Programowanie to proces projektowania, tworzenia, testowania i utrzymywania
kodu źródłowego
programów komputerowych
lub urządzeń
mikroprocesorowych
(
mikrokontrolery
). Kod źródłowy jest napisany w
języku programowania
, z użyciem określonych reguł, może on być modyfikacją istniejącego programu lub czymś zupełnie nowym. Programowanie wymaga dużej wiedzy i doświadczenia w wielu różnych dziedzinach, jak projektowanie aplikacji,
algorytmika
,
struktury danych
, znajomość
języków programowania
i narzędzi programistycznych, wiedza nt. kompilatorów, czy sposób działania podzespołów
komputera
. W
inżynierii oprogramowania
, programowanie (implementacja) jest tylko jednym z etapów powstawania programu.
Między programistami trwają nieustanne debaty, czy programowanie jest sztuką, rzemiosłem czy procesem inżynieryjnym. Bezpośrednią formą sztuki w tej dziedzinie jest
demoscena
.
Inną debatą dotyczącą tego przedmiotu jest stopień, w jakim język programowania wpływa na formę, jaką przybiera oraz jak funkcjonuje końcowy program. Jest ona analogiczna do
hipotezy Sapira-Whorfa
w
lingwistyce
.
Programiści
Osoba programująca komputery nazywa się
programistą
lub potocznie koderem. Ich praca zazwyczaj obejmuje:
Języki programowania
Różne języki programowania pozwalają na wykorzystanie różnych stylów programowania zwanych również
paradygmatem programowania
oraz specyficznych cech danego języka. Wybór konkretnego języka może zależeć od indywidualnych upodobań, polityki firmy tworzącej oprogramowanie lub ze względu na zadanie, jakie końcowa aplikacja ma realizować.
Najlepszym rozwiązaniem jest wybór języka programowania najbardziej dostosowanego do rozwiązywanego zadania i ewentualnej istniejącej infrastruktury. Najważniejsze kryteria wyboru języka programowania to: paradygmat i rodzaj języka, przenośność i wydajność kompilatorów, dojrzałość oraz dostępność narzędzi i dokumentacji.
Ze względów takich jak brak kompilatorów dla danej platformy sprzętowej, niewystarczająca wydajność wynikowego kody aplikacji, czy konieczność utrzymania i integracji z już istniejącą infrastrukturą, może nie być to możliwe lub zbyt kosztowne do zrealizowania. W przypadku większych projektów istotne jest też, jak szybko można znaleźć odpowiednio wykwalifikowane osoby znające konkretny język i jak szybko uda się z nich stworzyć sprawny zespół.
Historia programowania
Programowanie komputera analogowego
ELWAT
z końca lat 60. XX wieku, przez łączenie tablicy połączeń. Mechaniczne urządzenia liczące są konstruowane już od czasów starożytnych.
Mechanizm z Antykithiry
pochodzący z czasów starożytnej
Grecji
(
150
-
100 p.n.e.
) był mechanicznym kalkulatorem opartym o zespół kół zębatych służącym do obliczeń astronomicznych[1].
Arabski
wynalazca Al-Jazari zbudował w
1206
roku programowalny automat perkusyjny z pałeczkami oraz
krzywkami
umieszczonymi na drewnianym bębnie w określonych miejscach. W miarę obrotu bębna uderzały one o dźwignie, które odgrywały określony dźwięk na instrumencie perkusyjnym. W
1805
roku powstało
krosno tkackie
Josepha Marie Jacquarda
. Maszyna korzystała z kart dziurkowanych, na których zapisany był wzór tkaniny do wytworzenia. Zmieniając zestaw kart, można było uzyskać tkaniny z innymi wzorami. Pomysł ten został później podchwycony przez
Hermana Holleritha
z
IBM
.
W
1833
roku
Charles Babbage
zaczął budowę
maszyny analitycznej
będącej w istocie mechanicznym, programowalnym protokomputerem, który wyprzedzał swoją epokę. Z powodu trudności konstrukcyjnych, a także braku zainteresowania rządu Wielkiej Brytanii wynalazca nie dokończył swojego wynalazku, lecz projekt został opisany przez
Adę Lovelace
, która napisała także dla niego pierwszy program obliczający
liczby Bernoulliego
i w ten sposób została pierwszym programistą (a właściwie programistką) w historii.
Wynalezienie
architektury von Neumanna
umożliwiło przechowywanie programów komputerowych w pamięci operacyjnej komputera razem z danymi. Pierwsze programy musiały być składane bezpośrednio z operacji oferowanych przez konkretną maszynę, często w notacji binarnej. Każdy model używał innego zestawu komend, co ograniczało przenośność. W późniejszych latach zaprojektowano pierwsze
asemblery
, gdzie programista mógł wpisywać instrukcje w formacie tekstowym z wykorzystaniem zapisu symbolicznego zamiast numeru rozkazu, np. ADD X, TOTAL. W
1954
roku stworzony został pierwszy język programowania wysokiego poziomu,
FORTRAN
, gdzie programiści mogli bezpośrednio formułować wyrażenia matematyczne w podobnym stylu, do jakiego jesteśmy przyzwyczajeni: y = x^2 + 5*x – 7. Tekst programu, lub inaczej jego źródło, było tłumaczone do postaci zrozumiałej dla maszyny za pomocą specjalnej aplikacji zwanej
kompilatorem
. W późniejszych latach powstały nowe języki programowania, często zorientowane do tworzenia konkretnych typów aplikacji.
W początkowych latach istnienia komputerów (ok. 1940-1960), programy komputerowe były wprowadzane do pamięci komputera za pośrednictwem kart dziurkowanych lub papierowych taśm. Pod koniec lat sześćdziesiątych pojawiły się pierwsze urządzenia do elektronicznego przechowywania informacji oraz terminale komputerowe, dzięki którym kod źródłowy mógł być wprowadzany bezpośrednio do komputera za pomocą edytorów tekstu.
Wraz z rozwojem
Internetu
oraz sieci komputerowych pojawiły się narzędzia ułatwiające zespołową pracę nad programami, takie jak
systemy kontroli wersji
. Kod źródłowy jest tutaj przechowywany na centralnym serwerze, natomiast programiści wysyłają do niego poprawki z własnych kopii lokalnych. Wszystkie zmiany są rejestrowane, a program zarządzający potrafi inteligentnie łączyć ze sobą fragmenty modyfikowane niezależnie przez dwóch programistów, dzięki czemu nie może zaistnieć sytuacja przypadkowego skasowania efektu pracy innego członka zespołu.
Obecnie programowanie jest atrakcyjną karierą w niemal każdym kraju rozwiniętym, ze względu na stale rosnący popyt na nowe aplikacje komputerowe. Niektóre z najbogatszych osób świata są programistami z zawodu, np.
Bill Gates
(
Microsoft
),
Larry Ellison
(
Oracle
),
Larry Page
(
Google
) czy Hasso Plattner (
SAP
).
Nowoczesne programowanie
Pierwsze kroki w każdym projekcie programistycznym powinny być analiza wymagań, modelowanie, implementacja i eliminacja błędów (
debugging
). Istnieje wiele różnych sposobów na zrealizowanie każdego z tych etapów.
Współcześni programiści korzystają z wielu specjalistycznych narzędzi wspomagających tworzenie i zarządzanie złożonymi aplikacjami. Proces tworzenia programu komputerowego zazwyczaj rozpoczyna się od stworzenia analizy wymagań oraz zaprojektowania architektury. Popularnymi technikami modelowania są tutaj OOAD oraz
MDA
. Unified Modelling Language (
UML
) jest powszechnie akceptowaną notacją do prezentowania obu z nich.
Dopiero wtedy następuje tworzenie właściwego kodu źródłowego. Przy złożonych aplikacjach korzysta się z zaawansowanych środowisk
IDE
wyposażonych w szereg dodatkowych menedżerów pokazujących różne informacje o strukturze aplikacji oraz w rozbudowany system wykrywania i usuwania błędów. Popularnymi środowiskami IDE są
Visual Studio
firmy Microsoft oraz projekt
Eclipse
nadzorowany przez
IBM
.
Obecnie istotnym zagadnieniem jest
kontrolowanie wersji
kodu źródłowego, który często jest modyfikowany w sposób rozproszony przez wielu programistów. Im większy projekt (np. taki jak system operacyjny:
FreeBSD
,
NetBSD
,
GNU
/
Linux
itp.) tym większe znaczenie ma integrowanie wielu zmian oraz zarządzanie nimi (np. śledzenie zmian niezależnie od np. przemieszczania się plików itp.). Do takich systemów zaliczyć można np.
CVS
,
Subversion
,
svk
,
Git
,
Bazaar
i inne. Wiele dużych, komercyjnych środowisk programistycznych zintegrowanych jest w system kontroli wersji.
Usuwanie błędów z gotowej aplikacji jest ostatnim krokiem rozwoju oprogramowania. Trudność jego realizacji zależy od środowiska, jakości kodu źródłowego oraz wybranego języka programowania. Istnieją dwa główne sposoby debugowania: statyczna analiza kodu i dynamiczna. Pierwszy polega na analizie kodu źródłowego pod kątem występowania możliwych błędów. Drugi, na analizie programu w trakcie pracy, służą ku temu specjalne narzędzia, zwane debugerami oraz fragmenty kodu zawarte bezpośrednio w programie, których jedynym zadaniem jest pomoc w znalezieniu błędów.
Nowoczesne języki
Współcześnie używanymi językami programowania są:
C
,
C++
,
Objective C
,
C#
,
Visual Basic
,
Java
,
Delphi
,
Cobol
,
PHP
,
Perl
,
Python
i
Ruby
.
Wiele języków wyewoluowało z C, jak na przykład C++, C# czy Java. Języki Java, Python i Ruby są popularne, gdyż pozwalają na bardzo
szybkie tworzenie aplikacji
(ang. Rapid Application Development) oraz są uruchamiane w wirtualnej maszynie, co pozwala na uniknięcie wielu problemów znanych z języków niższego poziomu, takich jak przepełniania bufora czy nieprawidłowe wskaźniki. Jednakże większość programów biurowych, jak na przykład edytory tekstu czy grafiki, jest napisanych w wydajniejszych językach, takich jak C, C++ czy Delphi.
Systemy operacyjne
są niemal całkowicie napisane w wydajnych językach, ponieważ szybkość jest konieczna. Naukowe programy są zwykle zaimplementowane w Fortranie, gdyż przy użyciu nowszych
kompilatorów
możliwa jest w nim bardzo wydajna optymalizacja obliczeń arytmetycznych. Cobol jest wciąż na silnej pozycji w zagranicznych korporacyjnych i rządowych centrach danych, głównie na serwerach
Mainframe
. PHP i Java górują w programach korzystających z bazy danych. Python, będąc językiem ogólnego zastosowania, jest wykorzystywany zwykle w administracji systemu i na stronach
WWW
.
Istniejące języki programowania są stale rozwijane i modernizowane, powstają też zupełnie nowe, często innowacyjne języki i kompilatory.
Debugowanie
Debugowanie jest bardzo ważną częścią procesu tworzenia oprogramowania, ponieważ program z błędami jest zwykle bezużyteczny. Języki takie jak C czy Asembler mogą stanowić wyzwanie nawet dla doświadczonych programistów. Bliski kontakt ze sprzętem oprócz dużej wydajności i kontroli nad sprzętem, niesie ze sobą również podatność na wystąpienie poważnych błędów takich jak
przepełnienie bufora
, błędne wskaźniki czy niezainicjowana pamięć. Przepełnienie bufora może uszkodzić pograniczne segmenty pamięci i spowodować błąd w zupełnie innej linii programu, jest również bardzo skuteczną metodą ataku - pozwala na wykonanie dowolnego kodu przez nadpisanie wskaźnika powrotnego funkcji. Z tego powodu narzędzia takie jak
Valgrind
, Purify czy Boundschecker są niemal niezbędne przy tworzeniu nowoczesnych aplikacji w C czy C++.
Języki takie jak
Java
,
PHP
i
Python
zapobiegają większości takich błędów, ale za cenę spadku wydajności programu wynikowego. Jest to akceptowalne w programach, którym większość czasu zabierają zapytania do
bazy danych
.
Zawody programistyczne
Od kilku dekad organizowanych jest szereg konkursów programistycznych skierowanych przeważnie do młodych programistów (uczniów szkół średnich i studentów). W Polsce odbywa się kilka dużych konkursów tego typu, a wśród nich, kierowane do studentów
Akademickie Mistrzostwa Polski w Programowaniu Zespołowym
, czy skierowana do uczniów szkół średnich
Olimpiada Informatyczna
organizowana przez Ministerstwo Edukacji. Istnieją też portale skupiające zawodników startujących w tego typu konkursach (zob.
online judge
), które zawierają zbiory zadań i pozwalają na automatyczne sprawdzanie rozwiązań.
Osobliwą formą zawodów programistycznych są kompoty (od
ang.
competition - turniej) organizowane przez społeczność
demosceniczną
na zlotach takich jak np. Assembly i inne. Kategorie
Demo
i intro w głównej mierze skupiają się na konkurencji w umiejętności tworzenia najwydajniejszego kodu lub wykazania niezwykłego programistycznego polotu. Często też mają miejsce kategorie, w których ogranicza się rozmiar kodu np. 4 KB, 8 KB, 64 KB 96 KB itp. W takim przypadku autor lub autorzy próbują zbudować niezwykle urozmaicony i rozbudowany program
multimedialny
mieszczący się w zadanych ramach.
Zobacz też
Linki zewnętrzne
Materiały dydaktyczne
MIMUW
na studia informatyczne I stopnia:
Materiały dydaktyczne MIMUW na studia informatyczne II stopnia:
Przypisy