Karma
lub karman sanskr. कर्म (pali. kamma, chiń. 業 yè, kor. 업 ǒp, jap. gō, wiet. nghiệp) jest podstawowym i bardzo ważnym pojęciem we wszystkich szkołach
buddyzmu
. Dosłownie słowo to oznacza "czyn" lub "działanie". W buddyjskim znaczeniu nie oznacza więc rezultatu, określanego jako owoc (pali, sanskryt: vipaka, chiński: 果 guǒ), efektu czy przeznaczenia. Prawo przyczyny i skutku zwane jest w języku
pali
kamma-vipaka (działanie-owoc).
Znaczenie
Karma oznacza tu zamierzone działanie, które stanowi przyczynę: korzystne (pali, sanskryt: kusala, chiński: 善業 shànyè) lub szkodliwe (pali, sanskryt: akusala, chiński: 惡業 èyè) i które przyniesie określony skutek. O moralnej wartości określonego działania decyduje towarzysząca mu w danej chwili wola (pali i sanskryt: cetana, chiński: 意趣 yìqù). Wola, która ma szkodliwe korzenie (pali, sanskryt: hetu też mula, chiński: 因 yīn): (1) pragnienie (pali, sanskryt: lobha lub tanha), (2) gniew (pali: dosa, sanskryt: dvesa), (3) niewiedzę (pali, sanskryt: moha lub avijja) przynosi szkodliwe owoce. Niewiedza oznacza tu wrodzoną nieznajomość Prawdy (pali: sacca), czyli
Czterech Szlachetnych Prawd
,
Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki
,
Trzech Cech Istnienia
itd. Wola stowarzyszona z korzystnymi korzeniami (lub przyczynami) czyli z: (1) brakiem pragnienia (pali, sanskryt: alobha), czyli wyrzeczeniem, (2) brakiem gniewu (pali: adosa), czyli miłującą dobrocią (pali:
metta
, sanskryt: maitri), (3) mądrością (pali: amoha lub paññā, sanskryt: pradżnia) przynosi korzystne owoce.
Dziesięć rodzajów szkodliwych sposobów działania wymienianych jest pod nazwą pali: kamma-patha. Trzy złe działania ciała to: zabójstwo, kradzież i nieprawe współżycie płciowe. Cztery złe działania mowy to: kłamstwo, obmowa, nieuprzejma mowa i bezmyślna paplanina. Trzy złe działania umysłu to: pożądanie, gniew i nieprawdziwe poglądy.
Cula-kammavibhanga Sutta podaje: "Istoty są właścicielami własnej karmy, spadkobiercami własnej karmy, ich karma jest łonem z którego się odradzają, ich karma jest ich przyjacielem, ich schronieniem. Jakąkolwiek karmę wytwarzają – złą czy też dobrą – będą jej spadkobiercami."
"Ten, który zabija i jest okrutny idzie do piekła lub jeżeli odrodzi się pośród ludzi, będzie żył krótko. Ten, który torturuje innych, będzie cierpiał z powodu choroby. Gniewny będzie miał brzydki wygląd, zazdrosny będzie pozbawiony wpływów, skąpiec będzie biedny, uparty będzie miał niskie urodzenie, bezczynny będzie pozbawiony wiedzy. W przeciwnym wypadku człowiek będzie odrodzony w niebie lub jako człowiek będzie długo żył, będzie miał piękny wygląd, wpływy, szlachetne urodzenie i wiedzę." (Majjhima Nikāya 135)
Adhipateyya Sutta: "Zabijanie … kradzież … nieprawe współżycie seksualne … kłamstwo … oszczerstwo … obraźliwa mowa … głupia paplanina, gdy wytwarzane, kontynuowane i często powtarzane prowadzą do odrodzenia w piekle lub pośród zwierząt lub pośród duchów." (Anguttara Nikāya III 40)
Podział
Karma ma charakter dynamiczny i w odniesieniu do czasu, w którym pojawia się karmiczny skutek wyróżnia się (1) karmę dojrzewająca podczas tego życia, (2) dojrzewająca w następnym odrodzeniu, (3) karma dojrzewająca w późniejszych odrodzeniach.
W odniesieniu do jej funkcji pisma
Abhiddhammy Pitaki
wyróżniają: (1) regenerującą (lub produktywną), (2) wspierającą (lub konsolidującą), (3) przeciwstawną (czyli tłumiącą), (4) niszczącą (lub zastępującą) karmę. Regenerująca wytwarza pięć skupisk istnienia (ciało, uczucia, percepcję, formacje mentalne i świadomość) – zarówno przy odrodzeniu jak i podczas trwania życia. Wspierająca nie wytwarza skutków karmicznych, lecz jest w stanie jedynie podtrzymywać już wytworzone skutki karmiczne. Przeciwstawna karma równoważy lub tłumi inne skutki karmiczne. Niszcząca znosi wpływ słabszej karmy i wpływa jedynie na własny skutek.
Odnośnie pierwszeństwa ich rezultatów rozróżnia się karmę: (1) ciężką, (2) nawykową, (3) bliską śmierci karmę i (4) nagromadzoną. Ciężka karma jest wynikiem tzw. pięciu haniebnych działań o natychmiastowym przeznaczeniu czyli: (1) zabicie ojca, (2) zabicie matki, (3) zabicie arahata (świętego), (4) zranienie Buddhy, (5) spowodowanie podziału we wspólnocie mnichów. Ciężkie oraz nawykowe działania dojrzewają wcześniej niż lekkie i rzadko wytwarzane działania. Bliska śmierci karma, to znaczy korzystna i szkodliwa wola obecna bezpośrednio przed śmiercią, która często może być odbiciem wcześniej spełnionych dobrych i złych działań, jej znaku lub znaku przyszłego istnienia wytwarza kolejne odrodzenie. W przypadku jednak, gdy w momencie śmierci brak jest jakiegokolwiek z tych trzech działań (np. człowiek jest nieprzytomny), odrodzenie jest wytwarzane poprzez wcześniej nagromadzoną karmę.
W kontekscie buddyzmu japońskiego karma jest klasyfikowana też jako: Doji no Inga (jap.) – przyczyna i skutek w tym samym czasie; Iji no Inga – przyczyna w innym czasie niż skutek; Inshokadai – mała przyczyna i rozległy skutek (im dłuższy upływ czasu pomiędzy przyczyną a skutkiem, tym większy skutek).
Cztery cechy karmicznych czynów
- Rezultaty powstałe z czynów karmicznych doświadczane są tylko przez istotę, która je wykonała (nikt nie może wyzwolić bądź zbawić nas z rezultatów naszych własnych działań karmicznych oraz owe rezultaty będą doświadczane tylko przez nas, a nie przez innych)
- Działania karmiczne ściśle prowadzą do odpowiadających im rezultatów, których doświadczymy w przyszłości odpowiednio jako szczęście bądź cierpienie (nie ma tu miejsca na grzech i karę bądź przeznaczenie, gdyż jest to wyłącznie prawo przyczyn karmicznych wypracowanych z przeszłych odrodzeń, które warunkują obecne działania, a działania te w przyszłości zaowocują odpowiednimi rezultatami, tj. cierpieniem lub szczęściem, zgodnie z procesem
Dwunastu ogniw współzależnego powstawania
).
- Wielce znaczący na naszą przyszłość rezultat może być wytworzony, gdy przeważy nawet niewielka przyczyna
- Prawo działania przyczyn i rezultatów karmy nigdy nas nie zawiedzie bądź samo ulegnie zniknięciu (każde działanie karmiczne prowadzi do rezultatu karmicznego i przyczyn następnych działań, niewłaściwe działanie prowadzi do doświadczenia cierpienia w przyszłości, a właściwe do szczęścia)
Opis niewłaściwych czynów
W buddyzmie wyróżnie się wiele zasad moralnych i opisane są one w kodeksie mnisim i osób świeckich
Vinaji Pitaka (Koszu Dyscypliny)
oraz w zbiorach nauk związanych z
hinajaną
,
mahajaną
i
wadżrajaną
. Owe zasady moralne wiążą się z buddyjską Szlachetną Prawdą o Ustaniu Cierpienia i stosowane są nie tylko w stosunku do ludzi (w przeciwieństwie do
chrześcijańskiego
dekalogu
), ale do wszystkich "czujących istot" wliczając zwierzęta. Najbardziej uniwersalna lista wyróżnia 10 niewłaściwych czynów opisanych poniżej.
10 niewłaściwych czynów
3 czyny ciałem:
- zabijanie (z powodu przywiązania, gniewu lub głupoty)
- kradzież (siłą, skrycie lub poprzez oszustwo)
- niewłaściwe czyny seksualne (kazirodztwo, cudzołóstwo, z osobą nieletnią pod czyjąś opieką, z osobą utrzymującą odpowiednie ślubowania.)
4 czyny mową:
- kłamstwo (o domniemanych sukcesach, aby zranić innych lub dla własnej korzyści, bez powodu)
- dzieląca mowa (rozbijająca przyjaźnie, insynuacje, pogłoski)
- mowa sprawiająca krzywdy (otwarcie wypowiedziana, obrzydliwa, wypominająca błędy)
- nieprzydatna mowa (omylna, bezmyślne plotki, nieodpowiednia lub niewłaściwa bez przygotowania dla słuchającego)
3 czyny umysłem:
- chciwość (o swoje własności, o czyjeś własności, o bogactwa nienależące do nikogo, np. ziemia)
- złe życzenia (z nienawiści, zawiści, głupoty, np. do niewłaściwej osoby)
- błędne poglądy (o prawie karmy, 4 szlachetnych prawdach, obiektach schronienia, “pustości"
Siunjata
.)
10 właściwych czynów wiąże się z porzucaniem 10 niewłaściwych czynów i wykonywaniem przeciwnych skutkiem czynów dla korzyści własnej bądź innych, np. zamiast okradania wykonuje się czyny związane z kultywowaniem szczodrości i pomocy dla potrzebujących.
Jak powstaje karma?
Istoty poprzez swoje działania gromadzą wrażenia w umyśle, negatywne bądź pozytywne, w zależności od tego czy są one pożyteczne dla innych istot czy też szkodliwe. Na skutek swojego czynu istota zasieje karmiczne nasiona w umyśle, jeśli obecne będę następujące czynniki:
- Świadomość położenia w jakim się znajduje
- Zamierzenie popełnienia czynu i plan jego wykonania
- Popełnienie czynu lub namówienie kogoś innego do jego popełnienia
- Satysfakcja z rezultatów tego działania
W przypadku wystąpienia wszystkich czterech elementów ślad karmiczny jest najsilniejszy i rezultaty czynu będą najbardziej intensywne. Przykładowo: kierowca, który nieumyślnie spowodował wypadek samochodowy i ranił pieszego: (1) był świadomy, że pieszy może odczuwać cierpienie, (2) nie chciał go potrącić, (3) jednak zrobił to, (4) wcale nie był z tego zadowolony. W tym przypadku pozostawiony karmiczny ślad w umyśle niefortunnego kierowcy będzie tylko częściowy.
Jak przeżywa się karmę?
Karma, zarówno ta przynosząca szczęście, jak i ta, która sprowadza cierpienie, wyraża się na czterech różnych poziomach:
- w tym, czego doświadczamy w czasie pomiędzy śmiercią a następnym odrodzeniem
- w ciele jakie uzyskujemy w wyniku odrodzenia – w jego zdrowiu, inteligencji, mocy i urodzie
- w otoczeniu w jakim się odradzamy – kraj, kultura, rodzina i warunki życia codziennego
- poprzez skłonności i upodobania, które wnosimy w nowe życie
Do początku okresu dojrzewania istoty doświadczają głównie wrażeń związanych z ich poprzednim życiem. Następnie, aż do okresu dorosłości powstaje karma obecnego życia. Dorosłe życie tworzy zaś karmę przyszłego wcielenia i kiedy istoty dobiegają końca swego istnienia, widać już zazwyczaj w jakim kierunku podąży następne odrodzenie.
Nagromadzenie zasługi
Nagromadzenie zasługi (pali puñña) jest powszechnie stosowanym terminem określającym nagromadzenie przeszłych karmicznie korzystnych (pali, sanskr. kusala) działań. W Suttach
therawady
wymienione są trzy główne działania przynoszące zasługę: (1) Ofiarwywanie (lub szczodrość, pali, sanskr. dāna), etyka lub moralność (pali, sanskr. sīla) i rozwijaniu umysłu (czyli medytacja, pali bhāvanā). Późniejsz pisma podają siedem kolejnych (pali dasa puñña): (4) okazywanie czci (pali apaciti), (5) służenie (pali veyyāvacca), (6) przekazywanie zasługi (pali pattānuppadāna), (7) cieszenie się z zasługi innych (pali abbhānumodana), (8) wyjaśnianie Doktryny (pali desanā), (9) słuchanie Doktryny (pali savana), (10) prostowanie własnego właściwego poglądu (oczyszczanie poglądów, ditthujukamma).
Karma a doktryna braku-ja
Prawo przyczyny i skutku jest w buddyzmie bezosobowe a dla jego właściwego zrozumienia konieczna jest znajomość doktryny braku-ja (pali:
anatta
, sanskryt: anatman, chiński: 人空 rénkōng), która mówi, że w człowieku czy innej istocie, czyli w pięciu skupiskach (pali: khandha, sanskryt:
skandha
) – budujących ciało i umysł – nie można odnaleźć niczego co byłoby niezmienną, istniejąca niezależnie od innych rzeczy i niepodzielną osobowością, czy duszą (pali: atta, sanskryt:
atman
). Istoty są nagromadzeniem nietrwałych (pali:
anicca
) zjawisk, których istnienie jest wynikiem przeszłych działań, jest zależne od warunków (pali: paccaya) i podlegają procesowi ciągłej zmiany.
Visudhimagga podaje: "Oprócz Owocu Karmy, nie dostrzega on nikogo, kto by stał za czynem, żadnego otrzymującego. I z pełnym wglądem rozumie, że mądrzy stosują jedynie konwencjonalne nazwy, gdy mówią o jakimkolwiek działaniu, mówią o wykonującym czyn lub gdy mówią o otrzymującym skutek karmiczny, gdy ten powstaje."
W buddyzmie to Wgląd (pali:
vipassana
) w
trzy cechy istnienia
(nazywane też trzema Pieczęciami Dharmy dharma mudra): nietrwałość, brak zadowolenia i brak-ja prowadzi do wyzwolenia (pali: vimokkha, sanskryt: vimoksha). Jego trzy aspekty, nazywane też trzema "Bramami Wyzwolenia" to: nieuwarunkowane wyzwolenie (pali, sanskryt: animitta), wolne od pragnienia wyzwolenie (pali: appanihita, sanskryt: apranihita) oraz wyzwolenie pustki (pali: suññatā, sanskryt:
śunyata
).
Pierwsza przyczyna istnienia
Prawo karmy wyklucza istnienie tzw. "pierwszej przyczyny". Według nauk buddyjskich ciąg przyczynowo-skutkowy istniał od zawsze. Według teorii Współzależnego Powstawania "pierwszym ogniwem" spośród
dwunastu ogniw współzależnego powstawania
opisującego proces istnienia
Samsary
jest
niewiedza
, ale uwarunkowana jest poprzednimi formami istnienia tj. odrodzeniami wg prawa
reinkarnacji
poprzez prawo karmy i
splamień
. Visudhimagga podaje, że pragnienie i niewiedza są "szczególnymi przyczynami Karmy, które prowadzą do nieszczęśliwych i szczęśliwych przeznaczeń." W tym samym dziele podawane jest, że to niewiedza jest "nie posiadającą przyczyn korzeniem-przyczyną (pali hetu) świata". Sutry zaś (Majjhima Nikāya 9.) podają, że "Wraz z powstawaniem skaz (pali āsava) powstaje niewiedza." Asava to zmysłowe pożądanie (pali: kāmāsava), pożądanie wiecznego istnienia (pali: bhavāsava), błędne poglądy (pali: ditthāsava) oraz niewiedza (pali: avijjāsava).
Nyanatiloka Mahathera
w Słowniku buddyjskim podaje na ten temat niewiedzy że: "w jako korzeń-przyczyna może ona być obrazowo przedstawiona jako Koło Istnienia". W poglądzie buddyjskim
Madhjamaka
na podstawie dowodzenia
Nagardżuny
ów brak "pierwszej przyczyny" jest jednym z głównych argumentów na rzecz "pustości" (
siunjata
) wszelkich przejawień zjawisk w ujęciu prawdy ostatecznej, co odnosi się do jeszcze bardziej dogłębnego zrozumienia prawa karmy.
Przyczynowość na poziomie zewnętrznym/wewnętrznym a filozofie Zachodu
Na poziomie "zewnętrznym" oznacza to, że we wszechświecie zjawiska są współzależne i wzajemnie uwarunkowane, określone przyczyny powodują określone rezultaty, a znajomość tych powiązań jest kluczem do zrozumienia otaczającego świata. Zasada ta jest tożsama z podejściem zachodniej nauki[].
W buddyzmie przyczynowość dotyczy również świata "wewnętrznego". Wszelkie działania podejmowane świadomie przez istoty, zarówno fizyczne, werbalne czy też mentalne, zostawiają w umyśle wrażenia, które powodują późniejsze skutki w postaci nawyków, tendencji i skłonności w umyśle. Od lat badaniem przyczynowości w umyśle zajmuje się także zachodnia
psychologia
i
psychiatria
. Według buddystów, znajomość umysłu i tego jak on funkcjonuje, co można osiągnąć dzięki praktyce
medytacji
, prowadzi do osiągnięcia kontroli nad umysłem i wyzwolenia się z cierpienia.
Buddyjskie pojęcie karmy zakłada również, że "wewnętrzny" i "zewnętrzny" świat wzajemnie się warunkują, a umysły wszystkich istot na najgłębszym poziomie są od siebie nieoddzielne (nauka o braku ego). Brak ego oznacza, że istoty są jak fale na oceanie – jeśli nie widzą swojej głębi, nie rozpoznają tego, że wszystkie są oceanem. Działania altruistyczne bądź egoistyczne zasiewają w umyśle pewne wrażenia, które nie tylko tworzą konstrukcję psychiczną ale również zewnętrzny świat. Tak więc działania dla pożytku i szczęścia innych sprowadzają na nas samych szczęście i powodzenie w przyszłości, natomiast działania szkodliwe dla innych są przyczyną naszych własnych przyszłych trudności i nieszczęść.
Prawo karmy a pojęcie grzechu
W
buddyzmie
nie używa się pojęcia grzechu, gdyż zaprzecza to prawom karmy,
reinkarnacji
,
siunjata
,
natura buddy
.
Prawo karmy wykazuje np. że rezultaty powstałe z danych czynów doświadczane są tylko przez istotę, która je wykonała i nikt nie może wyzwolić bądź zbawić z tego "z zewnątrz".
Działania ściśle prowadzą do odpowiadających im rezultatów, które doświadczy się w przyszłości odpowiednio jako szczęście bądź cierpienie (w tym lub w przyszłych żywotach) również zgodnie z procesem
reinkarnacji
.
Owe prawo reinkarnacji jest sprzeczne z pojęciem "nieuchronności" grzechu. Wszystko jest współzależnie istniejące, tak że rezultaty, które "zaowocowałyby" cierpieniem w danym dogodnym do tego czasie, mogą być wyparte przez nowe działania, których rezultaty "zaowocują" szczęściem w tym właśnie czasie.
Ponadto prawa dwunastu ogniw współzależnego powstawania opisuje proces reinkarnacji tak, że pierwszym i fundamentalnym ogniwem jest
niewiedza
. Pod wpływem owej niewiedzy indywidualnie podlega się
cierpieniu
, a jeżeli ją się usunie, odkryte będzie nieuwarunkowane szczęście
nirwany
i wrodzona każdemu mądrość
siunjata
bycia w zgodzie z naturą rzeczywistości taką jaką jest, a nie jaką się tylko wydaje przejawiać pod wpływem
splamień
umysłu.
Źródła
- "Buddyjskie archiwa dr Aleksandra Berzina" (online)
- "Słownik buddyjski" Nyanatilkoka Mahathera (online)