Środkowy paleolit – odnosi się do charakterystycznych wyrobów kulturowych spotykanych na terenie zachodniej
Eurazji
. Odpowiednikiem dla tego terminu odnośnie terenów
afrykańskich
jest Środkowa Epoka Kamienia (MSA – Middle Stone Age). Proces przechodzenia od
aszelskiej
tradycji technologicznej do Środkowej Epoki Kamienia znanej z terenów afrykańskich trwał od ok. 300 do 200 tys lat temu zaś koniec MSA wyznacza okres między 50 a 20 tys. lat temu.
W okresie MSA broń miotana –
oszczepy
coraz częściej wyposażana była w ostrza liściowate jak i specjalnie odbijane odłupki o wcześniej zamierzonym trójkątnym kształcie które służyły jako groty. Zastosowanie kamiennych grotów znacznie zwiększało efektywność podejmowanych przez człowieka działań łowczych. W okresie MSA w zasadzie niepoświadczone jest stosowanie padlinożerstwa, zaś śladów zorganizowanych polowań ludzkich dostarcza wiele stanowisk, tj. Klasies River Mouth w
RPA
. Na stanowisku tym znaleziono szczątki bowida którego zabito za pomocą broni wyposażonej w kamienny grot. Kolejną cechą MSA jest rozwój narzędzi wykonywanych z kości i kościanych ostrzy broni miotanej grotów i
harpunów
. Na stanowisku Klasies River Mouth oraz w jaskiniach Border i Montagu odkryto właśnie tego typu zbrojniki, datowane na okres między 80 a 66 tys. lat temu. Na stanowisku Katanda (Demokratyczna Republika Konga) odkryto szereg płaskich ostrzy i harpunów datowanych na ok. 80 tys. lat temu. Na stanowisku Katanda odkryto szczątki dużych ryb słodkowodnych oraz szczątki większych ryb z gatunku Clarias, do których upolowania najprawdopodobniej używano wspomnianych wyżej harpunów. Innowacją technologiczną w okresie trwania MSA jest pojawienie się technologii wiórowej, w wyniku stosowania której otrzymywano wydłużone odłupki o równoległych bądź zbieżnych krawędziach.
Do zasadniczych zmian dochodzi również w strategii pozyskiwania surowców niezbędnych do produkcji narzędzi kamiennych. W okresie trwania kultury aszelskiej narzędzia produkowano głównie z surowców lokalnych, natomiast narzędzia, do których użyto surowców pozyskiwanych z dalszych odległości (do 40 km), stanowiły 0,1% wszystkich wytworów kamiennych. Na stanowiskach Środkowej Epoki Kamienia poświadczona jest obecność narzędzi wykonanych z surowców pochodzących z odległości ponad 120 km, a udział artefaktów wykonanych z tych surowców może przekraczać 90% wszystkich wyrobów kamiennych.
W Środkowej Epoce Kamienia na stanowiskach Mumbwa (
Zambia
) w celowo uformowanej konstrukcji kamiennej znaleziono szczątki ludzkie. Podobne znalezisko odkryto na stanowisku Taramsa (
Egipt
): odkryto szczątki dziecka datowane na 80-50 tys. lat temu. Są to pierwsze intencjonalne ślady pochówków ludzkich.
W jaskini Border odkryto paciorki wykonywane z skorupek jaj strusich, których wiek określany jest na ok. 105 tys. lat temu. Paciorki wykonywane z tego samego materiału odkryto w Jaskini Ognisk oraz na stanowisku Nswatugi w Zimbabwe. Ich wiek wyznaczają daty od 52 do 42 tys. lat temu. W jaskini Border odkryto także ozdoby wykonane z muszli mięczaków morskich (gatunku Comus).
- Do lat 70. XX wieku środkowy paleolit identyfikowano z kompleksem przemysłów mustierskich zamkniętym w przedziale chronologicznym od 120 do 40 tys. lat temu. Dzisiejsze badania zmieniają takie rozumienie terminu środkowy paleolit, gdyż początek technologii typowych dla przemysłów mustierskich rozpoczyna się ok. 350-300 tys lat temu. W związku z tym w środkowym paleolicie wydzielane są dwie fazy:
1 – wczesny środkowy paleolit, zamknięty w przedziale między 350/300 a 120 tys. lat temu.
2 – młodszy środkowy paleolit, którego początek przypada ok. 120 tys. lat temu, zaś jego koniec to okres ok. 40/30 tys. lat temu.
W środkowym paleolicie mamy do czynienia z początkami organizacji grup ludzkich. Proces ten może poświadczyć analiza stanowiska Bilzinsleben znajdującego się na terenie
Turyngii
(wsch.
Niemcy
). Na stanowisku tym, datowanym na okres 340-280 tys. lat temu, wydzielić można kilka stref funkcjonalnych, strefę obróbki narzędzi kamiennych, miejsce wyrzucania odpadków, miejsca eksploatacji środowiska wodno-lądowego oraz centralny brukowany plac, na którym odkryto obecność szałasowych form mieszkalnych.
Okres środkowego paleolitu wiąże się z rozwojem obiektów mieszkalnych, które zaczęto wykonywać z coraz lepszych materiałów. Punkty osadnicze lokalizowane były na zbiegu różnych ekosystemów, co umożliwiało wydajniejsze korzystanie z zasobów środowiskowych. W Europie poświadczonych jest pięć głównych typów obiektów mieszkalnych:
1 – obstawy kamienne lokalizowane na terenach otwartych, np. stanowisko Vilas Ruivas (
Portugalia
), jak i pod nawisami skalnymi, np. Jaskinia
Biśnik
– Polska.
2 – jamy-półziemianki Combe Capelle (
Francja
), czasami pokryte konstrukcją drewnianą – Combe Grenal (Francja).
3 – bruki kamienne, na których rozmieszczane były konstrukcje z zadaszeniem, np. stanowisko Baume Bonne (Francja).
4 – konstrukcje drewniane lokalizowane pod nawisami skalnymi – Becov (
Czechy
).
5 – konstrukcje, do których wzniesienia użyto surowca kościanego, np. stanowisko Mołodowa (
Ukraina
).
W okresie rozwoju środkowego paleolitu w Europie poświadczona jest obecność stanowisk, na których myśliwi przeprowadzali selekcje gatunkową i wiekową zabijanych zwierząt (np. stanowisko Mauran (Francja) datowane na okres 200-100 tys. lat temu). Stanowiska o podobnym charakterze znane są również z terenów dzisiejszej Polski – stanowisko
Zwoleń
koło
Radomia
. Zapewne z troski o reprodukcję stad łowcy polowali głównie na jednostki młodsze i dojrzałe z przewagą samców. Łowcy środkowopaleolityczni wykorzystywali topografię terenu w celu tworzenia naturalnych pułapek na zwierzynę, co poświadczone jest m.in. na stanowisku w Zwoleniu koło Radomia, gdzie szczątki zabijanych koni znajdowały się w kopalnej dolinie.
Na stanowisku Schoningen w okolicach
Hanoweru
odkryto trzy okazy broni miotanej wykonanej z drewna świerkowego; wiek tych okazów szacuje się na ok. 400 tys. lat temu, w związku z czym są to najstarsze egzemplarze włóczni drewnianych na świecie. W środkowym paleolicie dochodzi do stałego postępu technologicznego, który wyraża się przez upowszechnienie się techniki wiórowej oraz standaryzację surowców używanych do produkcji narzędzi, jak i standaryzację typów tych narzędzi.
Kolejnych rewolucyjnych informacji dostarczają badania izraelskiego antropologa Barucha Arensburga, który po analizie szczątków
neandertalczyka
pochodzących z jaskini Kebra (
Izrael
) stwierdził występowanie dobrze zachowanej kości gnykowej niezbędnej w wydawaniu artykułowanych dźwięków przez człowieka współczesnego. Wyniki badań Arensbuurga radykalnie zmieniły poglądy badaczy, którzy wcześniej przypisywali umiejętność posługiwania się mową jedynie człowiekowi współczesnemu.
O umiejętności abstrakcyjnego myślenia przez neandertalczyków mogą poświadczać znaleziska z jaskini Morin znajdującej się w Hiszpanii, gdzie odkryto kości oraz kamienie zaopatrzone w nacięcia, które układają się w symetryczne wzory. Kolejnym przejawem abstrakcyjnego myślenia neandertalczyków są analizy ich pochówków. Na stanowiskach La Ferrassie i
Le Moustier
(departament Dordogne) poświadczona jest obecność celowo wykopanych jam o kształtach zbliżonych do prostokąta bądź o zarysie owalnym. Szczątki neandertalczyków ułożone były w pozycji wyprostowanej bądź skurczonej. Na stanowisku Le Moustier jama grobowa nakryta była płytami kamiennymi.
Bibliografia
-
Janusz K. Kozłowski
. "Wielka Historia Świata", t. I Świat przed "rewolucją" neolityczną, wyd. Fogra Kraków 2004.
- Janusz K. Kozłowski. "Archeologia Prahistoryczna", Część I Starsza Epoka Kamienia, Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 1972.
- Piotr Kaczanowski, Janusz K. Kozłowski, "Wielka Historia Polski", t.1 Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), wyd. Fogra Kraków 1998.
- Janusz K. Kozłowski (opracowanie naukowe) "Encyklopedia historyczna świata: tom I Prehistoria", Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999.
- Bolesław Ginter, Janusz K. Kozłowski. "Technika obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu, mezolitu i neolitu", wydanie trzecie. Wyd. PWN Warszawa 1990.
- J.Desmond Clark. "Prahistoria Afryki", wyd. PWN Warszawa 1978.