|
Panorama (360 stopni) ze wzgórza nad Cigeľką na Słowacji pokazująca najwyższe wzniesienia polskiej i słowackiej części Beskidu Niskiego |
Panorama (360 stopni) ze wzgórza nad Cigeľką na
Słowacji
pokazująca najwyższe wzniesienia polskiej i słowackiej części Beskidu Niskiego
Wczesna jesień w Beskidzie Niskim
Beskid Niski – potok Kłopotnica
Magurski Park Narodowy – Folusz
Łemkowska chyża we wsi
Nowica
, Beskid Niski
Beskid Niski (
słow.
Nízke Beskydy,
513.71
) – pasmo w
Karpatach
między przełęczami
Łupkowską
na wschodzie, a
Tylicką
na zachodzie. Wschodnia granica Beskidu Niskiego jest zarazem granicą
Karpat Wschodnich
i
Zachodnich
. Beskid Niski to najdziksze pasmo górskie w
Polsce
.
Położenie
Beskid Niski graniczy od wschodu z
Bieszczadami
i
Pogórzem Bukowskim
, od zachodu z
Beskidem Sądeckim
a od północy z
Pogórzem Środkowobeskidzkim
. Na południu przechodzi w
Pogórze Ondawskie
- granica ma charakter umowny i biegnie linią
Bardejov
-
Svidník
-
Medzilaborce
.
Beskid Niski leży na terenie dwóch państw:
Polski
i
Słowacji
. Najwyższy szczyt po stronie polskiej to
Lackowa
(997 m
n.p.m.
, na niektórych mapach nawet 999 m n.p.m.), a po słowackiej
Busov
(1002 m n.p.m.), który jako jedyny przekracza 1000 m n.p.m. Ważniejsze rzeki to
Osławica
,
Wisłok
,
Jasiołka
,
Wisłoka
,
Ropa
i
Biała Dunajcowa
, należą do zlewni
Morza Bałtyckiego
. Zbiorniki wodne w
Klimkówce
na Ropie, w
Sieniawie
na
Wisłoku
oraz niewielki w
Krempnej
na
Wisłoce
. Ciekawostką są jeziora osuwiskowe, np. pod
Maślaną Górą
i pod
Cergową
.
W centrum Beskidu Niskiego znajduje się
Magurski Park Narodowy
, a we wschodniej części
Jaśliski Park Krajobrazowy
. Na terenie Beskidu Niskiego leżą cztery uzdrowiska:
Rymanów-Zdrój
,
Iwonicz-Zdrój
,
Wysowa-Zdrój
oraz
Wapienne
z wodami mineralnymi. Trzy pierwsze są zrzeszone w Unii Uzdrowisk Polskich). Znajduje się tutaj również największe obniżenie w łuku
Karpat
–
przełęcz Dukielska
(500 m n.p.m.). Beskid Niski jest najniższą a zarazem najrozleglejszą częścią
Beskidów
i całego łuku
Karpat
.
Beskid Niski dzieli się na:
-
Góry Grybowskie
– między dolinami
Kamienicy
i
Białej
,
- Góry Hańczowskie – między dolinami
Białej
oraz
Ropy
i
Zdyni
,
-
Beskid Gorlicki
– między rzeką
Białą
, a wsiami:
Radocyna
,
Bartne
,
Wołowiec
,
-
Pasmo Magurskie
– z długimi grzbietami
Magury Wątkowskiej
i
Małastowskiej
,
-
Beskid Dukielski
– między dolinami
Wisłoki
i
Taboru
,
-
Pasmo Bukowicy
i
Kamienia
– między dolinami
Wisłoka
i
Osławicy
,
- Gniazdo Jawornika – między dolinami
Jasiołki
i Wisłoka,
- Pasmo graniczne – na wschód od doliny Bełczy,
-
Wzgórza Rymanowskie
– po obu stronach rzeki
Tabor
.
Budowa geologiczna
Beskid Niski zbudowany jest ze skał osadowych zwanych
fliszem karpackim
. Są to najczęściej naprzemiennie ułożone ławice
zlepieńców
,
piaskowców
i
łupków
ilastych
. Gdy 28 mln lat temu warstwy fliszu zostały sfałdowane, powstały trzy tzw.
płaszczowiny
, które nasunęły się na siebie. Najniższa jest
płaszczowina śląska
, środkowa – dukielska, a najwyższa - magurska. Wychodnie piaskowców magurskich często mają postać fantastycznych form skalnych. Najbardziej znane są
Kornuty
na Magurze Wątkowskiej (w 1953 roku założono tutaj rezerwat przyrody celem ochrony wychodni skalnych), i
Diabli Kamień
koło
Folusza
. Występuje też wiele jaskiń. Największe ich skupiska to
Kilanowska Góra
k.
Lipowicy
(ponad 50) i
Cergowa
(10 jaskiń). Znana jest
Jaskinia Mroczna
w
Kornutach
, której łączna długość korytarzy sięga prawie 200 m, a głębokość 15,5 metrów. Warto też zwiedzić
Grzywacką Górę
, na której znajduje się krzyż z widokowym tarasem.
Naturalnym bogactwem jest
ropa naftowa
,
gaz ziemny
oraz
wody mineralne
.
Klimat
Klimat w Beskidzie Niskim ma charakter przejściowy między klimatem atlantyckim i
kontynentalnym
. Wiosną, zimą i jesienią wieją tu ciepłe i suche
wiatry
południowe, tzw. dukielskie lub rymanowskie, które powodują częste zmiany pogody. Średnia temperatura roczna wynosi 4-8 °C. Największe opady deszczu występują w
czerwcu
i
lipcu
.
Flora
W Beskidzie Niskim występują tylko dwa piętra roślinne:
pogórza
(do 550 m n.p.m.) i
regiel dolny
. Piętro pogórza tworzą pozostałości pierwotnych lasów dębowo – grabowych,
olszy
i zarośla
wikliny
w dolinach rzek, natomiast regiel dolny to lasy
jodłowe
, bukowe i
sosnowe
. Lasy zajmują blisko 70% powierzchni Beskidu Niskiego. Szczególnie liczne są drzewostany
bukowe
, a
świerk
jest niemal nieobecny. Ciekawostką są skupiska
cisa
i
modrzewia
.
Pod względem florystycznym Beskid Niski jest obszarem przejściowym między
Karpatami Zachodnimi
a
Karpatami Wschodnimi
. Rosną tu ciepłolubne rośliny z południa:
róża francuska
,
kokoryczka wonna
,
kocimiętka właściwa
. W lasach kwitną m.in.:
przebiśnieg
,
cebulica dwulistna
,
żywiec dziewięciolistny
,
czosnek niedźwiedzi
,
zawilec
i
miesiącznica trwała
. Występuje tutaj również kilka gatunków z rodziny
storczykowatych
m.in:
podkolan biały
,
kruszczyk błotny
,
stoplamek plamisty
.
Fauna
Fauna tutejszych lasów jest typowa dla
Beskidów
. Dużej liczebności zwierzyny sprzyja słabe zaludnienie i rozległe obszary
leśne
. Występują tutaj m.in.:
jelenie
,
sarny
,
dziki
,
zające
, a z drapieżników:
niedźwiedzie
,
rysie
,
żbiki
,
wilki
, kuny i
lisy
. Wśród około 140 gatunków ptaków należy wymienić:
orlika krzykliwego
(widnieje na logo Magurskiego Parku Narodowego),
orła przedniego
,
myszołowy
, grubodzioby, puchacze,
puszczyka uralskiego
i
głuszca
. W dolinach występują
bocian czarny
i
dzięcioł trójpalczasty
, a nad strumieniami:
pliszka górska
i
pluszcz
. Liczne są typowo górskie gatunki płazów:
kumak górski
,
salamandra plamista
, kilka gatunków
traszek
. Z gadów spotkać można
żmiję
,
gniewosza plamistego
, zaskrońca i
padalca
. W porze letniej dostrzec można rzadkie gatunki motyli:
pazia żeglarza
i
niepylaka mnemozynę
.
Ochrona przyrody
W Beskidzie Niskim utworzono jeden
park narodowy
, jeden krajobrazowy oraz trzynaście
rezerwatów przyrody
.
-
Magurski Park Narodowy
(19 439 ha) – powstał w
1995
roku wraz z otuliną o pow. 22697 ha. Ponad 90% jego powierzchni zajmują lasy, głównie zbiorowiska
buczyny karpackiej
i rzadkie w polskich Karpatach lasy jaworowe. Istnieją tu trzy obszary ochrony ścisłej: "Magura Wątkowska" (1189 ha), "Kamień" (378 ha) i "Zimna Woda" (841 ha), rezerwat skalny "Kornuty" i pomnik przyrody "Diabli Kamień". Wśród roślin 59 gatunków objętych jest
ochroną ścisła
, 11 częściową, a 12 znajduje się na "czerwonej liście" roślin zagrożonych wyginięciem w Polsce. Fauna reprezentuje kilkadziesiąt gatunków ssaków, w tym szczególnie cenne
nietoperze
, 117 gatunków ptaków, chronione gady, płazy i owady
-
Jaśliski Park Krajobrazowy
(29 911 ha) – powstał w
1992
roku i stanowi wschodnią otulinę MPN. 65% powierzchni zajmują lasy głównie
buczyna karpacka
. Osobliwością jest unikatowe w skali Karpat zbiorowisko
jaworzyny górskiej
– lasu, w którym dominują jawory i wiązy, a w runie występuje bardzo rzadka paproć –
języcznik zwyczajny
. Charakterystycznym elementem są zespoły łąkowo – pastwiskowe nieistniejących wsi.
- Rezerwaty Beskidu Niskiego to: "
Cisy w Moglinie
", "
Jelenia Góra
", "
Kornuty
", "
Łysa Góra
", "
Wadernik
", "
Igiełki
", "
Modrzyna
", "
Cisy w Nowej Wsi
", "
Tysiąclecia na Cergowej
", "
Przełom Jasiołki
", "
Kamień nad Jaśliskami
", "
Źródliska Jasiołki
" i "
Bukowica
".
Historia
Od najdawniejszych czasów przez przełęcze Beskidu Niskiego biegły trakty handlowe na południe i wschód. Teren ten jednak był przez dłuższy czas wyludniony kolejnymi najazdami Tatarów. Dopiero
Kazimierz III Wielki
rozpoczął zasiedlanie tych granicznych terenów, poprzez zrzucenie zależności lennej od chanatu tatarskiego a następnie kolonizacji i lokacje wsi i miast. Proces ten szczególnie nasilił się po przyłączeniu do Rzeczypospolitej w
1340
ziemi sanockiej
(wraz z
Grodami Czerwieńskimi
). Jednocześnie od
XIV
w. na teren ten docierały już wcześniej migracje wołoskie (
kolonizacja wołoska
) oraz
sascy
osadnicy królów węgierskich
Gejzy II
i
Andrzeja II
. Migracje te ostatecznie zakończyły się na przełomie wieków
XVI
i
XVII
nadając ostateczny kształt narodowościowy tym terenom do roku
1772
.
W
1657
przez Beskid Niski przeszły wojska
Rakoczego
. W latach
1768
-
1772
Beskid Niski stanowił ważny obszar w czasie
konfederacji barskiej
– szczególnie w jej późniejszym okresie, po upadku
Krakowa
. Od kwietnia
1769
do sierpnia
1770
walczył na tych terenach, dowodząc oddziałami konfederatów,
Kazimierz Pułaski
. Nieliczne już ślady
okopów konfederackich
można spotkać po dziś dzień, np. w
rezerwacie "Okopy Konfederackie"
nad
Muszynką
na obrzeżu Beskidu Niskiego.
Pasterze
wołoscy
mieszając się na przestrzeni wieków z ludami
ruskimi
oraz ulegając wpływom polskim i węgierskim utworzyli nową grupę etniczną zwaną od II poł. XIX wieku
Łemkami
.
W
1915
na tych terenach rozegrała się jedna z największych bitew
I wojny światowej
zwana
Operacją Gorlicką
.
W
latach 20. XX wieku
w czasie tzw.
schizmy tylawskiej
spora część
Łemków
przeszła na
prawosławie
.
We wrześniu
1944
z rozkazu Józefa Stalina rozpoczęła się
operacja dukielsko-preszowska
, która pochłonęła ponad 100 tysięcy ofiar i wyrządziła niezmierne straty w dobytku ludności tych terenów.
Od
1943
na terenach Beskidu Niskiego działała
Ukraińska Powstańcza Armia
(UPA), walcząca z Polakami o
Zakierzoński Kraj
. Kres działalności
UPA
na tym terenie położyła
Akcja "Wisła"
w
1947
r.
Już od 1945 na mocy umowy
PRL
z
ZSRR
o wzajemnej wymianie ludności z terenów Beskidu Niskiego przesiedlano na wschód ludność pochodzenia
łemkowskiego
. Początkowo dobrowolne wywózki, stały się z czasem coraz częstsze i przymusowe i objęły swoim zasięgiem niekiedy nawet całe wsie. Pierwsza faza przesiedleń zakończyła się latem
1946
. W
1947
rozpoczęła się
Akcja "Wisła"
. Władze polskie wywiozły prawie wszystkich
Łemków
w głąb terytorium
Polski
, najczęściej na tzw.
Ziemie Odzyskane
. Nielicznym udało się wrócić dopiero po
1956
.
Odkrycie ropy naftowej
W
XIX
w. na terenie Beskidu Niskiego odkryto złoża
ropy naftowej
. Ich przemysłową eksplorację rozpoczął
Ignacy Łukasiewicz
– konstruktor lampy naftowej. Teren Beskidu Niskiego stał się pierwszą prowincją naftową na świecie, zwaną
Gorlickim Zagłębiem Naftowym
. To tutaj zaczęto stosować nowoczesne metody wierceń i poszukiwań ropy naftowej. W
Ropiance
powstała pierwsza na świecie szkoła ucząca młodych wiertaczy jak bezpiecznie wydobywać ropę naftową. W niewielkich ilościach ropa naftowa wydobywana jest na tych terenach do dzisiaj.
Turystyka i atrakcje turystyczne
Ruiny cerkwi w Króliku Wołoskim, Beskid Niski
Cerkiew w
Kotani
– jedna z wielu w Beskidzie Niskim
Beskid Niski to dzisiaj najdziksze pasmo
górskie
w Polsce. Osobliwością Beskidu Niskiego są urokliwe
doliny
nieistniejących wsi, do szczególnie pięknych należą doliny:
Bielicznej
,
Regetowa
,
Radocyny
,
Ciechani
i
Jasiela
. Atrakcyjne są przełomy rzek: Jasiołki między Ostrą a
Piotrusiem
, Wisłoka pod
Beskiem
i pod
Puławami
Na szlakach spotkać można bardzo mało turystów, a zapomniane doliny, niegdyś tętniące życiem, są dziś zupełnie puste. Osobną kategorią atrakcji krajoznawczych są zabytki kultury, wśród nich drewniane cerkwie. Za najpiękniejsze uważa się cerkiew w
Kwiatoniu
,
Owczarach
,
Bartnem
i
Kotani
. Najcenniejsze drewniane kościoły znajdują się w
Sękowej
(wpisany na
listę światowego dziedzictwa UNESCO
) i w
Szymbarku
. W Szymbarku stoi także renesansowy, dwór obronny rodu Gładyszów. Warto z mapą i kompasem spróbować znaleźć ślady dawnych mieszkańców – istniejące i nieistniejące
cerkwie
łemkowskie, ślady po wsiach, kapliczki przydrożne itp. W Beskidzie Niskim znajdują się znane uzdrowiska, w których warto zabawić dłużej:
Rymanów-Zdrój
,
Iwonicz-Zdrój
,
Wysowa-Zdrój
oraz
Wapienne
. Ponadto wiele miast, miasteczek i wsi ciągle nosi ślady dawnej świetności, należą do nich
Grybów
,
Jaśliska
,
Dukla
i
Szymbark
. Koniecznie trzeba zobaczyć niewielki skansen łemkowski w
Zyndranowej
,
Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. Ignacego Łukasiewicza
w
Bóbrce
oraz Skansen pogórzański w Szymbarku. Dla upamiętnienia faktu, że te tereny są kolebką przemysłu naftowego powstał Karpacko-Galicyjski Szlak Naftowy. Warto również obejrzeć pamiątki po wojennej przeszłości Beskidu Niskiego –
cmentarze z okresu I wojny światowej
budowane przez Austriaków w latach
1915
-
1917
. Najpiękniejsze z nich, położone są na
Przełęczy Małastowskiej
,
Rotundzie
oraz
Beskidku
nad
Konieczną
– projektował je słowacki architekt
Dušan Jurkovič
.
Ponadto na obrzeżach Beskidu Niskiego zobaczyć warto:
Sanok
(wraz z Muzeum Budownictwa Ludowego),
Krosno
,
Kościół św. Michała Archanioła w Binarowej
– wpisany na
listę światowego dziedzictwa UNESCO
,
Trzcinicę
(nazywaną Troją Północy),
Biecz
,
Gorlice
i
Krynicę-Zdrój
.
Bibliografia
- Wojciech Krukar, Paweł Luboński: Beskid Niski : przewodnik. Pruszków: Oficyna Wydawnicza "Rewasz", 2007. .
- Witold Grzesik, Tomasz Traczyk: Od Komańczy do Bartnego : Beskid Niski : przewodnik krajoznawczy. Warszawa: Wydawnictwo Stanisław Kryciński, 1992. .
- Piotr Krzywda, Marta Cobel-Tokarska, Marcin Szymczak, Izabela Michna: Beskid Niski. Warszawa: ExpressMap, 2007. .
Linki zewnętrzne