Nomenklatura chemiczna (nazewnictwo chemiczne) to zbiór reguł obowiązujących przy określaniu systematycznej nazwy
związku chemicznego
.
Zasady nomenklatury chemicznej są ustalane przez Komisję Nazewniczą
IUPAC
– International Union of Pure and Applied Chemistry (Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej). Nomenklatura ta ulega ciągłym zmianom i rewizjom, które są wynikiem dyskusji nieustannie toczonych w Komisji Nazewniczej i jej sekcjach. Dla wielu klas związków IUPAC proponuje kilka systemów nazewnictwa systematycznego; często też dopuszcza stosowanie tradycyjnej nomenklatury nie w pełni systematycznej. Niektóre ustalenia tej Komisji są często bardzo krytykowane jako niepraktyczne i uciążliwe w codziennym użyciu i na skutek tej krytyki po jakimś czasie ulegają zmianom. Zmiany są też często wymuszane przez rozwój nowych dziedzin badań, zaś oficjalna kodyfikacja często za tym rozwojem nie nadąża. Wyniki tych dyskusji i ustaleń są publikowane w czasopiśmie wydawanym przez IUPAC o nazwie Pure and Applied Chemistry.
IUPAC nie posiada żadnej mocy prawnej w narzucaniu komukolwiek zasad nomenklatury i dlatego jego ustalenia należy traktować raczej jako sugestię niż obowiązujące prawo. W polskim systemie edukacyjnym promowana jest systematyczna nomenklatura IUPAC, natomiast w większości krajów zachodnich nauczana jest głównie nomenklatura tradycyjna.
Nomenklatura nieorganiczna
IUPAC zaleca stosowanie systemu Stocka[]. Aby nadać tlenkowi nazwę przy użyciu tego systemu używamy słowa tlenek oraz podajemy nazwę pierwiastka tworzącego dany tlenek (jeśli to potrzebne wraz z
wartościowością
lub
stopniem utlenienia
).
Gdy w cząsteczce występuje ugrupowanie nadtlenkowe -O-O- nazwę obdarzamy przedrostkiem nad-, gdy występuje anionorodnik *O-O| z jednym niesparowanym elektronem oraz kation metalu nazwę obdarzamy przedrostkiem "ponad-", a gdy występuje wiązanie pomiędzy atomami pierwiastka (nie tlenu), to nazwę obdarzamy przedrostkiem pod-.
- K-O-O-K nadtlenek potasu
- K-O-O• ponadtlenek potasu
- N+=N–=O
Dla niektórych tlenków (głównie tlenków niemetali) stosuje się także nazewnictwo przedrostkowe (mniej zalecane[]):
- CO2 – ditlenek węgla
- CO – tlenek węgla
- SO2 – ditlenek siarki
- N2O3 – tritlenek diazotu
- H2O2 – ditlenek diwodoru
- Cr2O3 – tritlenek dichromu
- Cu2O – tlenek dimiedzi(I)
Uwaga: Dawniej stosowano polskie przedrostki dwu-, trój-. Aktualne zalecenia IUPAC mówią, aby używać przedrostków międzynarodowych.
wodorotlenek [ pierwiastek w
D
] (
wart.
lub
su.
)
Wodorotlenki rozpuszczalne w wodzie podlegają także (niezalecanemu) nazewnictwu:
'
zasada
[ pierwiastek-temat ]-'owa
Beztlenowe
kwas [ pierwiastek w
mianowniku
]owodorowy
Tlenowe
kwas [ pierwiastek-temat ]owy(
wart.
lub
su.
)
- H2SO4 – kwas siarkowy(VI) lub kwas siarkowy(+6) (nazwa półsystematyczna:
kwas siarkowy
)
- H2SO3 – kwas siarkowy(IV) lub kwas siarkowy(+4) (nazwa półsystematyczna:
kwas siarkawy
)
- HNO3 – kwas azotowy(V) lub kwas azotowy(+5) (nazwa półsystematyczna:
kwas azotowy
)
- HNO2 – kwas azotowy(III) lub kwas azotowy(+3) (nazwa półsystematyczna:
kwas azotawy
)
- H3PO4 – kwas fosforowy(V) lub kwas fosforowy(+5)(nazwa półsystematyczna:
kwas fosforowy
lub kwas ortofosforowy)
- HMnO4 – kwas manganowy(VII) lub kwas manganowy(+7) (nazwa półsystematyczna:
kwas nadmanganowy
)
- H2CO3 –
kwas węglowy
- H3BO3 –
kwas borowy
(nazwa zwyczajowa: kwas borny)
Zasady ogólne dla soli
[
reszta kwasowa
](
wart.
lub
su.
) [ kation w
D
](
wart.
lub
su.
)
- NaCl – chlorek sodu
- FeSO4 – siarczan(VI) żelaza(II) lub siarczan(+6) żelaza(+2) (nazwa półsystematyczna: siarczan żelaza(II); dawn.
siarczan żelazawy
)
- Fe2(SO3)3 – siarczan(IV) żelaza(III) lub siarczan(+4) żelaza(+3) (nazwa półsystematyczna: siarczyn żelaza(III); dawn. siarczyn żelazowy)
- KMnO4 – manganian(VII) potasu lub manganian(+7) potasu (nazwa półsystematyczna:
nadmanganian potasu
)
- (COO)2Ca –
szczawian wapnia
Sole mieszane
[ reszta kwasowa 1 ][- lub _][ reszta kwasowa 2 ][- lub _][ itd. ]
[ kation 1 ][- lub i][ kation 2 ][- lub i][ itd. ]
- _ oznacza
spację
- siarczan(VI) potasu-sodu lub
- siarczan(VI) potasu i sodu lub
- siarczan(+6) potasu-sodu lub
- siarczan(+6) potasu i sodu lub
- (tradycyjnie: siarczan potasowo-sodowy)
- chlorek-siarczan(VI) glinu lub
- chlorek siarczan(VI) glinu lub
- chlorek-siarczan(+6) glinu lub
- chlorek siarczan(+6) glinu
- AlNa(SO4)(SO3) – np. siarczan(IV)-siarczan(VI) glinu-sodu
Hydroksosole
- (CaOH)Cl – chlorek wodorotlenek wapnia
- [Sn(OH)2]Br(NO3) – azotan(V)-bromek-diwodorotlenek cyny(IV)
Wodorosole
- NaH2PO4 – diwodorofosforan(V) sodu
- FeIICuIISO4(H2PO4)2 – siarczan(VI)-diwodorofosforan(V) miedzi(II)-żelaza(II)
Wodorki niemetali wg najnowszych zaleceń IUPAC należy nazywać od pierwiastka niemetalu z końcówką -an oraz ewentualnym przedrostkiem oznaczającym ilość atomów wodoru:
- PH3 – fosfan (wodorek fosforu,
fosforowodór
, fosforiak)
- NH3 – azan (wodorek azotu, azotowodór,
amoniak
)
- H2O – oksydan (tlenek wodoru, tlenowodór,
woda
)
- H2S – sulfan (siarczek wodoru,
siarkowodór
)
- AsH3 – arsan (wodorek arsenu,
arsenowodór
, arseniak, arsyna)
Dla wodorków metali używamy słowa wodorek i dodajemy nazwę pierwiastka oraz, jeśli to konieczne, również jego wartościowość lub stopień utlenienia:
- NaH – wodorek sodu
- CaH2 – wodorek wapnia
- FeH3 – wodorek żelaza(III)
- SnH4 – wodorek cyny(+4)
Związki kompleksowe
Cząsteczki obojętne
[ krotność 1 ] [
ligand
1 ] [ krotność 2 ][
ligand
2] ... [ krotność n ][
ligand
n] pierwiastek w
M
](
wart.
lub
su.
)
- [Ni(acac)2] – bis(acetyloacetoniano)nikiel(II)
- [Fe(H2O)3F3] – triakwatrifluorożelazo(III)
Jony
jon ( [ +/- ] [ ładunek ] ) [ krotność 1 ] [
ligand
1 ] ... [ krotność n ][
ligand
n] pierwiastek w
D
](
wart.
lub
su.
)
- jon heksafluorożelaza(III)
- jon(3-) heksafluorożelaza(+3)
Inne związki kompleksowe
Nazywamy je zgodnie z zasadami dla kwasów, wodorotlenków, soli (różnych) używając nazw jonów kompleksowych (→ poprzedni podpunkt).
- wodorotlenek tetraaminamiedzi(II)
- wodorotlenek tetraaminamiedzi(+2)
- K2[Zn(OH)4] tetrahydroksocynkan(II) potasu
Terminologia organiczna
Łańcuch główny
Z definicji we wszystkich
związkach organicznych
występują łańcuchy lub pierścienie zbudowane z powiązanych z sobą atomów
węgla
. Stąd, podstawę nomenklatury związków organicznych stanowią reguły nazewnicze
węglowodorów
.
Podstawniki
Lokanty
Terminologia biochemiczna
Terminologię biochemiczną opracowuje wspólnie z IUPAC
Międzynarodowa Unia Biochemii i Biologii Molekularnej
.
Terminologia metaloorganiczna
Terminologia polimerowa
Inne
Nazewnictwo ciał stałych
Ciała stałe o zmiennym składzie
- użycie znaku ~ (~FeS, ~CuZn) – skład zbliżony do podanego (kiedy dokładny skład jest nieznany lub nieistotny)
- użycie wskaźnika n (TinO2n-1) – rodzina związków
- użycie wskaźnika x (Co1-xO) – niedobór
Co
w sieci CoO
- uzycie znaku δ (Ni1-δO) – niewielki niedomiar tlenu
- użycie przecinków i nawiasów okrągłych (K(Br,Cl); Al6(Al2,Mg3)O12) – skład pomiędzy KBr i KCl; skład od Al2O3 do Al2MgO4 (podkreśla stałość
struktury krystalicznej
, w której jedne elementy są co najwyżej zastępowane innymi)
- ułamki dziesiętne jako współczynniki stechiometryczne (PdH0,60, Cu1,95O) skład znany, struktura macierzysta nieistotna
Przedrostki określające strukturę przestrzenną atomów
- triangulo – kształt trójkąta – np. ч3-chloro-triangulo-trisrebro
- kwadro – kształt kwadratu
- tetraedro – kształt czworościanu foremnego – np. tetraedro-tetrafosfor, tetraedro-P4
- oktaedro – kształt ośmiościanu foremnego – np. oktatio-oktaedro-heksamolibden(2+) (Mo6S82+)
- tripryzmo – kształt graniastosłupa trygonalnego
- heksaedro – kształt sześcianu
- dodekaedro – kształt dwunastościanu foremnego – np. dodekaedro-(dodekawęglik oktatytanu) (Ti8C12)
- ikosaedro – kształt dwudziestościanu foremnego – np. ikosaedro-dodekabor, ikosaedro-B12
- cyklo – struktura pierścieniowa – np. cyklo-oktasiarka, cyklo-S8
- katena – struktura liniowa – np. katena-polisiarka, katena-Sn
Przypisy
Linki zewnętrzne