Tbilisi
Tbilisi
Tbilisi (
gruz.
თბილისი), w latach
1845
–
1936
Tyflis) – stolica i największe miasto
Gruzji
położone nad rzeką
Kurą
, zamieszkane przez 1,1 mln mieszkańców (
aglomeracja
1,3 mln mieszkańców,
2004
). Jest głównym
kulturalnym
, naukowym (Akademia Nauk, Biblioteka Narodowa i liczne szkoły wyższe) i
przemysłowym
(m.in. produkcja lokomotyw) ośrodkiem Gruzji. Historia Legenda o powstaniu Tbilisi i początki miastaStare miasto. Fontanna z sokołem Wachtanga Gorgasalego. Historia powstania Tbilisi owiana jest legendą. Najbardziej znana jej wersja opowiada o tym, jak pewnego dnia król
Wachtang Gorgasali
(
452
–
502
) wybrał się wraz ze swoją świtą na polowanie w okolicach dzisiejszego miasta. W czasie tych łowów królewski
sokół
pochwycił
bażanta
, po czym oba ptaki zniknęły z oczu polujących. Po długich poszukiwaniach myśliwi odnaleźli źródło, w którym leżały obok siebie martwy sokół wraz ze zdobyczą. Okazało się, że źródło to było gorące, a ptaki, które do niego wpadły, sparzone zostały ukropem. Zadziwiony tym, co się stało, król Gorgasali przyjrzał się bliżej okolicy – malowniczym stokom górskim pokrytym lasami i żyznej dolinie rzeki. Stwierdził też, że miejsce to obfituje w źródła, z których większość była gorąca. Oczarowany pięknem okolicy nakazał założyć tu miasto, któremu z powodu licznych ciepłych źródeł nadano nazwę "Tbilisi", pochodzącą od gruzińskiego słowa "tbili" (თბილი) – ciepły[1]. Jednak legenda jest tylko legendą. W rzeczywistości ślady osadnictwa ludzkiego na obszarze dzisiejszego Tbilisi sięgają odleglejszych czasów. Wykopaliska archeologiczne potwierdzają jego istnienie już w
epoce miedzi
(III i IV w. p.n.e.). Wykopaliska mówią też, że miasto i twierdza istniały tu około sto lat przed panowaniem
Wachtanga Gorgasalego
, w drugiej połowie
IV
w. Natomiast pierwszym źródłem pisanym zaświadczającym istnienie Tbilisi jest mapa podróżna wykonana również w
IV
w. przez rzymskiego geografa Kastoriusza. Prawdą jest jednak to, że król Gorgasali rozbudował Tbilisi i wzniósł w nim swój pałac, kierując się zamiarem przeniesienia tu stolicy państwa. Za czasów jego panowania malało znaczenie dotychczasowej stolicy -
Mcchety
i położonej w niej twierdzy Armazi, a wzrastała rola Tbilisi jako politycznego, gospodarczego i kulturalnego centrum kraju. Kierując się wolą zmarłego ojca syn Wachtanga Gorgasalego Daczi I rozbudował miasto i przeniósł do niego stolicę Kartlii. Odtąd Tbilisi, jako stolica państwa i ważny punkt strategiczny, było w ciągu całej swej historii celem najazdów różnych ludów i państw ościennych. Dlatego lata pokoju i stabilnego rozwoju przeplatają się w jego historii z latami wojen, najazdów i zniszczeń. Panowanie perskie i arabskie (
VI
-
XI
w.)Początki miasta przypadają na
IV
w., który jest okresem wpływów
sasanidzkiej Persji
.
Sasanidzi
nałożyli na
Kartlię
obowiązek zapłaty daniny oraz zaczęli rozprzestrzeniać
zaratusztrianizm
. Ośrodkiem ich oddziaływania było Tbilisi. Początkowo nie udało im się obalić władzy królewskiej. Twierdza tbiliska stała się jednak siedzibą perskiego namiestnika, który pretendował do współrządzenia krajem. W
VI
w. nastąpił wzrost wpływów
perskich
, a w
523
r. władza królewska w
Kartlii
została przez Persów całkowicie usunięta. Tbilisi staje się siedzibą marzpana – namiestnika perskiego rządzącego
Kartlią
. Mimo tych niesprzyjających okoliczności politycznych następuje rozwój życia kulturalnego gruzińskiej stolicy. W schyłkowym okresie panowania perskiego, na przełomie
VI
i
VII
w., powstaje tbiliska
katedra Sioni
. W
627
r.
cesarz bizantyjski Herakliusz
, po dwumiesięcznym oblężeniu, zdobył Tbilisi przy pomocy
Chazarów
, którzy "przelali rzeki krwi" i złupili miasto. Odtąd uczty
kaganów
chazarskich nieraz zdobiły złote i srebrne naczynia zrabowane w Tbilisi. Opisy wspaniałych kosztowności, które stały się łupem najeźdźców, dają obraz bogactwa Tbilisi w
VI
i
VII
w. Było ono w tym czasie ludnym i bogatym miastem handlowym. Już w pierwszej połowie
VIII
w. (
736
-
738
) rozpoczyna się długi, trwający do ok.
1050
r., okres
arabskiego
panowania w Gruzji. Tbilisi staje się siedzibą
emira
, któremu faktycznie podlegał cały kraj. Tutaj również stacjonują główne arabskie siły wojskowe. W drugiej połowie
VIII
w. w Tbilisi działa
Abo z Tbilisi
, bagdadczyk, który przyjął wiarę chrześcijańską, za co został stracony. Ogłoszony on został później patronem miasta. W
764
r. miasto zostało powtórnie na krótki czas zajęte i złupione przez
Chazarów
. Żyjący w tych czasach historyk gruziński Jan Sabanidze wplata w opis najazdu chazarskiego podniosły romantyczny epizod o księżniczce
kartlijskiej
, która nie chciała wyjść za mąż za innowiercę. W odpowiedzi na odmowę księżniczki wojsko chazarskie napadło na Tbilisi, biorąc ją i jej brata do niewoli. Piękna księżniczka wybrała jednak śmierć zamiast zamążpójścia, wypijając truciznę ukrytą w pierścieniu. Okres panowania arabskiego nie był dla miasta zbyt korzystny. Ludność chrześcijańska zmuszona została do opłaty
haradżu
(
arab.
: خراج), podatku pobieranego w pieniądzu od powierzchni posiadanej ziemi. Jednak konieczność obrony przed najazdami
Bizancjum
wymuszała rozwój umocnień miasta. Za czasów arabskich Tbilisi wciągnięte też zostało w sieć międzynarodowych powiązań handlowych. Pewien obraz tego, jak w tym czasie wyglądało miasto, daje utwór Jana Sabanidze "Męczeństwo Abo z Tbilisi" (
VIII
w.). Dowiadujemy się z niego, że w twierdzy Kala, przy drodze wiodącej z łaźni siarkowych do ogrodu botanicznego, znajdował się pałac arabskiego emira. Prawobrzeżna i lewobrzeżna części miasta połączone były mostem, a na skalistym brzegu Kury, tam gdzie dzisiaj wznosi się cerkiew Metechi, znajdowała się twierdza miejska. Od początku
IX
w. postępuje rozpad państwa arabskiego. Emirat Tbiliski powoli uwalnia się spod władzy
kalifa
. W czasie jednak, gdy w wyzwolonej spod panowania arabskiego zachodniej część Gruzji zachodzą procesy jednoczenia się gruzińskich księstw feudalnych, Tbilisi długo jeszcze pozostaje pod władzą Arabów. Próba przyłączenia Emiratu Tbiliskiego do Gruzji doprowadza jednak do poddania się emira Tbilisi w wasalną zależność od króla gruzińskiego
Bagrata IV
(
1032
r.). XI - XVIII w.Po opuszczeniu miasta przez
Arabów
(ok. 1050) Tbilisi zajęte zostało w 1068 przez
Seldżuków
pod dowództwem
Alp Arslana bin Chaghri
, co zapoczątkowało krótki lecz niezwykle dotkliwy okres panowania Turków seldżuckich, zwany dotąd w Gruzji "wielkim poturczeniem" (
gruz.
: დიდი თურქობა).
Seldżukowie
opuścili miasto w 1122, pokonani uprzednio w bitwie pod Didgori (1121) przez
Dawida IV Budowniczego
(1089-1125). Król ten przywrócił dawne polityczne i gospodarcze znaczenie Tbilisi, czyniąc go stolicą zjednoczonego państwa gruzińskiego, jednego z najpotężniejszych państw
Azji Zachodniej
. Państwo to osiągnęło szczyt swojego rozwoju za panowania królowej
Tamary
(1184-1213). W XII i na początku XIII wieku trwał okres burzliwego kulturalnego i gospodarczego rozwoju Tbilisi. W tym czasie powstaje gruziński epos narodowy "
Witeź w tygrysiej skórze
" autorstwa
Szoty Rustawelego
. Rozciągająca się od
Morza Czarnego
do
Kaspijskiego
zjednoczona Gruzja kontrolowała ważne szlaki handlowe prowadzące do
Indii
,
Iranu
,
Bizancjum
i na
Ruś
. Tbilisi rozwija się pod względem gospodarczym. Kupcy tbiliscy biorą aktywny udział w międzynarodowej wymianie handlowej. Ten okres pomyślnego rozwoju miasta kończy się z początkiem lat dwudziestych
XIII
w., kiedy syn Tamary,
Jerzy IV Lasza
(1213-1223), odnosi pierwsze porażki w walce z nadciągającymi
Mongołami
(1221). W 1226 zajął Tbilisi szach
chorezmijski
Dżalal ad-Din Manguberti
, pokonawszy uprzednio Gruzinów w
bitwie pod Garni
(1225). Jak przekazują kroniki, nakazał on zniszczyć
katedrę Sioni
i rozbić na jej miejscu namiot, z którego wydawał rozkazy. Na moście metechijskim rozłożono ikonę
Matki Bożej
, zmuszając mieszkańców miasta do jej deptania. Odmawiających uczynienia tego skracano o głowę i wrzucano do rzeki. W 1235 do granic Gruzji zbliżyli się
Tatarzy
. Na wieść o nadciągających napastnikach królowa Rudusan rozkazała podpalić Tbilisi, przenosząc swoją siedzibę do
Kutaisi
[2]. Wkrótce spalone miasto zajęte zostało bez bitwy przez najeźdźców. Nastąpił okres bezwzględnej eksploatacji ekonomicznej kraju, w wyniku którego praktycznie zamarły rolnictwo, rzemiosło i handel. Stolica Gruzji jest jednak w miarę możliwości odbudowywana ze zniszczeń. W połowie
XIII
w. odbudowany został pałac królewski, a w latach 1278-1289 cerkiew Matki Bożej Metechijskiej. Jednak dalsze najazdy tatarskie i ogólny zastój gospodarczy doprowadzają miasto do stanu ruiny. Dopiero w latach trzydziestych XIV w., po zwycięstwie
Jerzego V Wspaniałego
w walce z osłabionymi
Ilchanidami
, nastąpił okres stabilizacji i powolnej odbudowy. Wkrótce jednak
Tatarzy
powrócili do miasta. W latach 1386-1403 Gruzję ośmiokrotnie najechały wojska
Tamerlana
. Pierwszy z najazdów (1386) skierowany był przeciwko Tbilisi. W wyniku krwawej bitwy miasto na nowo zdobyte zostało przez wojska tatarskie, które pozostały w nim do 1402. Skutki panowania tatarskiego i wojen z najeźdźcami w latach 1235-1402 były dla Tbilisi opłakane. Pod koniec tego okresu znaczna jego część leżała w gruzach, a liczba mieszkańców drastycznie spadła. Czasy panowania Aleksandra I (1412-1442) to z kolei okres powolnego rozpadu politycznego kraju. Zakończył się on w latach sześćdziesiątych XV wieku podziałem Gruzji na kilka niezależnych królestw i jedno księstwo. Tbilisi zostaje stolicą królestwa Kartlii, jednak z powodu ogólnego upadku gospodarczego kraju miasto znajduje się w stagnacji i długo nie zostaje odbudowywane z poprzednich zniszczeń. Dwaj podróżnicy włoscy - Giosafat Barbaro i Ambrogio Contarini -, którzy w 1475 odwiedzili Tbilisi, opisują je jako miasto zrujnowane i zniszczone[3]. Problemy wywołane złożoną sytuacją wewnętrzną potęgowane są niekorzystnym rozwojem sytuacji międzynarodowej. Tbilisi dzieli los innych miast handlowych regionu, których rozwój zahamowany zostaje wskutek zdobycia
Konstantynopola
przez
Turków
i dokonania nowych odkryć geograficznych, doprowadzających do zamarcia szlaków handlowych
Kaukazu Południowego
. XVI i XVII wieku w historii Tbilisi to z kolei okres ciągłych okupacji miasta przez wojujące między sobą
państwo tureckie
i
irańskie
. W latach 1522-1524 miasto zajęte zostało przez irańskiego szacha
Isma'ila I
, którego wojsko zniszczyło wiele pomników gruzińskiej kultury narodowej. Krótko potem Tbilisi zdobyte zostało i spalone przez następcę Isma'ila, szacha Tahmaspa I. Widok Tbilisi Jeana Chardina, 1671 r. Okres 1630-1723 to kolejna faza pokojowego rozwoju miasta. W jej końcowym okresie (1709) powstaje w Tbilisi, założona przez króla Wachtanga IV (1675-1737), pierwsza gruzińska drukarnia. Po raz pierwszy ukazuje się drukiem poemat Szoty Rustawelego
"Witeź w tygrysiej skórze"
. Z okresu tego znane są opisy miasta dokonane przez dwóch
Francuzów
: w
1672
r. przez podróżnika Jeana Chardina (1643-1713) oraz w 1701 przez botanika
Josepha Pittona de Tournefort
. Według opisu Chardina Tbilisi było w drugiej połowie XVII wieku jednym z najpiękniejszych i najgęściej zaludnionych miast Wschodu. Obfitowało ono we wszelkiego rodzaju budynki sakralne i świeckie, miejsca targowe i karawanseraje. Ten okres pokojowego rozwoju miasta kończy się jednak na początku lat dwudziestych XVIII wieku. Okres od 1723 do 1748 to trudny dla Tbilisi czas ciągłych najazdów
Turków
,
Persów
i
Lezginów
. W czerwcu 1723 Tbilisi najechane zostało i zajęte przez wojska tureckie. Opanowane następnie przez
Persów
(1735), oswobodzone zostało spod ich władzy w 1748 w wyniku powstania Gruzinów pod przewodnictwem
Herakliusza II
. W latach 60. XVIII wieku Tbilisi staje się stolicą zjednoczonego państwa
Kartlii
-
Kachetii
. Za panowania króla
Herakliusza II
(1762-1798) następuje ponowny gospodarczy i kulturalny rozwój miasta. Nie osiągnęło ono jednak już nigdy swojej dawnej świetności. Miasto osiemnastowieczne było mniej ludne i mniejsze terytorialnie niż na przełomie XII-XIII wieku. Obrazuje to dobitnie plan miasta wykonany w XVIII wieku przez księcia Wachuszti Bagrationi, na którym wiele obiektów, znajdujących się za czasów królowej Tamary w obrębie miasta, ukazanych jest poza jego granicami. W drugiej połowie XVIII wieku obszar miasta wynosił zaledwie 250 ha, a liczba mieszkańców 25 000. Na planie miasta wykonanym przez Bagrationi zwraca jednak uwagę rozwój przedmieść po obu stronach rzeki, szczególnie przedmieścia Garetubani, zajmującego przestrzeń między dzisiejszym Placem Wolności, aleją Szoty Rustawelego oraz rzeką
Kurą
i rozciągającego się do cerkwi Kaszweti. We wrześniu 1795 Tbilisi zostaje w straszliwy sposób zniszczone przez wojska irańskie
Aghi Mahommada Chan Kadżara
. Rozgrabione i zniszczone zostają pałac królewski, zbrojownie, mennica, zrównane z ziemią umocnienia miejskie i łaźnie. Dokonując planowych zniszczeń wojsko irańskie w ciągu tygodnia obróciło miasto w proch i pył. Znany orientalista niemiecki, członek Rosyjskiej Akademii Nauk,
Julius Klaproth
jeszcze w latach 1807-1808 opisywał opłakany stan umocnień miejskich Tbilisi zniszczonych podczas najazdu
Aghi Mahommada Chan Kadżara
. Podróżnik zwrócił jednak również uwagę na ożywiony rozwój rzemiosła i handlu w mieście. Panowanie rosyjskie (XIX wiek)Herb Tyflisu w okresie panowania rosyjskiego. Stojąc w XVIII wieku w obliczu zagrożenia irańskiego Gruzja szukała sprzymierzeńca w Rosji. Od 1783 Wschodnia Gruzja znajdowała się pod rosyjskim protektoratem[4]. Obowiązywał też układ o wspólnej obronie przeciwko Iranowi. Pomimo tego Rosja nie wypełniała swoich zobowiązań sojuszniczych, (m.in. w 1795), doprowadzając do osłabienia Gruzji i stopniowego ugruntowania w niej własnego panowania. W 1801 Gruzja straciła niepodległość, a Tbilisi zostało stolicą rosyjskiej guberni (
ros
.: Тифлисская губерния). 12 kwietnia 1802 generał rosyjski Knorring, pod groźbą użycia broni, zmusza gruzińską arystokrację i duchowieństwo zebrane w tbiliskiej
katedrze Sioni
do złożenia przysięgi na wierność carowi. Tbilisi staje się centrum administracyjnym władzy rosyjskiej na Kaukazie. W 1804 rozpoczęła działalność czteroklasowa szkoła rosyjska, kształcąca gruzińskie dzieci z wyższych warstw społecznych i dzieci urzędników rosyjskich - zaczątek przyszłego uniwersytetu. Od początku XIX wieku miasto zaczęło rozrastać się terytorialnie w górę rzeki
Kury
. Na miejscu dawnej "Drogi Rosyjskiej" (
gruz.
: სარუსეთო გზა), rozpoczęto zabudowę reprezentacyjnego prospektu Gołowina, dzisiejszej alei Szoty Rustawelego, głównej arterii komunikacyjnej miasta. Pierwszym budynkiem wzniesionym na tej ulicy był wybudowany przez Rosjan w 1802 pałac namiestnika Kaukazu. W 1807 został on zastąpiony zupełnie nowym, okazalszym gmachem, który dotrwał do naszych czasów w wyglądzie nadanym mu w wyniku przebudowy w latach 1865-1868. W 1837 rozpoczyna się w Gruzji rosyjskie osadnictwo wojskowe. Kolonie zasiedlone przez Rosjan pojawiają się także w okolicach Tbilisi. Po objęciu urzędu wicekróla przez
Michaiła Siemionowicza Woroncowa
w 1845 rozpoczął się okres burzliwego rozwoju miasta. Tempo rozwoju Tbilisi w tym czasie najlepiej obrazuje fakt, że w ciągu jednego tylko pięciolecia w mieście przybyło ponad 400 domów i 32 ulice. Gwałtowny rozwój urbanistyczny miasta doprowadza jednak do prawie całkowitego zerwania z gruzińskimi tradycjami architektonicznymi. Ówczesny Tyflis podążał pod tym względem śladem innych miast
Imperium Rosyjskiego
, w których architekturze panował
klasycyzm
. Jedynie w budownictwie mieszkalnym XIX wieku zaobserwować można syntezę tego stylu z gruzińskimi tradycjami architektonicznymi, czego przykładem jest duża część zabudowy starego miasta. Tyflis w pierwszych dziesięcioleciach panowania rosyjskiego to miasto, w którym stare ciągle ściera się z nowym. Ilustracją tego stanu rzeczy jest zamieszczony pod koniec lat czterdziestych XIX wieku w czasopiśmie "Кавказский вестник" następujący opis miasta: „ Wjazd do Tyflisu od strony rogatki Moskiewskiej i Erewańskiej to wjazd do dwu różnych miast, zupełnie do siebie niepodobnych. Tu jedzie się szeroką prostą ulicą (Prospektem Gołowińskim) – tam, pokonując jedno wzniesienie za drugim, trzeba się przedzierać przez ciemne, kręte, bezładne i ciasne ulice starego miasta... Tu spotyka się urzędników przechadzających się z laseczką w modnym płaszczu, jadą powozy i wiatr rozwiewa pióra na paryskich kapelusikach dam. Tam trzeba się przedzierać przez cały tłum Gruzinów w niebieskich czochach z długimi spuszczanymi rękawami, można się natknąć na Tatarów z wygolonym karkiem, Osetyjczyków w kudłatych czapkach z kindżałami za pasem, imeretyjczyków z blinem na głowie zamiast czapki, kobiety malowniczo pozawijane w białe czadory. Tutaj miasto jest miastem w pełnym znaczeniu gubernialnym, domy są z kamienia, w większości jednopiętrowe, ustawione w porządnej od siebie odległości. Tam – jedna sakla bezceremonialnie wciska się na drugą, budynki w kształcie klatek wyglądają ze wszystkich stron zza zwartych parterowych pomieszczeń bez okien zajętych przez sklepiki, knajpy, kawiarnie tatarskie itd. Tu jest przestrzeń, tam ciasnota... Tyflis... to swego rodzaju Janus, który jednym obliczem spogląda w kierunku Azji, a drugim w kierunku Europy...” Pomimo dalszego rozwoju urbanistycznego Tbilisi w XIX i XX w. wyraźny był jeszcze przynajmniej do lat sześćdziesiątych XX w. - ledwie już dzisiaj zauważalny - podział na tradycyjną wschodnią i nowoczesną europejską część miasta[5].
Wojna krymska
, która dotarła do Gruzji w 1853, przyniosła ze sobą chwilowe zagrożenie zajęcia Tbilisi przez
Turków
. W listopadzie 1853 pojedyncze oddziały tureckie penetrowały dalsze okolice Tbilisi, jednak do zajęcia miasta nie doszło. J. B. Telfer, Tbilisi, druga połowa XIX w. Miasto rozbudowuje się pod kierownictwem głównego architekta, Włocha Giovanni Scudieri. Pod koniec lat sześćdziesiątych XIX wieku architekturę Tbilisi opanowuje fala
eklektyzmu
. Powstają budynki
neorenesansowe
i
neogotyckie
. Na przełomie wieków w budownictwo Tbilisi wkracza
modernizm
. Wtedy też obserwowane są próby powrotu do gruzińskiej architektury historycznej, które jednak doprowadziły do powstania tylko pojedynczych obiektów. Od
1883
r. funkcjonował w Tbilisi
tramwaj konny
.
Tramwaje
elektryczne wprowadzone zostały w
1904
r. Pierwsze połączenie kolejowe uzyskało Tbilisi z
Poti
w 1872. W 1883 zakończyła się natomiast budowa połączeń kolejowych z
Samtredią
i
Batumi
oraz między Tbilisi i
Baku
, dzięki czemu linia kolejowa połączyła wybrzeże
Morza Czarnego
i
Kaspijskiego
. Druga połowa XIX wieku to okres burzliwego rozwoju gospodarczego całej Gruzji. W latach sześćdziesiątych XIX wieku w Tbilisi doliczono się 30 000 różnych instytucji handlowych i sklepów, w tym 17
karawanserajów
. Roczna wysokość wewnętrznego obrotu handlowego osiągnęła w mieście wysokość 8 251 000
rubli
. Budynek dawnego karawanseraju w Tbilisi Odnotowania warte są szczególnie dwie inwestycje tego okresu. W 1870 bogaty kupiec G. Mirzojew otworzył w Tbilisi wielką fabrykę tkanin bawełnianych, wyposażoną w najnowsze osiągnięcia techniczne tego czasu. Natomiast w 1875 przemysłowiec G. Adelchanow wybudował dużą fabrykę obróbki skór, która pracowała na napędzie parowym. Wraz z rozwojem przemysłu rosła ludność miasta, rozwijało się budownictwo mieszkalne, powstawały nowe mosty na
Kurze
. W Tbilisi następuje silny przyrost ludności. O ile w 1830 miasto liczyło 25 000 mieszkańców, to 1850 już 34 800, w 1865 70 000, a w 1897 prawie 160 000[6]. XX w.Po rewolucji w
Rosji
stolica niepodległej Gruzji (1918 - 1921). W 1920 powstała Komunistyczna Partia Gruzji i rozpoczęła przygotowania do powstania, które wybuchło 11 lutego 1921. Kilka dni później, 16 lutego 1921, utworzono Komitet Wojskowo-Rewolucyjny pod przewodnictwem Filipa Macharadze. Komitet ten zwrócił się o pomoc do
RSFSR
. 25 lutego 1921 do Tbilisi weszły wojska 11 Armii pod dowództwem A. Heckera. W tym samym dniu ogłoszono powstanie
Gruzińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej
. Po 1921 Tbilisi nadal pełniło funkcję stolicy - jednak tym razem republik radzieckich wchodzących w skład
ZSRR
: Zakaukaskiej (1921 - 1936) a następnie Gruzińskiej (1936 - 1991). Tbilisi było czwartym z kolei (po Moskwie, Leningradzie i Kijowie) miastem Związku Radzieckiego, w którym wybudowano
metro
(1966). Od 1991 roku Tbilisi jest stolicą niezależnej Gruzji. Podział administracyjnyZgodnie z najnowszym podziałem administracyjnym Tbilisi dzieli się na następujące dzielnice: - Dzweli Tbilisi (ძველი თბილისი), czyli "Stare Tbilisi", stanowi osobną dzielnicę miasta dopiero od
2007
r. Wcześniej jego teren przynależał administracyjnie do dzielnic Mtacminda-Krcanisi, Isani-Samgori i Didube-Czugureti. Dzweli Tbilisi obejmuje tbiliskie stare miasto, głównie z
XIX
-wieczną zabudową. Wcześniejsza zabudowa dzielnicy zniszczona została prawie całkowicie podczas najazdu
Aghi Mahommada Chan Kadżara
w
1795
r.
- Wake-Saburtalo (ვაკე-საბურთალო) to dzielnica położona na północny zachód od centrum. Wake jako odrębna miejscowość istniało do
XIX
w., kiedy wchłonięte zostało przez Tbilisi. W dzielnicy znajduje wybudowany w latach
1946
-
1957
Park Wake.
- Didube-Czugureti (დიდუბე-ჩუღურეთი)
- Gldani-Nadzaladewi (გლდანი-ნაძალადევი)
- Isani-Samgori (ისანი-სამგორი)
- Didgori (დიდგორი )
Burmistrzowie TbilisiBurmistrzowie Tbilisi od 1992 rokuLp. | Imię i nazwisko | Lata urzędowania |
---|
1. | Otar Litaniszwili | 1992-1993 | 2. | Konstantine Gabaszwili | 1993 | 3. | Nikołoz Lekiszwili | 1993-1995 | 4. | Badri Szoszitaszwili | 1995-1998 | 5. | Iwane (Wano) Zodelawa | 1998-2004 | 6. | Zurab Cziaberaszwili | 2004-2005 | 7. |
Giorgi Ugulawa
| 2005-2010 2010- |
Miasta partnerskie Warunki naturalne i klimat
Klimatogram
dla Tbilisi |
---|
St | Lu | Ma | Kw | Ma | Cz | Li | Si | Wr | Pa | Li | Gr | | | | | | | | | | | | | Temperatury w °C Opad całkowity w mm Źródło: Weatherbase[7] | Na jednostki imperialne |
---|
St | Lu | Ma | Kw | Ma | Cz | Li | Si | Wr | Pa | Li | Gr | | | | | | | | | | | | | Temperatury w °F Opad całkowity w calach |
|
|
Tbilisi jest położone w Dolinie Tbiliskiej, rozciąga się wąskim pasem na długości prawie 30 kilometrów w dolinie rzeki
Kury
i na zboczach otaczających ją gór Kaukazu Małego. Klimat subtropikalny, z długim, upalnym latem i niezbyt surową zimą. Średnia temperatura w styczniu +3°С, w lipcu +25°С. Fauna okolic miasta jest bardzo zróżnicowana, można spotkać
lisy
,
hieny
,
szakale złociste
,
wilki
. Liczne są
gady
i
ptaki
. Dla ochrony walorów przyrodniczych i zachowania różnorodności biologicznej stworzony został Tbiliski Park Narodowy. Średnia temperatura i opady dla Tbilisi |
---|
Miesiąc | Sty | Lut | Mar | Kwi | Maj | Cze | Lip | Sie | Wrz | Paź | Lis | Gru | Roczna |
---|
Rekordowo wysokie temperatury [°C] | 19 | 22 | 29 | 34 | 35 | 39 | 40 | 40 | 38 | 33 | 27 | 24 | 40 |
---|
Średnie najwyższe temperatury [°C] | +5 | +6 | +10 | +17 | +21 | +26 | +29 | +29 | +25 | +18 | +11 | +7 | +17 |
---|
Średnie najniższe temperatury [°C] | -1 | -1 | +2 | +7 | +12 | +16 | +19 | +18 | +15 | +9 | +4 | 0 | +3 |
---|
Rekordowo niskie temperatury [°C] | -24 | -15 | -13 | -5 | 1 | 6 | 9 | 9 | 1 | -6 | -7 | -21 | -24 |
---|
Opady
[mm] | 20 | 29 | 31 | 51 | 84 | 84 | 41 | 43 | 35 | 41 | 35 | 23 | 43 |
---|
Źródło: Weatherbase[7] 2010-08-21 |
Ludzie związani z miastem-
Abo z Tbilisi
(ur. ok. 756 r. w
Bagdadzie
, zm. 786 w Tbilisi) - męczennik, święty Kościoła prawosławnego i patron Tbilisi
-
Tengiz Abuładze
(ur. 1924 w
Kutaisi
, zm. 1994 w Tbilisi) - gruziński reżyser oraz scenarzysta filmowy i telewizyjny. Zarówno studia, jak i prawie całe życie zawodowe spędził w Tbilisi
-
Nadieżda Alliłujewa
(ur. 1901 w Tbilisi, zm. 1932 w Moskwie) - druga żona
Józefa Stalina
-
Elgudża Amaszukeli
(ur. 1928 w Tbilisi) - gruziński rzeźbiarz, twórca wielu pomników
-
Wiktor Ambarcumian
(ur. 1908 w Tbilisi, zm. 1996) - ormiański
astronom
-
Szota Arweladze
(ur. 1973 w Tbilisi) -
gruziński
piłkarz
, zawodnik
reprezentacji Gruzji
oraz hiszpańskiego klubu
Levante UD
-
Herbert Backe
(ur. 1896 w
Batumi
, zm. 1947) - Minister
III Rzeszy
do spraw Wyżywienia i Gospodarki Rolnej. W latach
1905
-
1914
uczęszczał do gimnazjum w Tbilisi
-
Roman Bagration
(ur. 1778 w
Dagestanie
, zm. 1834 w Tbilisi) - rosyjski generał pochodzenia gruzińskiego, książę
-
Konstantin Bakradze
(ur. 1898, zm. 1970) - gruziński
filozof
, w 1940 r. został profesorem filozofii i logiki na Uniwersytecie w Tbilisi
-
David Baramidze
(ur. 1988 r. w Tbilisi) – niemiecki
szachista
pochodzenia
gruzińskiego
-
Raszid Biehbudow
(ur. 1915 w Tbilisi, zm. 1989) – azerbejdżański wybitny piosenkarz i aktor
-
Aleksiej Brusiłow
(ur. 1853 w Tbilisi, zm. 1926 w Moskwie) - generał rosyjski
-
Paata Burszuładze
(ur. 1951 w Tbilisi) - gruziński śpiewak
-
Aram Chaczaturian
(ur. 1903 w Tbilisi, zm. 1978 w Moskwie) – ormiański kompozytor
muzyki poważnej
, dyrygent i pedagog
-
Józef Chodźko
(ur. 1800 w
Krzywiczach
, zm. 1882 w Tbilisi) - polski wybitny topograf i geodeta, badacz Kaukazu. Od 1840 r. do chwili śmierci pracował w Kaukaskim Oddziale Topograficznym w Tbilisi
-
Leon Chwistek
(ur. 1884 w
Krakowie
, zm. 1944) - polski malarz, poeta, filozof, matematyk i logik. Od 1941 do 1943 mieszkał w Tbilisi, gdzie nauczał
analizy matematycznej
-
Nikołaj Czeriepnin
(ur. 1873 w
Sankt Petersburgu
, zm. 1945) - rosyjski kompozytor, pedagog muzyczny i dyrygent. W latach 1918 - 1921 dyrektor konserwatorium w Tbilisi
-
Simon Czikowani
(ur. 1903 w Naesakao, zm. 1966 w Tbilisi) – gruziński poeta
-
Giwi Czocheli
(ur. 1937 w
Telawi
, zm. 1994 w Tbilisi) - gruziński piłkarz
-
Jakow Dżugaszwili
(ur. 1907, zm. 1943) - syn
Józefa Stalina
. Mieszkał i uczył się w Tbilisi, zanim w 1921 r. przeprowadził się do Moskwy
-
Tytus Filipowicz
(ur. 1873 w
Warszawie
, zm. 1953 w Londynie) - polski działacz polityczny i dyplomata. W 1921 r. mianowany został posłem w Tbilisi, jednak urzędu nie objął z uwagi na wkroczenie do Gruzji
Armii Czerwonej
-
Konstantin Gamsachurdia
(1893 - 1975) - gruziński pisarz XX w., ojciec prezydenta Gruzji
Zwiada Gamsachurdii
-
Manana Gamsachurdia
- żona pierwszego prezydenta Gruzji
Zwiada Gamsachurdii
, w latach
1991
-
93
pierwsza dama Gruzji
-
Zwiad Gamsachurdia
(1939 w Tbilisi - 1993) - pierwszy wybrany w wolnych wyborach prezydent Gruzji (26 maja 1991 - 22 grudnia 1991)
-
Tadeusz Gede
(1911 w Tbilisi - zm. 1982 w Warszawie) - polski polityk
-
Elene Gedewaniszwili
(ur. 1990 w Tbilisi) – gruzińska
łyżwiarka figurowa
-
Wladimer Gucaewi
(ur. 1952 we wsi Kedigora w rejonie
Achalgori
) –
osetyjski
piłkarz
. Przez całą karierę zawodniczą związany był z
Dinamem Tbilisi
-
Mychajło Hruszewski
(1866 - 1934) - ukraiński historyk i polityk, pierwszy prezydent
Ukraińskiej Republiki Ludowej
. W młodości mieszkał w Tbilisi i uczęszczał do tbiliskiego gimnazjum
-
Gert Hummel
(ur.
1933
r. w
Sindelfingen
- zm.
2004
r. w Tbilisi) - niemiecki duchowny i teolog ewangelicko-luterański. Od
1999
r. biskup kościoła ewangelickiego w Gruzji
-
Nana Ioseliani
- (ur. 1962 w Tbilisi) - gruzińska szachistka, dwukrotna wicemistrzyni świata
-
Michaił Ippolitow-Iwanow
(1859 - 1935) - rosyjski kompozytor i dyrygent. Uczeń
Nikołaja Rimskiego-Korsakowa
. Po ukończeniu konserwatorium w 1882 r. spędził dziesięć lat w Tyflisie jako dyrektor tamtejszej szkoły muzycznej i dyrygent orkiestry symfonicznej
-
Leon Janiszewski
(ur. 1810 w
Kaliszu
- zm. 1861 w Tbilisi) - polski poeta i muzyk. W latach czterdziestych
XIX
w. zesłany do Tbilisi, gdzie nauczał muzyki
-
Michaił Kałatozow
(ur. 1903 w Tbilisi - zm. 1973 w Moskwie) - radziecki reżyser filmowy pochodzenia gruzińskiego
-
Wachtang Kikabidze
- (ur. 1938 w Tbilisi) - gruziński artysta estradowy i aktor
-
Dawit Kipiani
(ur. 1951 w Tbilisi - zm. 2001) – gruziński piłkarz w
reprezentacji Związku Radzieckiego
, trener piłkarski
-
Bogdan Kobułow
- (ur. 1904 r. w Tbilisi, zm. 1953) - komisarz bezpieczeństwa państwowego, w latach
1938
-
1941
zastępca komisarza spraw wewnętrznych
Ławrientija Berii
, od
1939
szef Głównego Zarządu Gospodarczego
NKWD
-
Berthold Lubetkin
- (ur. 1901 w Tbilisi, zm. 1990 w
Bristolu
) – brytyjski
architekt
pochodzenia rosyjskiego, uznawany za najwybitniejszego brytyjskiego przedstawiciela
modernizmu
przed II wojną światową
-
Micheil Meschi
(ur. 1937 w Tbilisi, zm. 1991 w Tbilisi) – gruziński
piłkarz
, napastnik
reprezentacji Związku Radzieckiego
, trener i działacz piłkarski.
-
Slawa Metreweli
(ur. 1936 w
Soczi
, zm. 1998 w Tbilisi) – gruziński
piłkarz
, napastnik występujący w
reprezentacji Związku Radzieckiego
, trener piłkarski.
-
Anastas Mikojan
(ur. 1895 w
Sanahin
, zm. 1978 w Moskwie) – radziecki polityk pochodzenia ormiańskiego. Odpowiedzialny za mord polskich oficerów w Katyniu, jako jedna z siedmiu osób składających podpis pod wiążącym rozkazem. W młodości pobierał nauki w Ormiańskim Seminarium Duchowym w Tbilisi, które ukończył z wyróżnieniem, pozostając zresztą w tym samym czasie członkiem partii
partii komunistycznej
-
Jacek Multanowski
(ur.
8 stycznia
1961
,
Warszawa
) - polski filolog klasyczny i dyplomata, od 2005 r.
ambasador
RP w Gruzji
-
Giwi Nodia
(ur. 1948 w
Kutaisi
, zm. 2005 w Tbilisi) - gruziński
piłkarz
, występujący na pozycji napastnika,
reprezentant Związku Radzieckiego
, trener piłkarski
-
Mychajło Omelianowicz-Pawlenko
(ur. 1878 w Tbilisi, zm. 1952 w
Paryżu
) – ukraiński generał i działacz niepodległościowy.
-
Sergo Ordżonikidze
(1886 - 1937) — radziecki działacz partyjny i państwowy
-
Edmund Osterloff
(ur.
4 maja
1863
w
Gruszczycach
, zm.
23 czerwca
1938
w
Radomsku
) - polski fotografik, jeden z pionierów polskiej fotografii artystycznej. W 1886 r. zesłany do Tbilisi, gdzie nauczał języka niemieckiego
-
Siergiej Paradżanow
(ur. 1924 w Tbilisi, zm. 1990 w
Erewaniu
) – radziecki
reżyser
filmowy pochodzenia ormiańskiego
-
Grzegorz Peradze
(ur. 1899 w Tbilisi, zm. 1942 w
Auschwitz-Birkenau
) – gruziński duchowny, święty
prawosławny
, , wybitny uczony i
teolog
-
Tigran Petrosjan
(ur. 1929 w Tbilisi, zm. 1984 w
Moskwie
) – ormiański szachista reprezentujący
ZSRR
, dziewiąty
mistrz świata w szachach
-
Dagny Juel Przybyszewska
(ur.
8 czerwca
1867
w
Kongsvinger
, zm.
5 czerwca
1901
w Tbilisi) – norweska pianistka, literatka i tłumaczka
-
Waża Pszawela
(ur. 1861 - zm. 1915 w Tbilisi) - gruziński pisarz
-
Victoria Ravva
(ur.
31 października
1975
roku w Tbilisi) - francuska siatkarka pochodzenia gruzińskiego
-
Sandra Roelofs
(ur. 23 grudnia 1968 r. w
Terneuzen
) - żona
Micheila Saakaszwilego
, od 2004 r. roku pierwsza dama
Gruzji
-
Józef Rokicki
(ur. 1894 w
Lipnie
, zm. 1976 w
Warszawie
) -
podpułkownik
Wojska Polskiego
i
Armii Krajowej
, komendant główny
Narodowej Organizacji Wojskowej
, ukończył szkołę chorążych w Tbilisi
-
Micheil Saakaszwili
(ur. 21 grudnia 1967 r. w Tbilisi) - gruziński polityk, adwokat, prezydent
Gruzji
od
25 stycznia
2004
r.
-
Murtaz Szelia
(ur. 1969 w Tbilisi) - gruziński emerytowany piłkarz, zawodnik
reprezentacji Gruzji
w latach
1994
-
1998
-
Eduard Szewardnadze
(ur. 1928) – gruziński polityk, minister spraw zagranicznych
ZSRR
za rządów
Michała Gorbaczowa
(
1985
-
1990
), prezydent
Gruzji
od
1995
do
23 listopada
2003
-
Nanuli Szewardnadze
(ur.
1929
, zm.
2004
w Tbilisi) - gruzińska i radziecka dziennikarka, żona
Eduarda Szewardnadzego
-
Arnold Walfisz
(ur. 1892 w Warszawie - zm. 1962 w Tbilisi) - polski matematyk, w latach 1936 - 1962 pracownik Tbiliskiego Instytutu Matematycznego Gruzińskiej Akademii Nauk
-
Zygmunt Waliszewski
(1897 - 1936) - polski malarz i rysownik, reprezentant nurtu kolorystycznego -
kapizmu
. Malarstwa uczył się m.in. w Tbilisi
-
Michaił Woroncow
(1782 - 1856) – dowódca rosyjskich sił zbrojnych,
generał-gubernator
Nowej Rosji
i
Besarabii
.
Wicekról
Kaukazu
-
Zurab Żwania
(ur. 1963 w Tbilisi – 2005) - gruziński polityk , przewodniczący parlamentu gruzińskiego (1995-2003), premier Gruzji (2004-2005).
Przypisy- ↑ Н. Ш. Джанберидзе, К. Г. Мачабели: Тбилиси Мцхета, wyd. "Iskusstwo", Moskwa 1981, s. 9. Inna wersja tej legendy opowiada o tym, jak król Gorgasali polując w okolicach Tbilisi zranił jelenia, a ten, po obmyciu się w gorącym źródle, w cudowny sposób wyleczył swe rany, por. Т. Квирквелия: Старый Тбилиси, wyd. "Сабчота Сакартвело", Tbilisi 1985, s. 3.
- ↑ Бердзенишвили, Н. А./Дондуа, В. Д./Думбадзе, М. К./Кочарава, Ю. М./Меликишвили, Г. А./Месхина, Ш. А./Ратиани, П. К.: История Грузии, wyd. "Ганатлеба", Tbilisi 1967, s. 96.
- ↑ G. Barbaro, A. Contarini: Travels to Tana and Persia, wyd. Burt Franklin 1963, .
- ↑ Tzw. traktat georgijewski, zawarty w lipcu 1783, ogłoszony przez
Katarzynę II
29 września (10 października) 1783. Na podstawie tego porozumienia Gruzja poddawała się pod "opiekę i zwierzchnictwo" rosyjskie, por. Wł. A. Serczyk: Katarzyna II carowa Rosji, Ossolineum 1989, s. 221.
- ↑ Por. opis Tbilisi w Funk & Wagnalls Standard Reference Encyclopedia, New York 1969, t. 23 s. 8551.
- ↑
Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона
.
- ↑ 7,0 7,1
Weatherbase: Historical Weather for Tbilisi, Georgia
(
ang.
). [dostęp 2008-02-11].
Bibliografia-
Bazylow, Ludwik
: Historia nowożytnej kultury rosyjskiej, PWN, Warszawa 1986, .
- Barbaro, Giosafat/Contarini, Ambrogio: Travels to Tana and Persia, wyd. Burt Franklin 1963, .
- Бердзенишвили, Н. А./Дондуа, В. Д./Думбадзе, М. К./Кочарава, Ю. М./Меликишвили, Г. А./Месхина, Ш. А./Ратиани, П. К.: История Грузии, Издательство "Ганатлеба", Тбилиси 1967.
- Джанберидзе, Нодар Шалвович/Мачабели, Кити Георгиевна: Тбилиси Мцхета, Издательство "Искусство", Москва 1981.
- Finkel, Caroline: Osman's Dream. The Story of the Ottoman Empire 1300-1923, London 2005, .
- Квирквелия, Т.: Старый Тбилиси, Издательство "Сабчота Сакартвело", Тбилиси 1985.
- Kijas, Artur/Morzy, Józef/Ochmański, Jerzy: Zarys dziejów ZSRR, wyd. "Książka i Wiedza" Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza "Prasa - Książka - Ruch", Warszawa 1984, .
- Semczuk, Antoni: Lew Tołstoj, wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1987, .
-
Serczyk, Władysław A.
: Katarzyna II carowa Rosji, Ossolineum, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź 1989, .
- Тарле, Е. В.: Крымская война, Wydawnictwo Akademii Nauk ZSRR, Moskwa - Leningrad 1950, t. 1, РИСО АН СССР № 3946, Т-01480, Издат. № 2464, s. 296-304.
Zobacz też Linki zewnętrzne
Inne hasła zawierające informacje o "Tbilisi":
Port lotniczy Kijów-Boryspol
Moskwa-Szeremietiewo, Moskwa-Wnukowo, Neapol, Nowy Jork-JFK, Praga, Ryga, Petersburg, Sofia, Sztokholm-Arlanda, Tallinn, Taszkent, Tbilisi, Tel Awiw, Toronto-Pearson, Wilno, Warszawa)
Air Arabia
(Szardża)
Air Baltic
(Ryga)Air Batumi (Batumi)
Air ...
Państwa świata według kontynentów
...
Bogdan Kobułow
...
Wojna domowa w Rosji
...
1989
...
Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka
...
Eduard Szewardnadze
...
Lew Kamieniew
...
Demokratyczna Republika Gruzji
...
Gruzińska Socjalistyczna Republika Radziecka
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Tbilisi":
Hasło nie występuje w innych lekcjach!
|