Estrogeny - grupa
hormonów płciowych
, do których zalicza się
estradiol
,
estron
i
estriol
. Estrogeny są nazywane hormonami żeńskimi i najważniejszą rolę odgrywają w
organizmie
kobiet
, ale są też niezbędne dla
mężczyzn
- ich niedobór w
jądrach
może powodować
bezpłodność
.
Budowa chemiczna
Estrogeny są hormonami o budowie
sterydowej
, cechuje je jednak obecność aromatycznego pierścienia A oraz brak charakterystycznej dla innych steroidów grupy metylowej przy C10 (na styku pierścieni A i B) i podstawnika przy C17. Są zaliczane do steroidów pochodnych estranu. Różnią się między sobą ilością i ustawieniem
grup hydroksylowych
.
Wydzielanie i wydalanie
Ich produkcja jest regulowana przez
hormon folikulotropowy
wydzielany przez
przysadkę mózgową
. Estrogeny są wytwarzane z cholesterolu jak wszystkie hormony steroidowe, a bezpośrednim
substratem
do ich syntezy przy użyciu
aromatazy
jest androstendion i
testosteron
. Synteza zachodzi w
jajnikach
oraz w niewielkim stopniu w innych tkankach: łożysku, tkance tłuszczowej, kościach, mózgu. Estron jest również wytwarzany przez
adipocyty
(komórki tkanki tłuszczowej). W osoczu występują w formie związanej z albuminą lub globuliną wiążącą steroidy płciowe (SSBG).
Po menopauzie czynność wydzielnicza jajników ustaje, co prowadzi do niedoborów estrogenów.
U mężczyzn estrogeny są w niewielkich ilościach produkowane przez
jądra
i
korę nadnerczy
.
Estrogeny są hydroksylowane w wątrobie i sprzęgane z kwasem glukuronowym, a następnie wydalane z
żółcią
i
moczem
. Część estrogenów wydalanych z żółcią jest następnie eliminowana z
kałem
, a część powtórnie wchłaniana w jelicie (krążenie wątrobowo-jelitowe).
Działanie
Estrogeny wpływają na wiele cech i funkcji organizmu, szczególnie kobiecego.
- W zakresie budowy ciała są odpowiedzialne za:
- W zakresie procesów biochemicznych są odpowiedzialne za:
Wahania poziomów hormonów i temperatury ciała podczas cyklu menstruacyjnego
Fizjologiczna rola estrogenów
W trakcie
cyklu miesiączkowego
stężenie estradiolu zmienia się, co wywołuje określone efekty fizjologiczne:
- w fazie folikularnej cyklu miesiączkowego stymulują rozrost błony śluzowej macicy i odbudowę w niej naczyń krwionośnych;
- przygotowują błonę śluzową macicy na przyjęcie zapłodnionego jaja;
- pobudzają gruczoły śluzowe szyjki macicy do wydzielania śluzu;
- w fazie lutealnej cyklu miesiączkowego powodują rozrost
endometrium
i ułatwiają
zagnieżdżenie
jaja;
- kończą krwawienie miesiączkowe.
W trakcie krwawienia ich stężenie wzrasta, co prowadzi do wzrostu krzepliwości krwi i zakończenia krwawienia.
Nie mają wpływu na syntezę składników mleka.
Estradiol, na zasadzie
sprzężenia zwrotnego
hamuje wydzielanie
FSH
.
Mechanizm działania
Estrogeny mogą wywierać wpływ na komórkę za pomocą trzech głównych mechanizmów:
- przez bezpośredni wpływ na
ekspresję genów
za pomocą jądrowych receptorów estrogenowych
- przez pośredni wpływ na ekspresję genów za pomocą jądrowych receptorów estrogenowych
- przez oddziaływanie na receptory estrogenowe obecne w rejonie błony komórkowej.
Najlepiej zbadany mechanizm działania żeńskich hormonów płciowych polega na regulacji ekspresji określonych genów, przez ich połączenie z
jądrowymi receptorami
estrogenowymi. Połączenie hormonu z receptorem powoduje jego
fosforylację
, zmianę
konformacji
i łączenie się z określonym rejonem
DNA
(rejonem ERE – ang. estrogen response element). Kompleks estrogen-receptor stanowi zatem
czynnik transkrypcyjny
i nasila, lub hamuje, ekspresję genów[1].
Uważa się, że kompleks ten może oddziaływać na komórkę także inaczej, nie działając bezpośrednio na
genom
. Badania wskazują, że może stymulować produkcję innych czynników transkrypcyjnych, np.
NF-кB
. Tą drogą nasilana jest między innymi
transkrypcja
genu IGF-1, którego produkt stanowi
czynnik wzrostu
, stymulujący rozrost nie tylko zdrowych komórek, ale też guzów nowotworowych[1].
Ponadto estrogeny mogą wywierać wpływ na komórkę, nie oddziaływując ani pośrednio, ani bezpośrednio na ekspresję genów. Tego typu szybki efekt działania (ang. rapid effect) przypisuje się receptorom estrogenowym, znajdującym się przy
błonie komórkowej
. Pod wpływem odpowiednich czynników wzrostu (w tym estrogenów), aktywowane, przybłonowe receptory estrogenowe powodują uruchomienie wewnątrzkomórkowych systemów przekazywania sygnału. Następuje gwałtowny wzrost poziomów przekaźników drugiego rzędu (
Ca2+
,
cAMP
, IP3, i innych), co prowadzi do aktywacji
kinaz
[1].
Estrogeny mogą wywierać wpływ tylko na komórki zaopatrzone w receptory estrogenowe. Komórki takie znajdują się głównie w macicy, jajnikach,
gruczołach sutkowych
i
pochwie
.
Niedobór
Niedobór estrogenów jest powszechny u kobiet po menopauzie, ponieważ ich jajniki przestają syntetyzować te hormony. Niedobory występują też u młodych kobiet i są przyczyną licznych chorób metabolicznych.
Skutki niedoboru estrogenów
- zaburzenia miesiączkowania
- niepłodność
- zanik (lub ograniczone występowanie) II-rzędowych
cech płciowych
- męska sylwetka
-
hirsutyzm
- obniżenie barwy głosu
- zanik III-rzędowych cech płciowych
-
osteoporoza
Nadmiar
Nadmiar estrogenów występuje w schorzeniach związanych z nadmierną ich produkcją (np. nowotwory jajników) oraz podczas przyjmowania zbyt dużych dawek leków zawierających te hormony.
Skutki nadmiaru estrogenów
- zaburzenia miesiączkowania
- zwiększone prawdopodobieństwo wystąpienia
zakrzepów
i
zatorów
- nadmierny przerost błony śluzowej macicy
- obrzęki, nadmierny zastój wody i jonów Na+
- przyrost masy ciała
- powiększenie piersi
- zaburzenia funkcji wątroby, kamica dróg żółciowych, żółtaczka
- napady
migreny
- nudności, wymioty, złe samopoczucie
Zastosowanie w lecznictwie
Estrogeny naturalne i syntetyczne stosuje się w celu uzupełnienia niedoborów tych hormonów oraz w
antykoncepcji hormonalnej
.
Główne zastosowania
- niektóre zaburzenia miesiączkowania
- niedorozwój
gonad
- niedoczynność jajników
- zapalenia atroficzne pochwy
- po operacyjnym usunięciu jajników
-
hormonalna terapia zastępcza
w łagodzeniu dolegliwości związanych z menopauzą
Pomocniczo
Działania niepożądane
Występują przy źle dobranych dawkach leku i odpowiadają objawom nadmiaru estrogenów. Egzogenne estrogeny mogą też przyczyniać się do rozwoju nowotworów hormonozależnych.
Leków zawierających estrogeny nigdy nie wolno stosować w czasie ciąży gdyż mają udowodnione
działanie teratogenne
i embriotoksycznie. Nie należy ich również zażywać jeśli występują krwawienia z dróg rodnych, choroby wątroby, nadmierna krzepliwość krwi, nowotwory zależne od estrogenów.
Ksenoestrogeny
Rozwój przemysłu chemicznego (niektóre herbicydy, pestycydy) i upowszechnienie leków opartych o estrogeny (np.
tabletka antykoncepcyjna
) skutkuje uwalnianiem do środowiska znacznych ilości tych substancji[2]. Podejrzewane są one o wywoływanie skutków ubocznych wśród ssaków - zaburzeń płodności, niewykształcania cech męskich i inne skutki uboczne - zwłaszcza wśród fauny żyjącej w wodach morskich i śródlądowych[3]. Ksenoestrogeny obecne w wodzie pitnej podejrzewane są również o powodowanie zaburzeń płodności u mężczyzn oraz zaburzeń w kształtowaniu płci w życiu płodowym[4][5].
Bibliografia
- Janiec Waldemar (red.), Kompendium farmakologii Wydanie II, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006,
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Y. Yamaguchi. Microenvironmental regulation of estrogen signals in breast cancer. „Breast Cancer”. 14, ss. 175-181 (2007).
PMID 17485903
(
ang.
).
- ↑
It's official: Men really are the weaker sex
. The Independent, 2008.
- ↑ C. Sultan, P. Balaguer, B. Terouanne, V. Georget i inni. Environmental xenoestrogens, antiandrogens and disorders of male sexual differentiation.. „Mol Cell Endocrinol”. 178 (1-2), ss. 99-105 (2001).
PMID 11403899
.
- ↑ J. Toppari, JC. Larsen, P. Christiansen, A. Giwercman i inni. Male reproductive health and environmental xenoestrogens.. „Environ Health Perspect”. 104 Suppl 4, ss. 741-803 (1996).
PMID 8880001
.
- ↑ K. Czupryńska, M. Marchlewicz, B. Wiszniewska:
Wpływ ksenoestrogenów na męski układ płciowy
. Postępy Biologii Komórki.