Gadzio (pisownia w innych językach -
rom.
: gadžo,
ang.
i
fr.
: gadjo,
niem.
: gadscho,
węg.
: gadzso; r.ż. w
rom.
: gadži, lmn. r.ż. i m.
rom.
: gadže) - według
tradycji romskiej
"obcy", "nie-Rom", określenie stosowane do osób uznawanych za nienależące do społeczności
romskiej
.
Kategoryzacja "swój-obcy"
Osoby i grupy o statusie gadziów zajmują najbardziej zewnętrzne miejsce w koncentrycznej kategoryzacji ludzi pod względem wymiaru "swój-obcy". Struktura ta wyróżnia następujące kategorie (w kolejności od najbardziej "swoich" do najbardziej "obcych"):
- amare Roma (
rom.
: "nasi Romowie"): grupa
Romów
, do której należy dana osoba. Ta z kolei dzieli się na członków własnej rodziny (
rom.
: familia), członków własnego klanu (
rom.
: vica), lub też członków własnej grupy językowo-etnograficznej (np. grupy
Polska Roma
czy
Bergitka Roma
);
- aver Roma (
rom.
: "cudzy, inni Romowie"): inne językowo-etnograficzne grupy
Romów
, często subiektywnie dzielone pod względem zgodności ich obyczajów z własnym rozumieniem
romanipen
na tzw. čače Roma (
rom.
: "prawdziwi Romowie") oraz tzw. labanči, degeša itd. (określenia pejoratywne);
- gadže: "gadzie", "nie-Romowie".
Zakres kategorii
Kategoria gadziów jest więc dość homogeniczna, lecz jedynie na pozór. W czasach
feudalnych
słowem tym określano jedynie chłopów, zaś warstwy wyższe nazywano raja (
rom.
: "panowie", słowo pochodzące z
sanskryckiego
radża:
król
), jak czasami dziś nazywa się szanowane osoby spoza społeczności
romskiej
. Z kolei w stosunku do osób młodych stosowało się i nadal często stosuje określenie rakl'o lub rakl'i (
rom.
: odpowiednio: "chłopiec" i "dziewczyna") w odróżnieniu od używanych wobec
Romów
kategorii čhavo (
rom.
: "chłopiec", również "syn") oraz čhaj (
rom.
: "dziewczyna", również "córka"). Rozróżnienie powyższe zanika jednak często w wielu grupach
Romów
.
Niekiedy, szczególnie na obszarach niejednorodnych kulturowo, spośród gadziów wyróżnia się (lub tradycyjnie wyróżniało się) niektóre
narodowości
, czy grupy
religijne
, np.:
- katalarca (
rom.
: "
katolicy
"): określenie
Polaków
stosowane w
XIX wieku
przez
Romów
w
zaborze rosyjskim
;
- xalada (czyt. chałada,
rom.
: "
żołnierze
", również "tępi"): określenie
Rosjan
stosowane w
XIX wieku
przez
Romów
w
zaborze rosyjskim
;
- sase lub ňimci, ňamci itd.:
Niemcy
;
- ungri:
Węgrzy
;
- vlaxi, olahi, olaši itd.:
Wołosi
,
Rumuni
;
- xoraxaja: (czyt. chorachaja)
Turcy
,
Albańczycy
,
muzułmanie
(określenie stosowane na
Bałkanach
);
- dasa:
Serbowie
,
Bułgarzy
, generalnie
Słowianie
-
chrześcijanie
(określenie stosowane na
Bałkanach
, pochodzące z
sanskryckiego
słowa oznaczającego "
niewolnika
", powiązane ze
Słowianami
na bazie
greckiego
sklavos-slavos, por.
ang.
slave-slav);
- čifuti, židovi, džidi:
Żydzi
;
- balamna:
Grecy
(określenie stosowane na
Bałkanach
).
Gadzio a inne terminy
Zakres stosowania omawianej kategorii jest więc zależny od lokalnej wersji tradycji
romskiej
. Ekwiwalentami dla
romskiego
gadžo bywają niekiedy słowa: das (por. wyżej:
l.mn.
dasa), haxo (czyt. hacho, używane w
Finlandii
,
rom.
dosłownie: "tępy", por. wyżej: xalada), gomi (używane w
Turcji
), gor (używane w niektórych
dialektach romskich
grupy centralnej, w
Kotlinie Karpackiej
), kača (używane w
Armenii
), kaddža (używane na
Bliskim Wschodzie
wśród
Domów
), kājwā, kajjā, lub kājarō (używane wśród Domów/Dombów w
Indiach
).
Samo słowo gadžo w
języku protoromani
oryginalnie znaczyło "rolnik", "cywil" (
sansk.
: gārhya), co wiąże się zapewne z faktem, iż w najwcześniejszym etapie etnogenezy
Romowie
stanowili luźną konfederację najemników pochodzących z wielu
indyjskich
kast
(podobną etnogenezę przeszli
indyjscy muzułmanie
mówiący dziś spokrewnionym z
romskim
językiem
urdu
, którego nazwa dosłownie znaczy: "wojskowy" - por.
tur.
orda).
Bibliografia
- Georgij S. Demeter (red.), Nadežda G. Demeter, Nikolaj Bessonov, Vladimir Kutenkov, Istoria cygan : novyj vzgl'ad, Voronež, Izdatel'stvo-poligrafičeskaja firma "Voronež",
2000
-
Jerzy Ficowski
, Cyganie polscy, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy,
1953
- Jerzy Ficowski, Cyganie na polskich drogach, Kraków, Wrocław, Wydaw. Literackie,
1986
- Jerzy Ficowski, Demony cudzego strachu, Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydaw.,
1986
- Jerzy Ficowski, Cyganie w Polsce. Dzieje i obyczaje, Warszawa, Interpress,
1989
- Angus M. Fraser, Dzieje Cyganów, Warszawa, Państowy Instytut Wydawniczy,
2001
- Andrzej Mirga,
Lech Mróz
, Cyganie. Odmienność i nietolerancja, Warszawa, Wydaw. Naukowe PWN,
1994
- Lech Mróz, Geneza Cyganów i ich kultury, Warszawa, Wydaw. Fundacji "Historia pro Futuro",
1992
Zobacz też
Linki zewnętrzne