Śmierć (
łac.
mors, exitus letalis) – stan charakteryzujący się ustaniem oznak
życia
, spowodowany nieodwracalnym zachwianiem równowagi funkcjonalnej i załamaniem wewnętrznej organizacji ustroju.
Poza śmiercią całego organizmu można także wyróżnić śmierć:
Pojęcie śmierci rozmywa się w przypadku organizmów zdolnych do regeneracji brakujących części ciała (np.
pierścienice
),
roślin
(u których możliwe jest odtworzenie całego organizmu nawet z jednej komórki), czy też bakterii wytwarzających
spory
(formy przetrwalnikowe).
Definicje śmierci człowieka
Przez stulecia obowiązywała tzw. tradycyjna definicja śmierci. Według niej śmierć
człowieka
następowała w momencie ustania wszelkiej czynności oddechowej oraz krążenia, przy czym za dokładny moment śmierci zazwyczaj uznawano ostatni oddech lub częściej ostatnie
wysłuchane
uderzenie serca (łac. cor ultimum moriens).
W wyniku rozwoju technik
reanimacyjnych
i
anestezjologicznych
stało się możliwym podtrzymanie wentylacji płuc i krążenia metodami sztucznymi. Stan ten wymógł powstanie tzw. nowej definicji śmierci. W tej definicji podstawę do uznania człowieka za zmarłego stanowi śmierć całego
mózgu
(mors biologica cerebri).
W późniejszym okresie zauważono, że śmierć komórek mózgu nie następuje jednocześnie. W związku z tym powstała tzw. nowa zmodyfikowana definicja śmierci. Stwierdza ona, że śmierć
pnia mózgu
implikuje
śmierć mózgu
jako całości, choć nie oznacza, że w momencie stwierdzenia śmierci pnia martwe są również wszystkie komórki mózgu. Według tej definicji śmierć pnia mózgu jest niezbędnym i wystarczającym warunkiem do uznania osoby za zmarłą.
Należy pamiętać, że powyższe definicje dotyczyły śmierci osobniczej człowieka w sensie prawnym. Jednak samo umieranie jest procesem, którego nie można zredukować do jednego momentu, zwłaszcza gdy mamy do czynienia ze śmiercią powolną. W związku z tym wyróżnia się następujące stany:
-
agonia
, na którą składają się:
- życie zredukowane (vita reducta) – stan, w którym następuje osłabienie procesów fizjologicznych oraz czynności poszczególnych układów organizmu
- życie minimalne (vita minima) – stan, w którym następuje dalsza dysregulacja funkcji życiowych układów
- śmierć pozorna nazywana też
letargiem
– okres zaliczany do życia minimalnego, w którym funkcje życiowe układów krążenia i oddechowego są tak zredukowane, że niewykrywalne
-
śmierć kliniczna
– jest to całkowite ustanie czynności układów krążenia i oddechowego, które jest jednak odwracalne. Jest to moment oddzielający agonię, w której zmiany są odwracalne od okresu interletalnego, w którym zachodzą zmiany nieodwracalne
- okres interletalny – czas w którym równolegle występują dwa stany:
- życie pośrednie (vita intermedia) – jest to okres w którym można jeszcze od poszczególnych narządów lub tkanek uzyskać właściwe dla tej tkanki reakcje
- śmierć biologiczna – ustanie wszelkich procesów życiowych komórek.
Przyczyny śmierci
Można wyróżnić kilka rodzajów śmierci, ze względu na czynniki, które ją spowodowały:
- śmierć fizjologiczna – następuje wskutek procesów
starzenia się
,
- śmierć z przyczyn chorobowych – następuje z powodu
choroby
,
- śmierć gwałtowna – w następstwie urazu (mechanicznego, chemicznego, termicznego, radiacyjnego itp.).
Ze względu na szybkość zgonu podział jest następujący:
- śmierć powolna – zgon poprzedzony jest agonią trwającą od kilku minut do wielu godzin,
- śmierć nagła – do zgonu dochodzi natychmiast – w ciągu kilku sekund.
Określenie śmierć gwałtowna, powolna nie jest zatem nielogiczne, gdyż dotyczy śmierci następującej powoli z powodu urazu.
W zależności od wyników sekcji zwłok:
- przyczyny śmierci powodujące zmiany anatomiczne (uraz mechaniczny, działanie czynników fizyko–chemicznych),
- śmierć czynnościowa, nie powodująca zmian anatomicznych (uduszenia, zatrucia lekami i innymi substancjami,
SIDS
, zab. rytmu serca).
Znamiona śmierci
Znamiona śmierci (
łac.
stigmata mortis) dzielimy na:
- znamiona niepewne:
- znamiona pewne:
Bladość powłok, wysychanie pośmiertne, oziębienie zwłok, zmiany w oku, plamy opadowe oraz stężenie pośmiertne należą do tzw. wczesnych zmian pośmiertnych.
Autoliza, gnicie, strupieszczenie, przeobrażenie tłuszczowo-woskowe, przeobrażenie torfowe oraz zeszkieletowienie należą do tzw. późnych zmian pośmiertnych.
Najczęstsze przyczyny zgonów
W Polsce
Na świecie
- Stany Zjednoczone – w 2002 roku główną przyczyną zgonów w USA były choroby serca.
Śmierć w kulturze i sztuce
Śmierć jest motywem obecnym we wszystkich dziedzinach sztuki. Od starożytności powstawały
personifikacje śmierci
. Starożytny poeta rzymski
Klaudian Klaudiusz
jest autorem pojęcia mors omnia aequat (śmierć równa wszystkich i wszystko).
Bardzo licznie występowała w kulturze
średniowiecza
. Ówczesne miasta były dziesiątkowane przez zarazy i
epidemie
(np. epidemia
dżumy
w XIV wieku zabiła 1/3 ludności Europy) oraz najazdy wrogów. Wpływało to na poczucie nietrwałości życia ziemskiego. Pisarze opisywali w swych utworach kruchość egzystencji ludzkiej.
Charakterystyczny dla tej epoki był także bojaźliwy stosunek do śmierci. Wynikał on głównie z bezradności wobec chorób − poziom medycyny był niski, co również wpływało na dużą
śmiertelność
. W średniowieczu ludzie znacznie częściej niż współcześnie stykali się ze śmiercią, byli często świadkami umierania bliskich i nie mogli im pomóc.
Epoka ta wypracowała cztery
alegorie
,
toposy
, dotyczące śmierci:
-
Taniec śmierci
(z
fr.
danse macabre) − motyw często przedstawiany w literaturze i sztuce. Polegał na zobrazowaniu śmierci jako rozkładającej się kobiety, zapraszającej po kolei do tańca każdego człowieka, niezależnie od jego miejsca w hierarchii społecznej i stopnia zamożności.
-
Memento mori
(Pamiętaj o śmierci) − motyw przypominania, że śmierć może zaskoczyć człowieka w każdym momencie jego życia. Był jednocześnie napomnieniem wiernych do życia bez grzechu.
-
Ubi sunt?
(
łac.
), zwany też Gdzież oni są? − skrót
pytania retorycznego
Ubi sunt qui ante nos fuerunt? (Gdzie są ci, którzy byli przed nami?), używany w
literaturze średniowiecza
(zwłaszcza w poezji) dla określenia przemijania i tęsknoty za przeszłością.
- Śmierć jako
kościotrup
− czasem ukazywany z gnijącymi jeszcze ciałem. Najczęściej w postaci kobiety przepasanej tkaniną.
Inne charakterystyczne motywy literackie w średniowieczu to mors repentina (śmierć nagła, gwałtowna, niespodziewana) oraz jej przeciwieństwo:
ars moriendi
(czyli sztuka umierania, czasem zwana też ars bene moriendi − sztuką dobrego umierania). We francuskim
eposie
rycerskim
Pieśń o Rolandzie
śmierć tytułowego bohatera na polu walki została przedstawiona w sposób niezwykle
patetyczny
. Sam moment umierania opisany jest nie jako krótka chwila, lecz wypełniony wieloma gestami i zachowaniami bohatera skomplikowany
rytuał
. Ostatnie chwile życia Rolanda nabierają wymiaru symbolicznego: Biegnie rycerz pędem na szczyt góry, położył się na zielonej murawie twarzą do ziemi. Pod siebie kładzie swój miecz i róg. Ku Hiszpanii obrócił twarz. Bieg na szczyt góry ma być ostatecznym znakiem zdobycia nieśmiertelnej sławy. W ostatniej chwili życia Roland pnie się po raz ostatni wzwyż, by z tej perspektywy spojrzeć na świat i podbity kraj. Położenie się na murawie oznacza godne i świadome zakończenie życia, koniec służby ojczyźnie i swojemu rycerskiemu powołaniu. Zwrócenie twarzy w stronę Hiszpanii stanowi symboliczny gest świadomości dokonania wielkiego dzieła, dla którego warto umrzeć. Roland umiera w przeświadczeniu, że zasłużył na
zbawienie
, wypełnił bowiem do końca swój rycerski obowiązek. W chwili śmierci Bóg zsyła mu swego Anioła Cherubina i
świętego Michała
opiekuna, a z nimi przyszedł i
święty Gabriel
. Niosą duszę hrabiego do
raju
.
Motyw śmierci pojawiał się później często w
baroku
i
romantyzmie
. Na obrazie olejnym Śmierć polskiego
symbolisty
Jacka Malczewskiego
, jest ona ukazana jako młoda kobieta, stojąca przed klęczącym starcem. Anioł Śmierci jest w interpretacji Malczewskiego aniołem spokoju i wyzwolenia.
Śmierć w kulturze współczesnej
Szkic − portret martwej kobiety (2001)
Wielu współczesnych twórców, nawiązując do tradycji, personifikowało śmierć. Przykładami mogą być:
Śmierć w religiach i wierzeniach
- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Śmierć jest częstym elementem symboliki religijnej, czy to w związku z powstaniem z martwych, czy
reinkarnacji
.
W
mitologiach
wyznań
politeistycznych
i
henoteistycznych
często obecne były istoty wyższe kojarzone ze śmiercią (np.
Hel
w
mitologii nordyckiej
, czy
Hades
w
greckiej
). Czasami, jak w przypadku
Ozyrysa
w
mitologii egipskiej
, bóg śmierci był jednocześnie bogiem życia.
Śmierć w wierzeniach egipskich
Egipcjanie przywiązywali ogromną wagę do przetrwania ciała po śmierci. Uważali, że w w czasie śmierci człowiek rozpada się na dwa pierwiastki: ka – sobowtór ziemskiego ciała, duchowa osobowość i ba – dusza przedstawiana jako ptak z wielką głową. Ponieważ ka miała potrzebować po śmierci ciała dlatego mumifikowano zwłoki, budowano wielkie grobowce i malowali sceny z życia zmarłego na ścianach, aby ka mogła powrócić i cieszyć się życiem po śmierci, tak jakby wciąż była wśród żywych. Na podstawie Kenneth Paul Kramer „Śmierć w różnych religiach”, Wydawnictwo WAM, 2007, s. 160-161.
Śmierć w mitologii greckiej
Według mitologii greckiej zmarły trafia do Hadesu, zmarłemu należy włożyć do ust
obola
aby mógł zapłacić
Charonowi
za przewóz przez rzekę
Styks
. Personifikację śmierci stanowił bóg
Tanatos
, brat snu –
Hypnosa
. Jedną z funkcji boga
Hermesa
, jako Hermes Psychopompos było przenoszenie/prowadzenie dusz zmarłych do krainy zmarłych. Najgorsi przestępcy trafiali do
Tartaru
, natomiast dobrzy za życia ludzie trafiali na
Pola Elizejskie
.
Śmierć w wierzeniach wikingów
Według
wikingów
istnieją dwie krainy do których możemy udać się po śmierci. Pierwszą jest pełna wszelkich przyjemności Walhalla, do której idą osoby poległe w boju, stając się einherjarami. Mają oni czekać na nadejście Ragnaroku, kiedy to staną do ostatecznego boju u boku Odyna. Drugą jest lodowaty Niflheim, w którym zabroniona jest walka (w przeciwieństwie do Walhalli, gdzie einherjarowie mogą do woli walczyć między sobą, trenując przed Ragnarokiem), a gdzie idą osoby zmarłe w sposób naturalny, bądź w wyniku choroby.
Śmierć w wierzeniach Słowian
W świetle analogii antropologicznych wynika, że według Słowian elementów duchowych (choć zakres pojęciowy określeń duch i
dusza
był wśród Słowian dość szeroki, o stosunkowo zatartych granicach) było w człowieku zapewne więcej niż tylko jeden, a ich losy pośmiertne były różne. Według jednej z bardziej popularnych koncepcji, wyodrębniano dwie zasadnicze formy składowe ducha – duszę jaźni i życia. Jeden z tych pierwiastków jako iskra
boża
stanowił reinkarnowany element życia, który po śmierci (poprzez
Wyraj
Niebiański lub też
Drzewo Przodków
) powracał na ten świat by się odrodzić. Drugi przenikał na inną płaszczyznę bytowania lub też był odsyłany jak najwcześniej do
Nawii
by zjednoczyć się z przodkami.
Śmierć w wierzeniach Majów i Azteków
Często składane były w tych państwach ofiary z ludzi (zwykle jeńców, lecz nie brakowało też ochotników), których śmierć była konieczna do zadowolenia bogów. Złożenie się w ofierze było zaszczytem.
Śmierć w wierzeniach Tolteków
Polega na obecności istoty "śmierci" po naszej lewej stronie na wyciagnięcie ramienia. Jest ona myśliwym wyczekującym na dobry moment wyciągnięcia nas z ciała by zapoczątkować nowe życie. Według wierzeń Tolteków trzeba ciagle pamiętać o niej i traktować ją jak swego doradcę którego możemy o wszystko się spytać.
Śmierć w hinduizmie
W
hinduizmie
śmierć nie jest kresem życia. Przejęta jest tu wiara w reinkarnację, czyli ponowne wcielanie się
atmana
(duszy). Nie musi to jednak być wcielenie w człowieka, a na przykład w zwierzę albo boga.
Śmierć w buddyzmie
Buddyzm
, podobnie jak hinduizm, naucza o reinkarnacji, jednak równocześnie odrzuca koncepcję niezmiennej duszy (
anatman
). Po śmierci fizycznego ciała następuje rozpad człowieka na pięć składników, tzw.
skandh
– forma materialna, uczucia, rozum, wola, świadomość. Jedynie
karma
danego człowieka przeniesie się do przyszłego wcielenia. Zwolennicy koncepcji
czittamatra
, przyjętej zarówno w
buddyzmie tybetańskim
jak i w
zen
, mają jeszcze bardziej wysublimowaną teorię. Jednak najbardziej szczegółowe nauki o procesie rozpadu związanym z umieraniem opisane są w teorii
wadżrajany
, a po owym procesie następuję stan pośmiertny
bardo
, więcej czytaj w:
Proces umierania w teorii Wadżrajany
.
Śmierć w judaizmie
Żydzi wierzą w życie pośmiertne i uważają, że dusza nazywa się nefesz. W ruchu
kabała
pojawia się wiara w reinkarnację. W czasach Biblijnych Żydzi wierzyli, że dusza umiera (
Ez
18,4).
Śmierć w chrześcijaństwie
Na podstawie nauk i wiary w
zmartwychwstanie
Chrystusa
chrześcijanie
wierzą, iż śmierć jest przejściem z doczesności do wieczności, a dusza człowieka zostaje
zbawiona
lub
potępiona
. W
katolicyzmie
rozwijana jest myśl
Arystotelesa
i
św. Tomasza
, głosząca, że człowiek to jedność duszy i ciała. Dusza jest formą człowieka, która z substancji tworzy jego ciało. Śmierć jest stanem nienaturalnym – stanem rozłączenia duszy i ciała. Zmartwychwstanie polega na przywróceniu naturalnego stanu – dusza na nowo organizuje substancję człowieka mającego zarówno duszę, jak i ciało.
Dzisiaj
Współcześnie chrześcijaństwo odmawia jednostce prawa do decydowania o życiu innych (dyskusja wokół
aborcji
oraz
kary śmierci
), a także swoim (
eutanazji
). Chrześcijanie wierzą bowiem, iż życie daje Bóg i tylko Bóg ma prawo je odebrać. Dlatego, choć umieranie (
agonia
) człowieka jest dla jego rodziny i znajomych faktem bolesnym i trudnym do pogodzenia, zachowują oni wiarę w to, że śmierć ciała nie oznacza śmierci duszy i jest dopiero początkiem nowego, niebiańskiego życia (por.
pogrzeb chrześcijański
,
świętych obcowanie
).
Śmierć w islamie
Według wierzeń muzułmanów po śmierci dusza spotyka dwóch
aniołów
śmierci – Munkara i Nakira. Aniołowie zadają jej pytania o przebieg życia. Dusze ludzi bogobojnych są pozostawione w spokoju i mogą oczekiwać na
Dzień Sądu
, obserwując co się dzieje na świecie. Dusze grzeszników poddawane są torturze grobu, która jest niejako wstępem do męk
piekielnych
. Dusze
męczenników
idą prosto do
raju
, gdzie wcielają się w ptaki aż do Dnia Sądu, kiedy zmartwychwstaną ich ludzkie ciała
[1]
.
Według
Koranu
każdy człowiek, nawet zbrodniarz, zasługuje na pogrzeb, który powinien odbyć się najpóźniej dobę po zgonie.
Śmierć w ujęciu antropologicznym
W
społecznościach
ludzkich istnieje wiele poglądów, co do istnienia
życia po śmierci
(
piekło
,
niebo (raj)
,
czyściec
,
nawie
,
reinkarnacja
,
dusza
,
duch
,
zmartwychwstanie
, itp.). Większość z nich wytworzyła również liczne
obrzędy
pośmiertne (
pogrzeb
,
cmentarz
,
mumifikacja
,
kremacja
,
nekrolog
i inne).
Zobacz też