestiach politycznych (rozpoczynanie wojny, podpisywanie układów itd.) musiał on uzyskiwać zgodę kapituły. Członkowie kapituły rekrutowali się z ogółu rycerzy, nie byli oni jednak demokratycznie wybierani, lecz powoływała ich do swojego składu sama kapituła, w miarę powstawania w niej
wakatu
, zwykle na skutek śmierci jednego z jej członków. Kapituła wybierała najważniejszych dygnitarzy, którzy pełnili funkcję rządu zakonu. Byli to:
- wielki komtur – pełniący funkcję ministra gospodarki i spraw wewnętrznych, zastępca Wielkiego Mistrza; funkcję tę piastował komtur malborski;
-
wielki marszałek zakonu krzyżackiego
– pełniący funkcję ministra wojny; funkcję tę piastował komtur królewiecki;
- wielki szpitalnik – pełniący funkcję ministra dyplomacji (a teoretycznie zajmujący się działalnością charytatywną zakonu); funkcję tę piastował komtur elbląski;
- wielki skarbnik – zajmujący się finansami zakonu;
- wielki mincerz – odpowiedzialny za opiekę nad uzbrojeniem, końmi i stanem twierdz;
- wielki szafarz – odpowiedzialny za handel; funkcję tę piastował komtur dzierzgoński;
Oprócz tych urzędów centralnych, w poszczególnych prowincjach zakonu funkcjonowali
komturzy
krajowi, którzy mieli wokół siebie lokalne kapituły i lokalnych dygnitarzy.
Pod nimi stali już szeregowi rycerze zakonni. Rycerze ci wywodzili się wyłącznie ze szlacheckich rodzin niemieckich. Przy ich przyjmowaniu zwracano uwagę na ich pochodzenie, natomiast bez znaczenia było ich wcześniejsze życie. Na mocy przywileju
papieża Honoriusza III
przyjęcie w poczet zakonu chroniło przed odpowiedzialnością prawną za wcześniejsze czyny we wszystkich państwach chrześcijańskich. Nic więc dziwnego, że członkami zakonu zostawali często szlachetnie urodzeni bandyci. Rycerze byli zaopatrywani w zbroję, konia i pełen rynsztunek rycerski na koszt zakonu. Na zbrojach nosili oni białe płaszcze z czarnym wąskim krzyżem. Wszystkie wyższe funkcje zakonne mogli pełnić wyłącznie rycerze.
Całkowicie poza zakonem była większość ludności chłopskiej i spora część mieszczan, którzy byli nazywani ludźmi zależnymi.
Na samym dole hierarchii stali niewolnicy, którzy pochodzili z ludności podbitej lub byli porywani w trakcie wojen podjazdowych. Niewolnicy wykonywali zazwyczaj najgorsze prace przy budowach twierdz, wywozie nieczystości itp.
Historia zakonu
Początki zakonu
Początki zakonu krzyżackiego to okres
III krucjaty
i oblężenie Akki w ok.
1191
roku, w trakcie którego
rycerze
krzyżowi pochodzenia niemieckiego założyli, przy szpitalu zorganizowanym przez mieszczan z Bremy i
Lubeki
, nieformalne stowarzyszenie, które miało się opiekować rannymi i chorymi Niemcami[2]. Spowodowane było to tym, że wcześniej powstałe zakony templariuszy i joannitów, mimo że powinny opiekować się wszystkimi krzyżowcami, w pierwszej kolejności troszczyły się o swoich krajan. Książę
szwabski
Fryderyk następnie przekazał owemu stowarzyszeniu niemiecki szpital przeniesiony z Jerozolimy do Akki, wymuszając jednocześnie na jego członkach złożenie ślubów czystości. Szpital miał oficjalną nazwę Szpitala Najświętszej Marii Panny przy Domu Niemieckim w Jerozolimie i od jego nazwy powstała też nazwa bractwa szpitalnego, gdy w
1191
r.
papież Klemens III
oficjalnie zatwierdził jego istnienie. Po zdobyciu Akki papież przyznał bractwu rozległe dobra wokół tego miasta i instytucja ta zaczęła szybko powiększać swoje szeregi.
Cesarz rzymski
Henryk VI Hohenstauf
postanowił wykorzystać bractwo do swoich celów i nadał mu kolejne ziemie w południowych
Włoszech
w 1197 roku szpitale w Barletcie i Palermo. A także wyjednał u papieża
Celestyna III
przyznanie bractwu statusu pełnego zakonu rycerskiego, co nastąpiło w ok.
1198
r.
Wzór stanowiły dlań dawniej istniejące zakony joannitów i templariuszy, gromadzące rycerzy z zachodniej i południowej Europy, mające ogromne bogactwa i znaczenie polityczne. Biały płaszcz przekreślony czarnym krzyżem stał się znamieniem wyróżniającym niemieckich rycerzy-mnichów. Pierwszym wielkim mistrzem przemienionego zakonu został Henryk Walpot. Po śmierci Henryka VI i niepowodzeniach krucjaty, zakon zaczął przeżywać regres.
Regresowi temu zapobiegł czwarty z kolei wielki mistrz zakonu
Hermann von Salza
, który drogą cierpliwych działań dyplomatycznych wyjednywał od kolejnych papieży i
cesarzy rzymskich
kolejne przywileje i dobra na terenie Włoch, Niemiec i
Palestyny
, dzięki czemu zakon stał się prawdziwą potęgą ekonomiczną i polityczną, znacznie wyprzedzając wpływami joannitów i templariuszy. Dzięki nadaniom Cesarza
Fryderyka II
zakon posiadał liczne dobra na Sycylii, posiadłości w Brindisi, Bari, Barletcie, Palermo. W 1212 r.
król Armenii
podarował zakonowi twierdzę Amudain. W 1219 r. w trakcie
wyprawy krzyżowej
zakonnicy mieli znaczący udział w oblężeniu Damietty. Wynikiem sławy ich czynów było wiele nadań w Europie. Konwenty zakonu powstały przy posiadłościach w Wenecji, Parmie, Padwie, Bolonii, Friuli. Duże donacje zakon otrzymał też w Hesji, Turyngii, Nadrenii i Frankonii. W 1228 r. zakon rozpoczął budowę zamku Montfort, w 1229 otrzymali szpital w Jerozolimie. Oprócz licznych nadań w Akce, Antiochii, Sydonie, Trypolisie, Jaffie zakon otrzymał też baronię Sydon. Wielki mistrz zyskał też szczególną przychylność
Honoriusza III
który nadał krzyżakom 113 przywilejów.
Dla Hermanna von Salza było to jednak wszystko za mało, gdyż jego ambicją było stworzenie niezależnego państwa zakonnego. Zdawał on sobie sprawę, że zdobycze na terenie Palestyny są nietrwałe i dlatego starał się znaleźć mu nowe lokum. Pierwszym takim miejscem był
Siedmiogród
, gdzie zaprosił zakon król węgierski
Andrzej II
dla obrony swoich wschodnich rubieży przed koczowniczymi plemionami
Kumanów
. W 1212 roku król nadał im ziemię Borsa. Krzyżacy budowali zamki oraz sprowadzali niemieckich osadników. Jeden z nich nazwali... Marienburg (dziś Feldioara, Rumunia). W
1224
r. Krzyżacy podjęli próbę wyłamania się spod zależności lennej od króla Węgier i przekazania dzierżawionych dóbr – jako lenno – papiestwu. w
1225
r. zostali przegnani przez króla, którego poparł episkopat wegierski[3].
Działalność na ziemi chełmińskiej i w Prusach
Na początku XIII wieku książęta:
Władysław Odonic
(Wielkopolska),
Konrad mazowiecki
,
Mściwój I
(książę gdański),
Leszek Biały
(książę krakowski)
Henryk Brodaty
(książę śląski), prowadzili akcję chrystianizacyjną na bogatych terenach
Prus
w latach
1222
-
1223
. Akcję misyjną prowadził
opat
Zakonu
Cystersów
w
Łeknie
i
zakon rycerski
Braci Dobrzyńskich
, powołany w tym celu przez księcia Konrada. Akcje nie przyniosły jednak spodziewanych efektów. W
1226
r. książę
mazowiecki
Konrad
zaprosił, za namową
Jadwigi Śląskiej
, Zakon na swoje ziemie, przyznając mu w dzierżawę
ziemię chełmińską
, z której Zakon miał dogodną bazę do rozpoczęcia walk z plemionami
Prusów
, które zagrażały północnym rubieżom Mazowsza. Cesarz Niemiecki
Fryderyk II
oraz papież
Grzegorz IX
zezwolili oficjalnie Zakonowi na założenie na terenach odebranych Prusom swojego własnego księstwa, które formalnie miało stać się częścią Cesarstwa Rzymskiego i jednocześnie lennem
książąt mazowieckich
.
Wielkie zaangażowanie w chrystianizację Prus książąt polskich takich jak Konrad Mazowiecki i Henryk Brodaty było spowodowane przez papieża, który chciał założyć w Prusach państwo kościelne z pomocą cystersów i księcia gdańskiego Świętopełka popierając tego ostatniego w jego dążeniach uniezależnienia się od Polski. Sprowadzeni Krzyżacy wygrali rywalizację z cystersami o misję w Prusach, a książęta polscy razem z Krzyżakami w 1242 r. zawarli układ o podziale Pomorza Gdańskiego i rozpoczęli wojnę zwaną piętnastoletnią, która jednak Polsce nie przyniosła odzyskania wpływów na Pomorzu[4].
Oprócz napływania kolejnych braci, Zakon uzyskał także wsparcie
papieża
– wyprawy przeciw Prusom zyskały rangę krucjat, w których brali udział także polscy książęta. W
1235
do Krzyżaków przyłączają się
Bracia Dobrzyńscy
, a w
1237
Zakon kawalerów mieczowych
zawiera z nimi sojusz polityczno-militarny, będący właściwie unią tych dwóch zakonów.
I etap podboju Prus
Od
1230
do
1249
Zakon, dzięki stale napływającemu wsparciu i posiłkom przysyłanym przez Fryderyka II, zdołał całkowicie zająć i spacyfikować dawne tereny Prusów aż do rzeki Pasłęki (
Pomezania
). System walki Krzyżaków polegał na stopniowym eliminowaniu rozproszonych gniazd oporu Prusów i umacnianiu dopiero co zdobytej władzy terrorem prowadzonym z systemu błyskawicznie budowanych fortyfikacji.
Podbijanie Pomezanii spowodowało wybuch
I Powstania Prusów
, których poparł książę pomorski
Świętopełk
wypowiadając wojnę Krzyżakom w 1242 r. W związku z porwaniem przez zakonników jego syna Mściwoja, książę Świętopełk podpisał pokój na Kowalowym Ostrowie w 1248 r., na mocy którego m.in. utracił na rzecz Krzyżaków gród
Zantyr
i Pień oraz prawo pobierania od nich cła. Zdecydowało to o klęsce powstania i zmusiło Prusów do podpisania w 1249 r.
układu w Dzierzgoniu
. Prusowie uznali władzę zwierzchnią Zakonu i przenieśli się wg jego postanowień za
Pasłękę
. Świeżo zdobyte tereny zakonne zostały skolonizowane przez chłopów sprowadzanych z Mazowsza, Czech i Niemiec.
II etap podboju Prus
Drugi etap podboju Prusów zaczął się jednak już w rok po układzie w Dzierzgoniu, kiedy to Zakon podjął jednorazową kampanię zdobycia Dolnych Prus i
Sambii
, co było możliwe dzięki wsparciu króla
Czech
Ottokara II
. Na cześć tego króla główna siedziba zakonu w Dolnych Prusach została nazwana
Królewcem
.
W
1260
wybuchło dobrze zorganizowane
II Powstanie
Prusów
pod wodzą
Herkusa Monte
, które zakończyło się niemal sukcesem, jednak ponowne, szybkie wsparcie cesarza rzymskiego dla Zakonu oraz sprawdzona technika budowania twierdz i stosowanie terroru spowodowała, że w
1283
powstanie upadło. Przywódca został pojmany przez Krzyżaków i powieszony, a sami Prusowie praktycznie wycięci w pień lub zamienieni w niewolników.
W trakcie wymienionych walk powstała na terenie Prus świetnie zorganizowana sieć zamków i twierdz, wokół których zaczęły powstawać rolniczo-leśne latyfundia bezpośrednio zarządzane przez rycerzy zakonnych.
Ekspansja na ziemie litewskie
Już w trakcie zmagań z Prusami dochodziło do starć wojsk zakonnych i litewskich. Po zdławieniu powstania pruskiego konflikt rozgorzał z pełną mocą. W latach 1283-1325 Krzyżacy 75 razy wtargnęli na
Żmudź
,
Litwę
i
Ruś Czarną
. Litwini odpowiedzieli 44 atakami na ziemie Zakonu w Prusach i Inflantach. W wyniku konfliktu pogranicze żmudzkie uległo wyludnieniu, ale samej Żmudzi nie udało się Krzyżakom zdobyć[5].
Ekspansja na ziemie polskie
Państwo zakonu krzyżackiego w 1410 roku
W 1308 r., już własnymi siłami Zakon zajął bezprawnie Pomorze Gdańskie, co wywołało protest Władysława Łokietka i pozwanie przed sąd papieski w Inowrocławiu, który
10 lutego
1321
r.[6] nakazał Zakonowi zwrot Pomorza, do którego jednak wyroku Zakon się nie zastosował. Wielki Mistrz przekupił króla Francji[], aby ten wpłynął na papieża, aby unieważnił wyrok. Papież był wtedy w niewoli awiniońskiej, więc wymuszenie na nim tej decyzji nie było trudne. Wkrótce Zakon sprzymierzył się z księciem
Janem Luksemburskim
oraz władcą Meklemburgii i w 1327 r. zaatakował Kujawy oraz Wielkopolskę przeprowadzając wiele łupieżczych najazdów, terroryzując mieszkańców tych regionów poprzez palenie wsi i mordowanie kobiet i dzieci. Wtedy stoczono w 1331 r. nierozstrzygniętą
bitwę pod Płowcami
, która pomimo że nie zmusiła Zakonu do oddania Pomorza, obaliła mit, że Krzyżacy są niezwyciężeni. W trakcie kampanii w 1331 roku atakujące z południa wojska Jana Luksemburskiego nie zdołały zdobyć Poznania i zawróciły z powrotem do Czech.
W 1342 r. najechali ogromną armią na katedrę w Poznaniu, zrabowali łup w katedrze i uciekli. Po drodze palili domy i kościoły.
Zakon nadal próbował atakować Kujawy i Wielkopolskę metodą wojen podjazdowych, jednak działania dyplomatyczne Kazimierza Wielkiego rozbijające w czasie Zjazdu w Wyszehradzie w 1335 r. ich sojusz z Czechami (i pozywając ich przed
polubowny sąd papieski w Warszawie w 1339 r.
), chcąc też zająć tereny Rusi Czerwonej, skłonił Zakon do podpisania
pokoju w Kaliszu
w
1343
r., w którym Zakon zwrócił
Kujawy
i ziemię dobrzyńską, zaś warunkowo jako jałmużnę zatrzymywał
Pomorza
, ziemię chełmińską i michałowską. Pomimo trzech kolejnych wyroków sądu papieskiego, nakazujących zwrot Pomorza, Zakon nie oddał nigdy dobrowolnie ani piędzi ziemi.
Pokój w Kaliszu
zmusił jednak Zakon do zaprzestania ataków na Polskę. Zakon skierował swoje zbrojne ostrze przeciw
Litwie
, zajmując częściowo
Żmudź
. Zmusiło to księcia litewskiego
Jagiełłę
do przyjęcia chrztu, na którym dostał imię Władysław oraz ożenku z córką
Ludwika Węgierskiego
–
Jadwigą Andegaweńską
, zapoczątkowując unię polsko-litewską. Jagiełło na skutek ciągłych walk podjazdowych na Kujawach i na Litwie prowadzonych przez Zakon, zdecydował się ostatecznie na rozpoczęcie wielkiej wojny (
1409
-
1411
), której kulminacyjnym momentem była
bitwa pod Grunwaldem
, a uwieńczeniem
pokój w Toruniu
(
1411
). Pokój ten został mimo zwycięskiej kampanii wojskowej wymuszony na Jagielle ogólną sytuacją polityczną Polski, gdyż w obronie Zakonu stanęła koalicja władców z dynastii Luksemburskiej – Jana, ks. zgorzeleckiego, Wacława, króla Czech oraz króla Węgier Zygmunta. Pokój ten nie oddał ponownie Pomorza Gdańskiego ani ziemi chełmińskiej, zmusił jednak Zakon do zaprzestania ataków na Litwę i Polskę. Zakon zaczął od tego czasu tracić na sile, a jego sytuacja ekonomiczna pogorszyła się na skutek blokady wymiany handlowej prowadzonej przez Polskę i Litwę.
6 lutego
1454
wybuchło wewnątrz państwa zakonnego powstanie mieszczan, które wsparł król
Kazimierz Jagiellończyk
(
wojna trzynastoletnia
), stosując przeciw zakonowi tę samą taktykę wojen podjazdowych, które prowadził niegdyś sam Zakon. Wojna ta przyniosła w efekcie kolejny
pokój toruński
(
1466
) – Zakon oddał
Pomorze Gdańskie
,
ziemię chełmińską
i
michałowską
, a także część
Warmii
łącznie ze stolicą Zakonu –
Malborkiem
. Oprócz tego wielki mistrz zgodził się być
lennikiem
króla Polski i przeniósł swoją stolicę do
Królewca
.
Upadek państwa zakonnego w Prusach
Państwo krzyżackie w Prusach w XV wieku
Państwo zakonu krzyżackiego w 1466 roku
Mimo to, Zakon wciąż co jakiś czas organizował łupieżcze wypady na tereny Warmii i Mazur, jednak już bez większych rezultatów. Od
1501
wielcy mistrzowie krzyżaccy odmawiali składania
hołdu lennego
władcom Polski
, co stało się powodem
wojny polsko-krzyżackiej 1519-1521
. Po przegranej wojnie, zmuszony przez koneksje rodzinne oraz dla zachowania pokoju wewnętrznego, wielki mistrz Zakonu
Albrecht Hohenzollern
przeszedł na
luteranizm
, co położyło kres istnieniu państwa zakonnego. Państwo zarządzane przez Albrechta, mimo że wciąż dość silne militarnie, znalazło się w próżni politycznej, co wykorzystał król polski
Zygmunt Stary
i zmusił Albrechta do
hołdu lennego
w
1525
, jako wieczystego lennika Królestwa Polskiego.
Od upadku państwa do dzisiaj
Sekularyzacja i związek z Habsburgami
Herb wielkiego mistrza (księcia
Karola Lotaryńskiego
) nad bramą pałacu w Bruntalu; należącego do Zakonu aż do XX wieku
Zakon krzyżacki, w odróżnieniu od
zakonu templariuszy
, nigdy nie został oficjalnie rozwiązany przez papieży. Po
hołdzie pruskim
i
sekularyzacji
Inflant
(
Łotwa
i
Estonia
) ostały się głównie domy zakonne na terenie Rzeszy Niemieckiej, gdyż tu znajdowały się najliczniejsze
baliwaty
. Siedziba wielkich i niemieckich mistrzów została przeniesiona do zamku
Mergentheim
w Wirtembergii. W związku z przejściem części braci na
luteranizm
i
kalwinizm
zakon stał się wspólnotą trzech wyznań – przy czym jednak każdy wielki mistrz musiał być wyznania katolickiego.
W
1801
r.
Napoleon I
zatwierdził utratę przez zakon posiadłości na lewym brzegu
Renu
. Po klęsce Austrii w wyniku postanowień układu podpisanego w Bratysławie (26 grudnia 1805 r.) Napoleon pozostawił cały zakon i jego dobra do dyspozycji
Habsburgów
, zaś w 1809 r. rozwiązał zakon w krajach
Związku Reńskiego
. Wielki mistrz
Antoni Wiktor Habsburg
przeniósł siedzibę zakonu do
Wiednia
. W wyniku tych zmian zakon zatracił
ekumeniczny
charakter i stał się wyłącznie zgromadzeniem katolickim. W
1834
r. cesarz przywrócił samodzielność zakonowi.
W
XIX wieku
zakon powrócił do działalności charytatywnej i szpitalnej. Głównymi reformatorami zgromadzenia byli wielki mistrz arcyksiążę
Maksymilian Józef von Österreich-Este
oraz krzyżacki ksiądz Peter Rigler. Członkowie zakonu pełnili służbę sanitarną i obsługiwali szpitale polowe w armii austriackiej. Odnowienie instytucji sióstr zakonnych nastąpiło w
1841
r., kiedy to przeszły do zgromadzenia trzy siostry i zamieszkały w zamku Lanegg w
Lanie
koło
Merano
(
Południowy Tyrol
). W
1929
r. zakon zrezygnował z charakteru rycerskiego – żyjący jeszcze bracia-rycerze mieszkali w domach prowincji austriackiej. Ostatni brat-rycerz zmarł w 1970 roku. Po przyłączeniu Austrii do
III Rzeszy
hitlerowcy zakazali działalności zakonu i skonfiskowali jego dobra, prześladowali także niektórych zakonników.
Zakon w komunistycznej Czechosłowacji i Republice Czeskiej
Po II wojnie światowej w
Czechosłowacji
władze znacjonalizowali dobra zakonne (skonfiskowane już przedtem przez nazistów) zarzucając Zakonowi, że działał wraz z hitlerowcami na rzecz germanizacji, popierał władze nazistowskie (podczas, gdy właśnie władze III Rzeszy zakon prześladowały), a nawet że mordował Słowian w średniowieczu[7]. Zakonnicy odwołali się do czechosłowackiego Najwyższego Sądu Administracyjnego, który orzekł nieważność konfiskaty, ale w skutek przejęcia władzy przez komunistów pozostała ona w mocy.
Większość zakonników zmuszona została do emigracji, część narodowości czeskiej została, ale była szykanowana przez władze. Dopiero w
1989
doszło do ponownej rejestracji Zakonu. Od tego czasu stara się on (w większości bezskutecznie) odzyskać swoje dawne mienie. Obecnie siedzibą prowincjała i sióstr zakonnych jest
Opawa
, a familiarów
Bruntal
. Oprócz prowadzenia kilku parafii Zakon współpracuje też z władzami samorządowymi przy renowacji zabytkowych obiektów w przeszłości do niego należących. Prowadzi również własne
gimnazjum
w
Ołomuńcu
. Mottem Zakonu jest Leczyć i pomagać.
Okres współczesny
Obecną siedzibą wielkiego mistrza jest dom zakonny w Wiedniu przy Singerstraße 7, obok archikatedry św. Szczepana. Austriackie zakonnice mają swój dom w
Friesach
. Oprócz Czech zgromadzenie ma swe domy również w Niemczech (
Weyarn
,
Frankfurt nad Odrą
,
Darmstadt
,
Wetter
,
Sielenbach
; zakonnice w
Passawie
), Włoszech (
Lana
), Słowenii (
Ljubljana
; zakonnice w
Ljutomer
), Słowacji (podlega prowincjałowi w Opawie, konwent w
Topoľčanach
) i Belgii[]. Zakon kieruje parafiami, prowadzi pracę duszpasterską, sprawuje opiekę duchową w szpitalach zakonnych, prowadzi różne placówki służby zdrowia, domy starców i domy dziecka.
Współczesny zakon składa się z czterech gałęzi: braci zakonnych (kapłanów (ojców) i nie-kapłanów składających śluby zakonne), księży oblatów (księży nie składających ślubów), sióstr zakonnych (składających śluby zakonne),oraz familiares – familiarów – przynależących do zakonu osób świeckich i duchownych diecezjalnych. Najbardziej zasłużeni familiarzy należą do grupy rycerzy honorowych (byli nimi w ostatnich latach m.in. arcybiskup
Wiednia
Franz kardynał König
i
książę Liechtensteinu
Franciszek Józef II
a obecnie kard. Kolonii
Joachim Meisner
oraz
Otto von Habsburg
i Karl Habsburg-Lothringen). Familiares, których jest w sumie około sześciuset, zorganizowani są w pięć baliwatów (Niemiec, Austrii, Rzymską, Południowego Tyrolu oraz Czech, Moraw i Śląska) i jedną komturię (Altenbiesen w Belgii).
Wszystkie cztery gałęzie podporządkowane są wspólnemu przełożonemu – wielkiemu mistrzowi – opatowi. Aktualnym wielkim mistrzem jest ks. dr
Bruno Platter
sprawujący swój urząd od 2000 roku, ponownie wybrany przez kapitułę generalną na urząd 24 sierpnia 2006 r.
W skład zbierającej się co sześć lat kapituły generalnej wchodzą: aktualnie urzędujący wielki mistrz, były wielki mistrz, radcy generalni, prokurator generalny (łącznik zakonu ze Stolicą Apostolską mieszkający w Rzymie), sekretarz generalny, ekonom generalny, priorzy (stojący na czele prowincji zakonu), po jednym delegacie z prowincji zakonnych, wybrana przez kapitułę siostra-asystentka generalna, siostry przełożone prowincji i po dwie siostry delegowane przez kapituły prowincjonalne. W sprawach dotyczących familiarów mają głos delegacji "komturii Rzymskiej" i poszczególnych baliwatów.
W sumie do zakonu w roku
2010
należy 87 braci (66 ojców, 11 braci-bez świeceń kapłańskich (w tym klerycy), 9 oblatów, 154 sióstr zakonnych oraz około 750 familiarów (dane o familiarach z roku 2007). Współczesna reguła Zakonu Niemieckiego oparta jest na zasadach augustiańskich i dlatego członkowie Zakonu Niemieckiego, obok Kanoników Laterańskich, Premonstratensów (Norbertanów) są zaliczani do grupy Kanoników Regularnych.
Członkowie Zakonu noszą strój zgodny z gałęzią do której należą. Nowicjusze Zakonu przywdziewają czarną sutannę przepasaną pasem oraz czarny płaszcz. Po ślubach czasowych otrzymują czarny płaszcz z krzyżem zakonu oraz dodatkowo nosza na szyi krzyż zakonny. Po ślubach wieczystych w sutannę "na stałe" zostaje wpięty krzyż zakonny, zaś zamiast czarnego płaszcza bracia noszą biały płaszcz z czarnym krzyżem. Kandydaci na księży oblatów noszą najpierw szary płaszcz, zaś później szary płaszcz z czarnym krzyżem. Siostry zakonne noszą czarne habity oraz biały welon oraz podobnie jak bracia krzyż przewieszony na szyi. Familiarzy świeccy noszą na świeckim ubraniu czarny płaszcz z krzyżem zakonnym, zaś duchowni diecezjalni do sutanny w kolorze zgodnym z ich godnością i komży czarny mucet z krzyżem zakonnym i krzyż powieszony na szyi.
Protestancki Baliwat Utrechcki
Istnieje również wywodzący się z tradycji tego zakonu Baliwat Utrechcki Zakonu Teutońskiego w Niderlandach rozwijający się pod opieką tamtejszej monarchii. Baliwat Utrechcki wydzielił się z zakonu krzyżackiego w
1580
r. po sekularyzacji zakonu w Prusach. W
1637
r. kalwińscy członkowie zakonu z Niderlandów całkowicie zerwali podległość
papieżowi
. Członkostwo w nim ograniczone jest do wyznawców kalwinizmu. Aktualnie na jego czele stoi od 1977 roku komtur krajowy Paweł Antoni baron van der Borgh tot Verwolde.
Zobacz też
Przypisy
Literatura
- Karol Górski, Wacław Górski: Zakon Krzyżacki a powstanie państwa pruskiego. Malbork: Muzeum Zamkowe Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Excalibur, 2003. .
- Marian Biskup, Gerard Labuda: Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach : gospodarka, społeczeństwo, państwo, ideologia. Gdańsk: Wydaw. Morskie, 1988. .
- Henryk Samsonowicz: Krzyżacy. Warszawa: Agencja Omnipress, 1988. .
- Marian Arszyński: Budownictwo warowne zakonu krzyżackiego w Prusach (1230-1454). Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1995. .
- Zofia Kowalska: Krzyżacy w innym świetle : od średniowiecza do czasów współczesnych. Tarnów: "Biblos"; Wien : "Janineum", 1996. .
- Stefan M. Kuczyński: Wielka wojna z Zakonem Krzyżackim w latach 1409-1411. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1960.
- Hartmut Boockmann: Zakon Krzyżacki : dwanaście rozdziałów jego historii. Warszawa: "Volumen" : NIH, 1998. .
- Reguła Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2002. .
-
Petrus de Dusburg
: Kronika ziemi pruskiej. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2004. .
- William L Urban, Eugeniusz Możejko: Krzyżacy : historia działań militarnych. Warszawa: Książka i Wiedza, 2005. .
- Paweł Pizuński: Poczet wielkich mistrzów krzyżackich : [1198-2000]. Gdańsk: [s. n.] ; Skarszewy : Arenga, 2003. .
- Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec: Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach: Powiśle, Warmia, Mazury. Olsztyn: Studio Wydawnicze ARTA Mirosław Groniec, 2006. .
- Stanisław Zajączkowski,Dzieje Zakonu Krzyżackiego,Wyd.1, Spółdzielnia Wydawnicza "książka", Łódź 1946 r.
Linki zewnętrzne