Róża
RóżaRóża (Rosa
L.
) –
rodzaj
krzewów
należących do rodziny
różowatych
(Rosaceae). Znanych jest 150-200 gatunków występujących na półkuli północnej, czasem podaje się nawet dwukrotnie większą liczbę, co wynika z różnego traktowania taksonów. Większość ozdobnych odmian róży rozmnaża się przez
okulizację
na
podkładkach
z dzikich róż. Różami zajmuje się nauka
rodologia
– gałąź
botaniki
. Rozmieszczenie geograficzne
Zasięg
naturalny róż obejmuje rozległe przestrzenie półkuli północnej. Prawdopodobną kolebką róż jest wschodnia
Azja
, w szczególności obszar Chin, gdzie występuje nie tylko największe zróżnicowanie gatunkowe, ale też występują tu w większości gatunki
diploidalne
. W
Europie
występują liczne gatunku pentaploidalne, a w
Ameryce Północnej
di-, tetra- i heksaploidalne. Zasięg rodzaju w Azji obejmuje niemal cały kontynent z wyjątkiem krańców północnych,
Indochin
, znacznej części
Półwyspu Indyjskiego
, rejonu
Półwyspu Arabskiego
(róże występują jednak na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego oraz na południowym krańcu półwyspu). Róże spotykane są w całej Europie z wyjątkiem jej północnych krańców. W
Afryce
spotykane są w rejonie
Etiopii
i w jej północno-zachodniej części. W
Ameryce Północnej
róże spotykane są na niemal całym kontynencie na północ od środkowego
Meksyku
, z wyjątkiem dalekiej północy i
Archipelagu Arktycznego
[2]. Morfologia- Pokrój
-
Krzewy
o kolczastych, wyprostowanych, łukowatych, płożących lub pnących
pędach
osiągających od 0,5 do 3, rzadko do 6 m długości. Różne części rośliny często z
gruczołkami
zawierającymi
olejki eteryczne
, po roztarciu wydzielającymi specyficzny dla różnych gatunków zapach. Z
korzeni
wypuszczają mniej lub bardziej obficie odrosty (pędy przybyszowe).
-
Łodyga
- Okryta
kolcami
, czasem też owłosiona, rzadko bezbronna (R. pendulina – częściowo, R. blanda i niektóre odmiany hodowlane
róży dzikiej
R. canina i
wielokwiatowej
R. multiflora). Kolce bardzo zmienne – proste, zakrzywione lub hakowate, masywne lub szczeciniasto-igiełkowate, czasem z domieszką kolców gruczołonośnych. Kształt i wielkość kolców jest zmienna nie tylko w obrębie rodzaju, ale także w obrębie poszczególnych gatunków i roślin. Przy oznaczaniu i analizie cech taksonomicznych róż przyglądać się należy szczytowym partiom silnie rosnących długopędów wydającym boczne pędy kwiatowe[3]. Młode pędy są zielone lub czerwono nabiegłe, z czasem drewnieją i pokrywają się szaro-brunatną, popękaną
korą
.
-
Liście
-
Skrętoległe
, sezonowe, nieparzystopierzaste z 5–9 (rzadko do 19) listkami (wyjątkowo liście pojedyncze ma R. persica). Z wierzchu matowe lub połyskujące, od spodu nagie, owłosione, nierzadko także gruczołowato. Kształt listków eliptyczny, jajowaty lub okrągły, na szczycie blaszka liściowa zaokrąglona lub zaostrzona, u nasady zaokrąglona lub zbiegająca. Brzeg liścia zwykle piłkowany (pojedynczo, podwójnie lub potrójnie), z ząbkami ogruczolonymi lub bez gruczołów. Osadki liści nagie lub owłosione, często z gruczołami i kolcami.
Przylistki
zrośnięte z ogonkiem liściowym, często na znacznej jego długości i ogruczolone na krawędzi. Zwykle różnie wykształcone na pędach kwitnących i płonnych.
-
Kwiaty
- Duże, pachnące, obupłciowe, promieniste, wyrastają na szypułkach różnej długości. Szypułki mogą być proste lub wygięte, gładkie, owłosione lub kolczaste. Kwiaty osadzone są pojedynczo lub zebrane w kwiatostany:
wiechy
,
baldachogrona
i
podbaldachy
.
Korona kwiatu
zwykle jest 5-płatkowa, czteropłatkowa jest u R. omeiensis i R. sericea, a u odmian hodowlanych bywa do 15
okółków
płatków powstałych w wyniku przekształcenia części okółków pręcików w płatki właśnie[4]. Płatki są różnokształtne, barwy białej, różowej lub czerwonej (u odmian hodowlanych też inne barwy z wyjątkiem niebieskiej). W
pąku
płatki są zwinięte spiralnie, przez co pąki kwiatowe są charakterystycznie wydłużone. U nasady płatków znajduje się zwykle wieniec gruczołów
miodnikowych
. Działki
kielicha
zielone, całobrzegie lub trzy zewnętrzne pierzasto podzielone. Liczne
słupki
wraz
pręcikami
osadzone są we wklęsłym dnie kwiatowym zwanym
hypancjum
. Pręcików jest od 50 do kilkuset, zwykle barwy żółtej, rzadziej pomarańczowej, białej, czerwonej. Nitki pręcików są cienkie, w pąku skręcone lub zgięte, zakończone są
pylnikami
, z których każdy zawiera dwa worki z dwoma komorami pyłkowymi. Słupki są zwykle wolne, czasem zrośnięte w górnej części szyjkami.
Zalążnia
w każdym słupku jest siedząca lub osadzona na krótkim trzoneczku. Łożysko w zalążni jest przyścienne, osadzone w nim
zalążki
są odwrócone (anatropowe). Po
zapłodnieniu
w każdej zalążni rozwija się tylko jeden zalążek. Szyjka słupka kończy się mniej lub bardziej wypukłym
znamieniem
.
Dno kwiatowe
otaczające słupki i pręciki zmienia się w trakcie owocowania w zmięśniałą okrywę. Na szczycie beczułkowato-dzbankowatego hypancjum znajduje się zwężone ujście zwane orficjum, otoczone zgrubieniem zwanym dyskiem. Dysk może być pierścieniowaty, płaski lub stożkowaty. Przez orficjum wystają szyjki słupków, które mogą być skupione w luźne wiązki typu bukietowatego lub półkulistą, zbitą główkę. Wokół ujścia hypancjum osadzone są okółki korony i kielicha.
-
Owoce
- Właściwymi owocami są twarde
niełupki
, okryte w mięśniejącym hypancjum tworzącym tzw.
owoc pozorny
(szupinkowy). Hypancja w miarę dojrzewania zmieniają barwę z zielonej na pomarańczową, czerwoną i ciemniejszą aż do koloru czarnego. Przybierają kształt kulisty lub elipsoidalny o długości 5-50 mm.
Systematyka
Gatunkiem typowym
jest
róża girlandowa
(Rosa cinnamomea L.)[5]. Pozycja systematyczna rodzaju- Pozycja systematyczna wg
APweb
(2001...)
Rodzaj Rosa stanowi prawdopodobnie
klad
siostrzany dla
plemienia
Potentilleae Sweet obejmującego 11 rodzajów, m.in.:
pięciornik
(Potentilla),
przywrotnik
(Alchemilla),
poziomka
(Fragaria). Grupa ta stanowi jeden z
kladów bazalnych
rodziny różowatych, przy czym najprawdopodobniej wcześniej oddzieliły się
linie rozwojowe
prowadzące do współczesnych rodzajów
wiązówka
(Filipendula),
jeżyna
(Rubus) i plemienia Colurieae Rydberg, obejmującego m.in. rodzaje
kuklik
(Geum), pragnia (Waldsteinia), Coluria. Rodzina
różowatych
Rosaceae stanowi z kolei klad bazalny rzędu
różowców
Rosales z kladu różowych (rosids), stanowiącego jedną z linii rozwojowych
dwuliściennych właściwych
(eudicots)[6]. - Pozycja w
systemie Reveala
(1994-1999)
Gromada
okrytonasienne
(Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa
Rosopsida
Batsch, podklasa
różowe
(Rosidae Takht.), nadrząd Rosanae Takht., rząd
różowce
(Rosales Perleb), podrząd Rosineae Rchb., rodzina
różowate
(Rosaceae Juss.), podrodzina Rosoideae (Juss.) Arn., plemię Roseae Lam. & DC., podplemię Rosinae J. Presl., rodzaj róża (Rosa L.)[7]. - Pozycja w
systemie Cronquista
(1981)
Gromada
okrytonasienne
Magnoliophyta, klasa
dwuliścienne
Rosopsida, podklasa
Różowe
Rosidae, rząd
różowce
Rosales,rodzina
różowate
Rosaceae, podrodzina Rosoideae, rodzaj róża Rosa. Podział rodzajuRóża Rosa należy do rodzajów, w których
mieszańce
międzygatunkowe występują często z dużą frekwencją i rozprzestrzeniają się, nierzadko stając się częściej spotykanymi niż każdy z gatunków rodzicielskich. Mechanizmem, który pozwala mieszańcom róż przeżywać i uzyskiwać zdolność do adaptacji jest spotykana u niektórych przedstawicieli rodzaju niezbalansowana
poliploidalność
. Polega ona na dziedziczeniu przez pentaploidalne mieszańce
chromosomów
w taki sposób, że jeden z gatunków rodzicielskich dostarcza 4 zestawy chromosomów, a drugi jeden zestaw[8]. Przez długie dziesięciolecia powszechnie akceptowany był podział rodzaju opracowany przez Rehdera w 1940 r.[9]. Zgodnie z nim rodzaj dzielony był na cztery podrodzaje, w obrębie podrodzaju Eurosa wyróżniane były liczne sekcje. Podział rodzaju wg Rehdera: - Podrodzaj: Hulthemia (np. Rosa persica)
- Podrodzaj: Platyrhodon (np. Rosa roxburghii)
- Podrodzaj: Hesperhodos (np. Rosa minutifolia)
- Podrodzaj: Rosa (Eurosa) – tu należy największa liczba gatunków, podzielonych na sekcje
- Sekcja: Banksianae
- Sekcja: Bracteatae
- Sekcja: Caninae
- Sekcja: Carolinae
- Sekcja: Chinensis
- Sekcja: Cinnamomea
- Sekcja: Gallicanae
- Sekcja: Laevigatae
- Sekcja: Pimpinellifolia
- Sekcja: Synstylae
Z gatunków podrodzaju Eurosa wywodzą się wszystkie mieszańce i odmiany powstałe w uprawie. Szacuje się liczbę istniejących odmian na około 4000. Nowsze analizy systematyczne bazujące na ewolucji zapisu genetycznego wykazały jednak, że wyróżnione przez Rehdera podrodzaje nie są taksonami
monofiletycznymi
– z pewnością przynajmniej podrodzaje Hulthemia i Platyrhodon zagnieżdżone są wśród sekcji podrodzaju Eurosa, podział na
klady
nie odzwierciedla też wcześniejszego podziału na sekcje[10]. - Gatunki
flory Polski
Lista obejmuje także
gatunki uprawiane
oraz
efemerofity
[11]: -
róża alpejska
(Rosa pendulina L.)
- róża białokwiatowa (Rosa ×alba L.) – gatunek uprawiany
-
róża czerwonawa
(Rosa glauca Pourr.,
syn.
R. rubrifolia Vill.) – antropofit zadomowiony
- róża dahurska (Rosa davurica Pall.) –
antropofit
zadomowiony
-
róża damasceńska
(Rosa ×damascena Mill.) – gatunek uprawiany
-
róża drobnokwiatowa
(Rosa micrantha Borrer ex Sm., syn. R. micrantha Sm.)
-
róża dzika
(Rosa canina L., syn.: R. caryophyllacea Besser, R. corymbifera Borkh., R. dumetorum Thuill., R. nitidula auct. non Besser, R. obtusifolia auct. Fl. Pol. non Desv.)
-
róża eliptyczna
(Rosa inodora Fr., syn.: R. agrestis Savi, R. elliptica Tausch)
-
róża francuska
(Rosa gallica L.)
- róża frankfurcka (Rosa ×francofourtana Münchh.) – gatunek uprawiany
-
róża girlandowa
(Rosa majalis Herrm., syn. R. cinnamomea L.)
-
róża gęstokolczasta
(Rosa pimpinellifolia L., syn. R. spinosissima L.) – antropofit zadomowiony
- róża igiełkowata (Rosa acicularis Lindl.) – antropofit zadomowiony
-
róża jabłkowata
, róża jabłkowa (Rosa villosa L., syn.: R. mollis Sm., R. pomifera Herrm.)
-
róża Jundziłła
(Rosa jundzillii Bess.)
- róża karolińska (Rosa carolina L.) – antropofit zadomowiony
- róża kutnerowata (Rosa tomentosa Sm.)
- róża labradorska (Rosa blanda Aiton) – antropofit zadomowiony
-
róża polna
(Rosa agrestis Savi, syn.: R. albiflora Opiz , R. gizellae Borbás)
-
róża pomarszczona
(Rosa rugosa Thunb.) – antropofit zadomowiony
-
róża rdzawa
(Rosa rubiginosa L., syn. R. eglanteria L., R. klukii auct. Fl. Pol. non Besser)
- róża rosyjska (Rosa gorenkensis Besser, syn. R. glabrifolia auct. non C. A. Mey.) – antropofit zadomowiony
-
róża sina
(Rosa dumalis Bechst. em. Boulenger, syn.: R. afzeliana Fr., R. caesia Sm., R. coriifolia Fr., R. glauca Vill., R. klßÜterskyi (Popek) Klášt., R. subcanina (H. Christ) Dalla Torre & Sarnth., R. vosagiaca N. H. F. Desp.)
-
róża stulistna
(Rosa ×centifolia L.) – gatunek uprawiany
-
róża wielokwiatowa
(Rosa multiflora Thunb.) – antropofit zadomowiony
- róża wirgińska (Rosa virginiana Herrm.) – antropofit zadomowiony
- róża węgierska (Rosa zalana Wiesb., syn. R. caryophyllacea Besser)
- róża zapoznana, róża Sherarda (Rosa sherardii Davies, syn.: R. cujavica Sprib., R. omissa Déségl., R. scabriuscula auct. non Sm., R. tomentosa Sm., R. umbelliflora Sw. ex Heinr. Braun)
-
róża żółta
(Rosa foetida Herrm.) – antropofit zadomowiony
PochodzenieBadania paleobiologów w
Stanach Zjednoczonych
(
Kolorado
i
Oregon
) dowodzą, że róże pojawiły się na Ziemi około 40 milionów lat temu. Większość gatunków, bo około 70%, pochodzi z Azji (
Chiny
,
Himalaje
,
Japonia
), pozostałe 30% wywodzi się z
Bliskiego Wschodu
,
Europy
,
Afryki
i
Ameryki Północnej
. Jednym z najważniejszych stanowisk róż w Europie, gdzie rośnie aż 11 gatunków dzikich róż, jest rezerwat "
Góry Pieprzowe
" koło Sandomierza. Ze Środkowego i Dalekiego Wschodu pochodzą takie gatunki jak: W
Ameryce Północnej
dziko rośnie około 20 gatunków, między innymi: - Rosa acicularis Lindl. – róża igiełkowata
- Rosa blanda – róża labradorska
- Rosa carolina L. – róża karolińska
- Rosa nitida Willd. – róża błyszcząca
- Rosa palustris Marsh. – róża błotna
- Rosa virginiana Mill. – róża wirginijska
Z Afryki Północnej pochodzą: - Rosa abyssinica
- Rosa sempervirens
- Rosa stellata
ZastosowanieRóże znane są przede wszystkim jako
rośliny ozdobne
z powodu efektownych kwiatów. Ze względu na aromat wykorzystywane są jako rośliny kosmetyczne. Walory smakowe i odżywcze owoców szupinkowych róż sprawiają, że róże są także cenionymi
roślinami jadalnymi
. Rośliny ozdobneWiele gatunków róż i ich mieszańców należy do najbardziej cenionych
krzewów
ozdobnych uprawianych od
starożytności
. Róże zostały udomowione jako rośliny ozdobne co najmniej 5 tysięcy lat temu w
Sumerze
i
Chinach
. Także antyczni Rzymianie cenili róże jako rośliny ozdobne, przystrajali ich kwiatami sale bankietowe i stoły. Przykładem przesady w użyciu róż jest "uczta Heliogabala" (
218
n.e.), na której zaledwie 14-letni
imperator
, przez przypadek, zadusił swych gości nadmierną ilością spadających z sufitu płatków tych kwiatów. Ogrody różane nazywa się rosariami. Niektórych gatunków (w Polsce głównie np.
róży dzikiej
Rosa canina) używa się w ogrodnictwie jako
podkładek
dla szlachetnych odmian. Rośliny jadalneWiele gatunków dostarcza także jadalnych owoców, stosowanych zarówno do przetworów. Owoce i płaty stosowane są także jako przyprawa, dodatek do rozmaitych potraw. Popularność jako taką mają zwłaszcza w południowo-wschodniej Europie i w kuchni arabskiej. W kulturze zachodniej zastosowanie kulinarne róż zostało spopularyzowane w okresie
wojennym
, kiedy to utrudniony dostęp do
cytrusów
spowodował zainteresowanie się owocami róż jako źródłem witamin (w
Wielkiej Brytanii
powstało w tym celu w 1942 r. narodowe towarzystwo produkcji owoców róż i syropu różanego)[12]. - Walory kulinarne
- Miąższ owocowy stanowi ok. 60–70% masy całego owocu szupinkowego (resztę stanowią suche owocki wewnątrz szupinki, włoski i kielich). W porównaniu do innych owoców zawiera mało wody, natomiast dużo
witaminy C
(od kilkuset do kilku tysięcy mg w 100 g świeżej masy – najwięcej u
róży girlandowej
,
alpejskiej
,
czerwonawej
),
E
,
P
,
K
i witamin z grupy
B
, a także
karotenu
,
garbników
, kwasu
cytrynowego
i
jabłkowego
,
węglowodanów
,
pektyn
i składników mineralnych (zwłaszcza soli
wapnia
,
magnezu
i
żelaza
), czerwony barwnik (likopinę). Owoce róż pobudzają apetyt[13][12].
- Zbiór i przechowywanie
- Owoce szupinkowe róż zbierać należy gdy są dobrze wybarwione i jędrne (w zależności od gatunku od lipca do października). Świeże owoce przechowuje się i transportuje po zbiorze w niewielkich pojemnikach, w miejscach przewiewnych, suchych, chłodnych i ciemnych. Nie należy zbierać owoców mokrych i przemrożonych. Owoce róż dobrze zachowują swoje walory odżywcze, podkreśla się zwłaszcza trwałość witaminy C nie ulegającej tak łatwo
utlenianiu
enzymatycznemu jak w surowcach innego pochodzenia. Dobrze zachowują swe walory zarówno produkty przetworzone, jak i owoce mrożone. Owoce nieprzetworzone nie powinny być przechowywane dłużej niż przez dobę[12].
- Sposoby przyrządzania
- Zarówno owoce jak i płatki korony mają oryginalny smak i aromat i w przypadku wielu gatunków używane są do produkcji przetworów. Dla zachowania ich walorów odżywczych nie powinny być nigdy poddawane działaniu wyższych temperatur przez czas dłuższy niż 20 minut. Owoce po zbiorze następnie przerabiane na pastę lub suszone.
Konfitury
wytwarza się np. z owoców
róży francuskiej
R. gallica i płatków
róży stulistnej
R. centifolia. Jadalne są poza tym także owoce np.
róży jabłkowatej
R. pomifera[14]. Owoce róż przerobione na pastę stanowią dodatek do
dziczyzny
. W
Alzacji
wytwarza się z owoców róż
wódkę
zwaną Gratte cul (
franc.
pączek dzikiej róży). Podobnie zresztą zwane są inne przetwory (konfitury, sosy). Płatki róż używane są zwłaszcza w
Azji
i na
Bałkanach
do aromatyzowania
octu
(powstaje ocet różany),
miodu
(miód różany), konfitur i napojów. W krajach arabskich w kuchni używana jest też jako przyprawa
woda różana
dodawana do
pilawu
[13]. W
Chinach
deserem podawanym na specjalne okazje jest słodki ryż z różami[15]. Owoce stosowane są jako dodatek zwiększający zawartość witamin w rozmaitych przetworach owocowych i warzywnych oraz jako surowiec podstawowy w produkcji koncentratów witaminowych. Używane są do wytwarzania soków pitnych, galaretek i stanowią surowiec winiarski[12].
Rośliny kosmetyczneJuż w starożytnej Grecji i Rzymie używano róż do konserwowania urody i młodości oraz używano do balsamowania ciał[15]. Największe znaczenie jako roślina kosmetyczna ma wśród róż
róża damasceńska
(R. damascena). Znana w uprawie od dawna, w starożytnej Grecji od VI wieku p.n.e., w Europie Zachodniej rozpowszechniona w okresie
wypraw krzyżowych
. Gatunek ten charakteryzuje się ładnym i silnym zapachem za sprawą
monoterpenu
alifatycznego o nazwie cytronellol. Silny zapach zachowują płatki nawet po uschnięciu i dlatego róża ta zaczęła być używana w kosmetyce do produkcji
wody różanej
, olejku różanego i
perfum
. Najwcześniej wody różane wytwarzano w VIII wieku w
Persji
, później nauczono się destylować olejki różane. Plantacje róż, z których płatków wytwarza się wodę różaną i olejki eteryczne zajmują rozległe przestrzenie w
Bułgarii
,
Iranie
,
Iraku
,
Rumunii
i
Francji
. Do produkcji olejków lotnych używa się w północnej Afryce i na Bliskim Wschodzie także Rosa moschata, a w
Indiach
R. macrophylla i R. webbiana[16]. Rośliny leczniczeJuż
Hipokrates
znał dobrze zastosowanie i własności lecznicze róż. Później, w okresie średniowiecza róże były używane głównie jako rośliny lecznicze. Substancje zawarte w owocach róż działają
moczopędnie
i wzmacniająco, przyśpieszają też hamowanie krwawienia z
naczyń włosowatych
[13].
Glikozydy
obecne w owocach róż działają uspokajająco[12]. Inne zastosowaniaSilny wzrost i niewielkie wymagania siedliskowe niektórych gatunków spowodowały ich zastosowanie w nasadzeniach ochronnych. Stosowane tak były w ramach umacniania wysokich skarp rzecznych w południowej
Rosji
oraz tam też w pasach zarośli i zadrzewień śródpolnych i przydrożnych. W Polsce zastosowanie takie znalazła zwłaszcza silnie rosnąca
róża pomarszczona
stosowana do umacniania podłoży piaszczystych, np.
wydm nadmorskich
. Róże zalecane są do nasadzeń wzdłuż ściany lasu i na skrajach dróg śródleśnych odgrywając w takich miejscach pożyteczną rolę biocenotyczną, zwiększając odporność lasu wobec szkodliwych owadów. Krzewy różane są chętnie wybieranym miejscem gniazdowania ptaków, a ich szupinkowe owoce są chętnie zjadane przez
kuropatwy
i
bażanty
. Kwiaty róż nie wytwarzają
nektaru
jednak dzięki obfitemu pyleniu dostarczają pożytku
pszczołom
[12]. Znaczenie w kulturze i symboliceRóże odgrywają dużą rolę w różnych dziedzinach życia i działalności ludzkiej: w
literaturze
,
sztuce
, zdobnictwie,
architekturze
,
heraldyce
, symbolice i obrzędowości. Symbolika róży jest złożona i w zależności od kontekstu może odnosić się do przeciwstawnych skojarzeń[17]. StarożytnośćNa ścianach egipskich grobowców można znaleźć uwiecznione kwiaty róż, które w
Egipcie
były poświęcone
Izydzie
, a korona z róż zwanych "Świętymi różami abisyńskimi", stanowiła część wyposażenia zmarłych. W
Świątyni Salomona
ściany obmywano wodą różaną[15].
Antyczni Grecy
bardzo cenili róże, które były symbolem
Afrodyty
, bogini miłości. Powstanie róży wiąże się z kilkoma mitami o Afrodycie (lub
Wenus
) – miała powstać razem z boginią z tej samej piany morskiej, z krwi Afrodyty, która zraniła stopę biegnąc do swojego kochanka –
Adonisa
[18] lub z krwi Adonisa rozszarpanego przez dzika[19]. Wieniec z róż miał nosić również na głowie
Dionizos
, miał on chłodzić[20] jego głowę.
Homer
w Iliadzie i Odysei mówi o
Eos
, różanopalcej[21] (mającej palce w kolorze przypominającym płatki róż) bogini zorzy porannej, malującej świat wszystkimi barwami. Opisując tarcze
Achillesa
i
Hektora
poeta umieścił na nich te kwiaty jako ornament.
Safona
nazwała różę „królową kwiatów”.
Anakreont
wspomina w jednym ze swych utworów balsam różany. Rzymscy pisarze Katullus,
Wergiliusz
i
Owidiusz
wymieniają róże w swych utworach. W
starożytnym Rzymie
obchodzono święto ku czci duchów zmarłych, Rosaria, kiedy to ozdabiano groby różami[22]. Kultura średniowieczna i nowożytnaW
średniowieczu
trubadurzy
opiewali w swych poezjach piękno róż.
Dante
porównał do nich rajską miłość. Poemat Powieść o róży (Roman de la Rose), napisany przez Guilleme de Lorris, umiejscowiony jest w ogrodzie pełnym róż. Pisali o nich także:
Wawrzyniec Wspaniały
i
Szekspir
w Henryku IV, Wiele hałasu o nic i w Romeo i Julii. Wiliam M. Thackeray napisał baśń Pierścień i róża.
Gabriele D'Annunzio
,
Giovanni Pascoli
,
Pier Paolo Pasolini
i ostatnio
Umberto Eco
, tytułowali swe utwory imieniem róży.
Omar Chajjam
perski poeta i matematyk (zm.
1123
) wybrał różę na symbol perfekcji i prosił by jego grób był tak położony, aby północny wiatr mógł na nim rozsiewać płatki róż. W
Turcji
róże sadzone były na grobach kobiet[15]. Również
Antoine de Saint-Exupéry
w swojej powieści Mały Książę uhonorował kwiat róży, wprowadzając ją na strony książki. Czerwona róża kojarzona była z seksualnością. Początkowo bywała emblematem prostytutek, następnie, w okresie odrodzenia, stały się ozdobą nowożeńców i łoża małżeńskiego. Symbol kwiatu otoczonego kolcami stał się znakiem miłości, która wiąże się z pokonywaniem przeciwności. Natomiast białe róże i plecione z nich wianki symbolizowały
czystość
, a przez obronę kolcami przed zerwaniem – w szczególności ochronę
dziewictwa
[19]. W literaturze
młodopolskiej
pojawia się czarna róża jako symbol przemijania i śmierci[23]. Złożona symbolika róży jako symbolu zarówno seksu, jak i niewinności została wykorzystana w filmie
American Beauty
. Czerwona róża jest symbolem miłości, tęsknoty, ale także różnych ruchów lewicowych. ChrześcijaństwoRóża jest wieloznacznym symbolem w
chrześcijaństwie
[24]. Czerwona róża jest symbolem męczeństwa, w szczególności
Jezusa Chrystusa
ze względu na krwisty kolor i pięciokrotność
okwiatu
(związek z pięcioma ranami), a jej kolce nawiązują do
korony cierniowej
[24]. W pieśni
pasyjnej
Dobranoc Głowo Święta Jezus nazwany jest kwiatem różanym. Róża jako delikatny kwiat wyrastający spośród kolców jest z kolei symbolem
Maryi
jako osoby
niepokalanie poczętej
wśród grzeszników[17]. Jednym z określeń Marii jest Róża Syjonu[19], innym – pojawiającym się w
litanii loretańskiej
jest Róża Duchowna (Rosa Mystica), co może być nawiązaniem do pojawiającej się w
Pieśni nad pieśniami
róży Saronu. Jest to symbol róży niewiędnącej odzwierciedlającej nieprzemijającą miłość Matki Boskiej do Boga i ludzi[25]. Jest to przeciwieństwo innego znaczenia róży – symbolu przemijania rzeczy doczesnych[24]. Symbolika róży dała również początek chrześcijańskiemu
różańcowi
. Jednym ze sposobów wyrażania hołdu lub uznania przez
papieży
jest wręczanie
złotej róży
[26].
Święci
chrześcijańscy często są przedstawiani z różą jako
atrybutem
. Biała róża jest symbolem dziewictwa i jako taka kojarzona jest z Maryją,
św. Franciszkiem z Asyżu
,
św. Różą z Limy
,
św. Teresą z Lisieux
i in. Biel róży jest symbolem nie tylko samego dziewictwa, ale ogólnie czystości, z czym wiąże się legenda, według której łzy
Marii Magdaleny
przemieniły czerwone płatki róży w białe[19]. Z kolei czerwona róża w ogólności jest symbolem
męczenników
lub modlitwy i umartwienia. Przykładem jest
święta Filomena
lub bł.
Aniela Salawa
.
Rajskie
róże są atrybutem
św. Agnieszki z Montepulciano
i
św. Doroty z Cezarei
. Róża jest też atrybutem bł. Emmy z Gurk jako krewnej cesarza Henryka II. Róże są również atrybutem świętych dobroczynnych, gdyż według podań zamieniały się w nie rozdawane wbrew zakazom podarunki. Tak jest w przypadku św. Kasyldy z Burgos i
św. Elżbiety Węgierskiej
. Róże są też atrybutami związanymi z
objawieniami
– św. Lidwiny, której różę ofiarował anioł,
bł. Henryka Suzona
, św. Juana Diego Cuahtlotatzina, św. Hermana Józefa, który podczas
przeistoczenia
poczuł zapach różany. Róża jest też atrybutem świętych o imieniu
Róża
i
św. Rozalii
, przy czym w ich przypadku też według podań róże miały odgrywać ważną rolę[27].
Róża Lutra
jest godłem
reformacji protestanckiej
i symbolem wielu
Kościołów luterańskich
. Wyrosłe z chrześcijaństwa grupy
gnostyckie
przyjęły za symbol różę połączoną z krzyżem (
różokrzyż
). Według niektórych gnostyków (np.
Jerzego Prokopiuka
) krzyż z różą są wyrażone w symbolu
Yin i yang
[28]. HeraldykaSymbolicznie przedstawiony kwiat róży jest
figurą heraldyczną
. Występuje on w
herbach szlacheckich
:
Doliwa
,
Olawa
,
Poraj
,
Ramułt
,
Rola
,
Zadora
[24],
Rawicz II
. Róże różnych kolorów były herbem spokrewnionych rodów angielskich z
linii andegaweńskiej
rywalizujących o koronę – Lancastrów i Yorków, a także
Tudorów
(
Wojna Dwóch Róż
). Wieniec róż opasujący Serce Maryi znajduje się w herbie zakonu
klaretynów
, a jako róża atrybut świętych w herbach
elżbietanek
i terezjanek. Występuje też w herbach
jadwiżanek
i
salezjanek
[24]. Emblemat róży został umieszczony na jednostronnym
denarze
bitym w
Pyrzycach
na przełomie XV i XVI w. Trzy róże w dolnym polu herbowym miał biskup wrocławski
Jan V Thurzo
, co również było bite na jego monetach[29]. Uprawa Historia uprawOkoło 5000 lat temu róża była hodowana w
Sumerze
, skąd rozprzestrzeniła się w całej
Mezopotamii
. W tym czasie (
2660 p.n.e.
) róże uprawiano także w
Chinach
. Legenda mówi, że
Sargon Wielki
około
2300 p.n.e.
w swoim ogrodzie posiadał ich krzewy.
Herodot
(
490 p.n.e.
) wspomina króla
Midasa
, który na wygnanie w
Macedonii
zabrał z domu róże hodowane we
Frygii
. Znana też była wtedy róża, która powtarzała swe kwitnienie, co było niespotykane w tamtych czasach. Przypuszcza się, że mogła być to róża damasceńska (Rosa damascena bifera). Antyczni Rzymianie pasjonowali się różami i powszechnie hodowali je w ogrodach.
Pliniusz Starszy
(
23
–
79
n.e.), w swej Historia naturalis (Historia naturalna) wymienił 12 gatunków znanych mu róż, między innymi: Rosa damascena, Rosa moscata, o upajającym zapachu, Rosa gallica, którą nazywa "Różą z Miletu" i Rosa canina, wszystkie hodowane w okolicach
Rzymu
i
Neapolu
. Lokalna produkcja nie zaspakajała potrzeb Rzymian, sprowadzali je więc okrętami z Północnej Afryki, głównie z:
Egiptu
,
Kartaginy
i Cyrenajki.
Persowie
uważali różę za "królową ogrodu", była ona tak ważna że samo słowo "róża" oznacza w ich języku "kwiat". Kiedy w
VII wieku
podbili ich
Arabowie
, przejęli od nich miłość do ogrodnictwa i umiejętność hodowania róż.
Karol Wielki
(
742
-
814
), w edykcie z
794
roku (Capitulare de villis et curtis imperialibus) przykazywał imperialnym, wolnym miastom uprawę drzew owocowych, roślin leczniczych, jarzyn i krzewów ozdobnych. Róża była w nim wymieniona na pierwszym miejscu. Pojawienie się w Europie nowej odmiany
róży francuskiej
zwanej Officinalis spowodowało ożywienie zainteresowania tymi kwiatami na szerszą skalę. Przybyła ona najprawdopodobniej z Ziemi Świętej razem z powracającymi
krzyżowcami
, przed rokiem
1300
. Początkowo hodowana w ogrodach przyklasztornych i w pierwszych ogrodach botanicznych we
Włoszech
i
Francji
.
Linneusz
w połowie
XVIII
w. wymienił, tak jak i Pliniusz, 12 gatunków róż. Natomiast już Parmantier w Słowniku rolniczym wydanym przez Instytut Francuski, w niespełna wiek później mówi o ogromnej ilości odmian hodowanych od wielu lat w europejskich ogrodach, ze względu na piękno tych krzewów i zapach kwiatów. W międzyczasie, a może i wcześniej dotarły do Europy odmiany róż ze Środkowego i Dalekiego Wschodu. Produkcja w Polsce i na świecieW uprawie przemysłowej ukierunkowanej na pozyskanie owoców o szczególnie dużych walorach kulinarnych i odżywczych, w warunkach polskich zalecana jest zwłaszcza
róża girlandowa
,
pomarszczona
,
dzika
i
rdzawa
.
Róża czerwonawa
podatna jest na ataki szkodników,
róża fałdzistolistna
ma owoce mało trwałe[12]. Klasyfikacja ogrodniczaRosarium – ogród różany,
Bamberg
(Niemcy) W
ogrodnictwie
, ze względu na pokrój i zastosowanie, róże dzieli się na: - róże wielkokwiatowe
- róże rabatowe
- róże pnące
- róże parkowe
- róże pienne
- róże okrywowe
- róże miniaturowe
Choroby i szkodniki-
Przędziorek chmielowiec
żeruje od maja do sierpnia. Atakuje liście, które żółkną, częściowo zasychają i odpadają.
- Mszyca różano-szczeciowa atakuje liście i kwiaty powodując ich powolny wzrost oraz zniekształcenie.
- Obnażacz różawki (larwa) atakuje liście powodując ich silne uszkodzenie.
- Psowacz różany (larwa) naruszając blaszkę liści powoduje ich brunatnienie i zasychanie.
- Bruzdownica pędówka (larwa) żeruje w wewnątrz pędu powodując jego więdnięcie, czernienie i zasychanie.
- Nimułka różana (larwa) doprowadza do zwijania się liści, ich żółknienia i przedwczesnego opadania.
Zobacz też
Święto Róży
– coroczna wystawa florystyczna w Kutnie Przypisy- ↑ Stevens P.F.:
Angiosperm Phylogeny Website
(
ang.
). 2001–. [dostęp 2010-04-29].
- ↑ Ryszard Popek: Róże dziko rosnące Polski : klucz – atlas. Kraków: Wydaw. Plantpress, 2002. .
- ↑ Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski: Dendrologia. Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN, 1997. .
- ↑ W. Oszkinis, Z. Mazurkiewicz: Róże. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1957.
- ↑
Index Nominum Genericorum
. [dostęp 2009-01-28].
- ↑ Peter Stevens:
Angiosperm Phylogeny Website
(
ang.
). [dostęp 5 lutego 2009].
- ↑ Crescent Bloom:
Rosa
(
ang.
). The Compleat Botanica. [dostęp 2009-01-28].
- ↑ Clive A. Stace: Taksonomia roślin i biosystematyka. Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN, 1993. .
- ↑ A. Rehder: Rosa. W: "Manual of cultivated trees and shrubs". New York: MacMillan, 1940, ss. 426-451.
- ↑ Starr Julian R., Bruneau Anne:
Phylogeny of Rosa L. (Rosaceae) based on trnL-F intron and spacer sequences
(
ang.
). Botany 2002. Botany in the Curriculum: Integrating Research and Teaching, 2002. [dostęp 28 stycznia 2009].
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland : a checklist.
Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski
. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. .
- ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 Wiesław Grochowski: Jadalne owoce leśne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1986. .
- ↑ 13,0 13,1 13,2 B. Hlava, D. Lánská: Rośliny przyprawowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1983.
- ↑ Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1964.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 B. Balicka, Z. Górnicka-Kaczorowska: Łaskawe ziele – mity, symbolika i fakty. Białystok: Studio Astropsychologii, 2003. .
- ↑ Marian Rejewski: Rośliny przyprawowe i używki roślinne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1992. ISBN 83-09-01484.
- ↑ 17,0 17,1 Karol Maćkowiak:
Symbolika » Róża i cierń
(
pol.
). Parafia Chrystusa Dobrego Pasterza. [dostęp 2008-11-24].
- ↑ Pierre Grimal: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2008, ss. 6-7. .
- ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 Lucyna Rotter: Symbolika kwiatów i ziół. W: Józef Marecki, Lucyna Rotter: Symbolika roślin : heraldyka i symbolika chrześcijańska. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej, 2007. .
- ↑ Praca zbiorowa: Oxford – Wielka Historia Świata. Cywilizacje Europy. Anglia – Słowianie. Cywilizacje Australii i Oceanii. Papuasi. T. 13. Poznań: Polskie Media Amer.Com, 2006, s. 73. .
- ↑
Vojtech Zamarovský
: Bohovia a hrdinovia antických bájí. Bratislava: Perfekt a.s., 1998, ss. 117-118. . (
słow.
); polskie wydanie: Bogowie i herosi mitologii greckiej i rzymskiej (Encyklopedia mitologii antycznej, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej).
- ↑ Pierre Grimal, op. cit., s. 220.
- ↑ Krzysztof Gruca: Wybrana symbolika barw kwiatów w poezji Młodej Polski – kolory czarny, niebieski, żółty i zielony. W: Józef Marecki, Lucyna Rotter: Symbolika roślin : heraldyka i symbolika chrześcijańska. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej, 2007. .
- ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 Józef Marecki: Rośliny w heraldyce (fragment większej całości). W: Józef Marecki, Lucyna Rotter: Symbolika roślin : heraldyka i symbolika chrześcijańska. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej, 2007. .
- ↑ Krzysztof Jaworowski, Joanna Solak.
Wychwalając Maryję loretańskimi wezwaniami
. „Biuletyn Diecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej”. 02 (25) (kwiecień-maj 2004). Akcja Katolicka Diecezji Warszawsko–Praskiej.
ISSN
1730-8089
(
pol.
).
- ↑ Ryszard Kurek:
Złota Róża dla sanktuarium Zwiastowania w Nazarecie
(
pol.
). Gość Niedzielny, 2000. [dostęp 2008-11-21].
- ↑ Lucyna Rotter: Rośliny jako atrybuty świętych. W: Józef Marecki, Lucyna Rotter: Symbolika roślin : heraldyka i symbolika chrześcijańska. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej, 2007. .
- ↑ Jerzy Prokopiuk:
Nie ma Krzyża bez róży
(
pol.
). e-Gnosis. [dostęp 2008-11-24].
- ↑ Lucyna Rotter: Symbolika kwiatów i ziół. W: Józef Marecki, Lucyna Rotter: Wyobrażenia roślinne na polskich monetach obiegowych. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej, 2007. .
Bibliografia- Władysław Szafer, Kulczyński Stanisław, Pawłowski Bogumił: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
- Heinrich Schultheis, Małgorzata Świdzińska: Róże w ogrodzie : pielęgnacja i odmiany. Warszawa: Świat Książki, 2003. .
- Ryszard Popek: Róże dziko rosnące Polski : klucz – atlas. Kraków: Wydaw. Plantpress, 2002. .
Inne hasła zawierające informacje o "Róża":
Dzień Zmarłych
...
Stanisław Szczęsny Potocki
PotockaMałżeństwo
Gertruda Komorowska
Józefina Amalia Mniszech
Zofia Wittowa
Dzieciz Józefiną Amalią Mniszech:Szczęsny Jerzy PotockiPelagia PotockaLudwika PotockaWiktoria PotockaRóża PotockaKonstancja Potocka
Stanisław Potocki
Oktawia PotockaJarosław Potocki
Włodzimierz Potocki
Idalia Potockaz Zofią Celine-Clavone (Glavani) Witt:Konstanty ...
1878
(zm.
1956
)
24 grudnia
–
Józef Trzemeski
, polski lekarz, generał i polarnik (zm.
1923
)
Róża Chen Aijie
, chińska męczennica, święta katolicka (zm.
1900
)
Jan Zhang Jingguang
, chiński ...
Śnieżne Kotły
alpejskiej i arktycznej, m.in.:
sasanka alpejska
,
pierwiosnka maleńka
,
wawrzynek wilczełyko
,
tojad mocny
,
Róża alpejska
,
modrzyk górski
,
zimoziół północny
(
relikt
epoki lodowcowej
). Na skałach moreny ...
Polska Czerwona Księga Roślin
kolczasty
przetacznik wczesny
przewiercień cienki
przymiotno alpejskie
przytulia sudecka
rdestnica błyszcząca
rdestnica gęsta
rdestnica nitkowata
rdestnica podługowata
rogownica alpejska
rozrzutka alpejska
rozrzutka brunatna
rozchodnik owłosiony
Różanecznik żółty
rzeżucha rezedolistna
saussurea wielkogłowa
selery węzłobaldachowe
sierpik różnolistny
skalnica śnieżna
storczyk błotny
storzan bezlistny
szachownica kostkowata
szafirek miękkolistny
tłustosz pospolity ...
Zdzisław Jerzy Bolek
o tej samej nazwie. Był też dyrektorem
Wydawnictwa "Iskry"
w latach 1969-1972. TwórczośćRóża, Czytelnik, Warszawa, 1958Zapewnienie o miłości, Iskry, Warszawa, 1973Poza granicę snu, Iskry, ...
1728
polski (zm.
1804
) Zmarli
20 marca
–
marszałek Francji
Kamil Tallard
7 maja
–
Róża Venerini
, założycielka Zgromadzenia Pobożnych Nauczycielek, święta katolicka (ur.
1656
)sierpień/wrzesień –
hetman ...
Rawicz (herb szlachecki)
...
Rozeta (architektura)
...
Imperializm
do nich kolonii. Zwolennikami takiego poglądu byli przede wszystkim
Włodzimierz Lenin
i
Róża Luksemburg
. Według Lenina imperializm był szczytowym stadium
kapitalizmu
(praca pt. Imperializm ...
Inne lekcje zawierające informacje o "Róża":
W czym tkwi piękno i radość miłości i przyjaźni? (plansza 2)
e height=380 width=770 >
Mały Książe oraz Róża
Róża, którą Mały Książę hodował na swojej planecie przysparzała mu wiele kłopotów ...
W czym tkwi piękno i radość miłości i przyjaźni? (plansza 3)
e height=380 width=770 >
Mały Książe oraz Róża
W jeszcze większe zmieszanie wprawiła go swoją próżnością. Pewnego dnia na przykład, ...
W czym tkwi piękno i radość miłości i przyjaźni? (plansza 4)
i urok, chce zjawić się w pełnym blasku:
Lecz ukryta w zielonej komnacie Róża dbała wyłącznie o swoją urodę. Starannie dobierała kolory. Ubierała się powoli, ...
|