Serapis, Sarapis - Serapis (łac. lub gr. Sarapis) – synkretyczny bóg
grecko
-
egipski
łączące cechy kilku bogów: świętego byka
Apisa
-
Ozyrysa
,
Zeusa
,
Asklepiosa
,
Plutona
i
Dionizosa
. Kult Serapisa powstał w
IV
-
III wieku p.n.e.
w Egipcie, rządzonym przez
Ptolemeuszy
. Serapis był naczelnym bóstwem dynastii
Ptolemeuszy
. Jego najbardziej znana świątynia to
Serapejon
w
Aleksandrii
.
Ptolemeusz I Soter
podjął działania mające na celu zintegrowanie religii egipskiej z wierzeniami greckiej rodziny panującej.
Ptolemeusz
starał się znaleźć bóstwo które mogłoby być czczone zarówno przez Egipcjan, jaki i Greków. Grecy nie darzyli wielkim szacunkiem egipskich bóstw zoomorficznych, więc to przedstawienie antropomorficzne zostało wybrane jako ekwiwalent popularnego egipskiego bóstwa
Apisa
. Bóstwo zostało nazwane Aser-hapi (i.e.
Ozyrys
-
Apis
). Wkrótce przyjęła się forma imienia bóstwa Serapis. Miało ono reprezentować
Ozyrysa
. Serapis był panem świata podziemnego, patronem przyrody i sprawcą cudownych uzdrowień, wybawicielem i bogiem sztuki lekarskiej, zapewniał też życie wieczne.
Ikonografia
Współczesne wyobrażenie Serapisa aleksandryjskiego z atrybutami.
Serapis był przedstawiany jako siedząca na tronie postać, przypominająca
Hadesa
lub
Plutona
(
bóstwa chtoniczne
). Na głowie miał modius czyli kosz, pojemnik na ziarno (był to grecki symbol krainy zmarłych). Bóg dzierżył skeptrum (berło) oznaczające władzę. Towarzyszył mu
Cerber
, strażnik zaświatów, leżący u jego stop oraz wąż, prawdopodobnie nawiązujący do egipskiego symbolu władzy –
ureusza
.
Serapis (czyli
Ozyrys
) miał małżonkę
Izydę
i syna
Harpokratesa
(zhellenizowana forma
Horusa
).
Historia
Najstarsza, dyskutowana, wzmianka o Serapisie znajduje się w opisie śmierci
Aleksandra Wielkiego
w
Babilonie
(
323 r. p.n.e.
) podanym przez
Arriana
. Według tego opisu, Serapis miał świątynię w
Babilonie
i miano zasięgać jego rady przy śmierci króla. Prawdopodobnie wzmiankę Arriana można wyjaśnić, przez odwołanie się jednego z tytułów babilońskiego boga
Ea
(
Enki
). Brzmiał on Serapsi czyli władca otchłani/głębiny. Byłaby więc to wzmianka nie związana z grecko-egipskim bóstwem.
Według
Plutarcha
,
Ptolemeusz
miał być pouczony w wizji sennej przez nieznanego boga. Bóg ten kazał mu przywieść posąg boga z
Synopy
do
Aleksandrii
. Tam dwaj eksperci mieli obwieścić, że posąg przedstawia Serapisa. Jeden z tych ekspertów pochodził z rodziny Eumolpidów, której członkowie tradycyjnie należeli do hierofantów
misteriów eleuzyjskich
. Drugim z ekspertów miał być
Manethon
. Według części egiptologów, wspomniana przez
Plutarcha
Synopa
odnosi się w rzeczywistości do wzgórza Sinopeion. Nazwę tą miało nosić miejsce, w którym już istniała świątynia Serapisa w
Memfis
. Według
Tacyta
, Serapis nim trafił do
Aleksandrii
miał być bogiem miejscowości
Rakotis
. Głównymi ośrodkami kultu boga były
Memfis
i
Aleksandria
, a po rozprzestrzenieniu się kultu w świecie hellenistycznym świątynie Serapisa znajdowały się w wielu miastach Grecji i na wyspie
Delos
. Po zdobyciu Egiptu przez Rzymian (
30 r. p.n.e.
) bóg zaczął odgrywać także pewną rolę w świecie religii rzymskiej. W
Rzymie
, Sepapis był czczony w Iseum Campense, świątyni
Izydy
na
Polu Marsowym
zbudowanej w okresie drugiego
triumwiratu
. Rzymski kult
Izydy
i Serapisa zyskał popularność w późnym I w. po Chrystusie. Przyczynić się do mogła rola Serapisa w cudach, których miał doświadczyć
Wespazjan
w
Aleksandrii
, gdzie zatrzymał się przed swoim powrotem do
Rzymu
, gdzie został cesarzem w
70
roku. Od czasów
dynastii flawijskiej
Serapis okazjonalnie pojawiał się na monetach cesarskich wespół z panującym cesarzem. Kult Serapisa utrzymywał się oficjalnie do czasów zburzenia aleksandryjskiego
Serapejonu
przez chrześcijański tumult i ostatecznego zakazu kultu wprowadzonego przez
Teodozjusza
.
Galeria
Rzymska lampka oliwna z popiersiem Serapisa w asyście słońca i księżyca.
Efez
100-150 AD.
British Museum
| Hellenistyczno-rzymska terakotowa głowa Serapisa, ikonograficznie zbliżona do
Zeusa
(Staatliches Museum Ägyptischer Kunst, Munich) | | |
Głowa Serapisa (150-200 AD), |
Zobacz też