Motet (
franc.
le mot - słowo) –
forma muzyczna
, wokalna
a cappella
lub wokalno-instrumentalna, trwale obecna w muzyce od
XIII
do
XIX
wieku, pomimo zmian stylistycznych. Największą rolę odegrała w okresach
średniowiecza
i
renesansu
, gdy była głównym polem rozwoju
polifonii
. W wiekach późniejszych wchłaniała techniki wykształcone w innych formach, lub była używana jako archaizm.
Powstanie motetu – średniowiecze
Powstanie gatunku wiąże się z
organum melizmatycznym
okresu
Ars antiqua
i zwyczajem dopisywania tekstu do
melizmatycznych
fragmentów wielogłosowego
organum
, a zwłaszcza
tropowaniem
głosu duplum w kompozycjach pisanych techniką discantową. Głos z dodanym tekstem nazywano motetus (od le mot), a z czasem zaczęto tak nazywać całe powstałe w ten sposób utwory.
Najważniejsi twórcy motetów okresu
Ars nova
to:
Philippe de Vitry
i
Guillaume de Machaut
. Ich kompozycje wywarły znaczny wpływ na rozwój techniki
izorytmii
, uważanej za jedno z największych osiągnięć XIV-wiecznej
polifonii
.
Dalszy rozwój – renesans
W tej epoce powstało kilka typów motetów:
- Motet z
cantus firmus
w długich wartościach rytmicznych i gęstą polifonią w pozostałych głosach (
Johannes Ockeghem
,
Jacob Obrecht
).
- Motet oparty na przeciwstawnych odcinkach dwugłosowych, które w dalszym toku łączyły się w większą konstrukcję (
Josquin des Prés
).
- Motet
przeimitowany
– stanowi kulminację franko-flamandzkiej
polifonii
wokalnej. Nie ma cantus firmus, wszystkie głosy rozwijają się równorzędnie na podstawie materiału motywicznego kolejno wprowadzanych tematów soggetto. W klasycznej postaci zapoczątkowany przez
Nicolasa Gomberta
. U
Orlando di Lasso
i
Palestriny
między fragmentami imitacyjnymi pojawiają się odcinki
homofoniczne
(nota contra notam), co nadaje formie większą plastyczność.
Kompozytorzy
szkoły weneckiej
(
Adrian Willaert
,
Giovanni Gabrieli
) wprowadzili do motetu
technikę polichóralną
oraz
instrumenty
, początkowo jedynie w celu wspomagania wokalistów.
Barok
W okresie
baroku
partie instrumentalne nabrały większego znaczenia i usamodzielniły się. W warstwie wokalnej pojawiły się popisowe partie
solo
, dzięki czemu powstał motet
koncertujący
(Lodovico Grossi da Viadana). Motet koncertujący większych rozmiarów nazywany był symfonią (G. Gabrieli lub
Heinrich Schütz
: Symphoniae sacrae), aler w znaczeniu innym niż
symfonia
. Szczególnie rozwijał się w
Niemczech
, gdzie stał się zaczątkiem
kantaty chóralnej
. W Niemczech ponadto powstał motet pieśniowy – jako cantus firmus wykorzystujący
chorał
protestancki
, przeprowadzony w
tenorze
bądź
sopranie
, na wzór pieśni tenorowej.
Klasycyzm i wieki późniejsze
W
Klasycyzmie
motet występuje sporadycznie i nie ma ustalonej budowy, może przyjmować formę zbliżoną do
pieśni
lirycznej lub
arii
(przykłady: odpowiednio Ave verum corpus KV 618 i Exsultate, Jubilate KV 165
W. A. Mozarta
).
W
romantyzmie
na fali nowego zainteresowania
muzyką dawną
, formę imitacyjnego motetu a capella stosowało wielu kompozytorów, m. in.
Felix Mendelssohn-Bartholdy
,
Robert Schumann
,
Johannes Brahms
,
Camille Saint-Saëns
i
Max Reger
. Forma służyła również do zabiegu archaizacji (np. u
F. Liszta
i V. d'Indy'ego).
W
XX wieku
forma motetu jako taka nie jest używana, zdarzają się jednak kompozycje o budowie nawiązującej do motetu, np. Friede auf Erden op. 13
Arnolda Schönberga
.
Źródła/Bibliografia
- Mała encyklopedia muzyki, Stefan Śledziński (red. naczelny),
PWN
, Warszawa 1981,
Ciekawostki
Wg XVI-wiecznej definicji
Tinctorisa
, motet jest to wszelka kompozycja, której tekst nie jest ani częścią
ordinarium missae
, ani
kantyleną
. Teksty motetów najczęściej podejmowały tematykę religijną, ale według powyższej definicji do motetów można zaliczyć także kompozycje do tekstów świeckich. Mogły one dotyczyć także
proprium missae
.
Najstarszy dokument, który wspomina motety, to traktat
Johannesa de Grocheo
. Motety cytuje także Robertsbridge Codex (manuskrypt 28550), pochodzący z opactwa
Robertsbridge
, datowany na lata (
1320
–
1400
). Obecnie znajduje się w Narodowej Bibliotece (British Library) w
Londynie
. Wymienione są w nim 3
estampie
i 3 motety, z których dwa pochodzą z Roman de Fauvel.