SMIERSZ lub Smiersz (
ros.
Главное управление контрразведки «СМЕРШ» Народного комиссариата обороны (НКО) СССР, Spiecjalnyje Mietody Rozobłaczenija Szpionow – Specjalne Metody Wykrywania Szpiegów, smiert' szpionam – śmierć szpiegom) – była to powszechna nazwa (akronim) stosowana w ZSRR podczas II Wojny światowej wobec jednostek
kontrwywiadu
wojskowego działającego w latach
1943
-
1946
.
Utworzenie Smiersza i akronim
Utworzony formalnie
19 czerwca
1943
roku Smiersz nie był instytucją w postaci np.
NKWD
czy
KGB
, była to nazwa (akronim) określający jednostki zajmujące się kontrwywiadem wojskowym w
Armii Czerwonej
w
Marynarce Wojennej
i w
Ludowym Komisariacie Spraw Wewnętrznych
(NKWD) oraz innych instytucjach jak zakłady wojskowe które potrzebowały specjalistycznego wojskowego zabezpieczenia
kontrwywiadowczego
.
Smiersz został utworzony uchwałą
Rady Komisarzy Ludowych
(Rady Ministrów)
ZSRR
Nr 415-138ss z
19 czerwca
1943
roku jako Główny Zarząd Kontrwywiadu (GUKR) SMIERSZ przy
Ludowym Komisariacie Obrony ZSRR
(LKO) ros. Главное управление контрразведки (ΓУΚ/ΓУКР) СМЕРШ Народного комиссариата обороны СССР.
Pochodzenie tego akronimu jest dwojakie: według Kiryła Kienkina od nazwy Spiecyjalnyje MIEtody Rozobłaczanija Szpionaża, czyli Specjalne Metody Ujawniania Szpiegostwa, i obiegowa, przypisywana samemu
Józefowi Stalinowi
; Smiert' szpionam, czyli po prostu śmierć szpiegom.
Smiersz jest także jedną z najbardziej znanych nazw
służb specjalnych
(która już nie operuje) na świecie, wykorzystywana w wielu filmach, takich jak np. James Bond 007. Oraz wielu książkach , w których przypisuje się nazwę Smiersz jako organizacji wywiadowczej a nie kontrwywiadu wojskowego.
Korzenie Kontrwywiadu wojskowego w ZSRR
Pierwszym organem
kontrwywiadu
wojskowego utworzonym przez
bolszewików
, był Oddział do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, podlegający pod tzw.
Czekę
. Czyli pierwszą
policję polityczną
w
Rosji Sowieckiej
, która przez następne 4 lata wykazała się okrutną bezwględnością w walce z realną
opozycją
i organizacjami uznanymi przez
Lenina
i
Dzierżyńskiego
jako wrogie, Naczelnikami ów oddziału byli kolejno Iwan Połukarow, Martin Lacis (lub:Łacis),
Nikołaj Skrypnik
. Oddział do Walki z Kontrewolucją i Sabotażem został utworzony
20 grudnia
1917
roku, ale działania kontrwywiadu wojskowego wykonywał od czerwca
1918
roku.
Ponieważ nowo utworzony organ bezpieczeństwa
Czeka
, przechodził wraz z upływem czasu orgomne zmiany organizacyjne, kontrwywiadem wojskowym zajmowało się wiele pionów. M.in, Oddziały Śledcze, od 19 XII 1918 roku Odddział Wojskowy kierowany m.in. przez Michaiła Kiedrowa, utworzony z połączenia 1 Oddziału (kontrola wojskowa) Zarządu Rejestracyjnego Sztabu Polowego Rewolucyjnej Rady Wojennej RWSR (tzn. później nazywany
GRU
) i Pododdziału Wojskowego Oddziału do Walki z Kontrewolucją i Sabotażem.
1 stycznia
1919
roku Oddział Wojskowy został przemianowany w Oddział Specjalny, a
19 grudnia
jest obchodzony jako święto kontrwywiadu wojskowego w
ZSRR
i
Rosji
.
Oddział Specjalny [OO]
Czeka
, był największymi i najważniejszym pionem w tej instytucji, odpowiedzialny był za tzw. kontrwywiad ogólny, tzn. cywilny i wojskowy. Odpowiedzialny był za walkę z kontrewolucją i sabotażem w
Armii Czerwonej
i urzędach wojskowych, inwigilację wyższych dowódców, badanie nastrojów w wojsku i ochronę granic. Oddziałem Specjalnym kierowali późniejsi szefowie
GPU przy NKWD RFSRR
,
OGPU
i
GUGB
/
NKWD
, czyli
Feliks Dzierżyński
,
Wiaczesław Mienżyński
i
Gienrich Jagoda
.
Od lutego
1919
roku naczelnik Oddziału Specjalnego Czeka stał się równocześnie szefem tzw. Oddziałów Zarządów Specjalnych, w skład którego wchodziły i któremu podlegały Oddziały Specjalne gubernialnych jednostek
Czeka
, Oddziały Specjalne Frontów i armii oraz wszelkie inne oddziały i placówki specjalne.
Kontrwywiad wojskowy 1921-1943 w Związku Radzieckim
Po likwidacji Czeka pod koniec
1921
roku, W lutym
1922
roku utworzono Państwowy Zarząd Polityczny i włączono go w struktury istniejącego już Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych RFSRR, (
GPU przy NKWD RFSRR
).
W GPU NKWD za kontrwywiad wojskowy odpowiedzialny był nadal Oddział Specjalny [OO], lecz podporządkowany on został pod Zarząd Tajno-Operacyjny [SOU], którego naczelnikami byli
Wiaczesław Mienżyński
luty/czerwiec 1922,
Gienrich Jagoda
czerwiec 1922 – listopad 1923. Przez następne lata aż do
1934
roku kontrwywiadem wojskowym zajmował się Oddział Specjalny
Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego
OGPU, przy
Radzie Komisarzy Ludowych
, z podlegającymi mu Oddziałami Specjalnymi w guberniach i innych jednostkach organizacyjnych Rosji Sowieckiej.
Po utworzeniu
NKWD ZSRR
w
1934
roku kontrwywiadem wojskowym zajmowały się następujące piony NKWD
- Od
25 grudnia
1936
roku 5 Oddział (OO) Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego
GUGB
przy Ludowym Komisariacie Spraw Wewnętrznych
NKWD
ZSRR. Naczelnikiem był komisarz bezpieczeństwa państwowego 2 rangi Izraił Leplewskij.
- Od
30 lipca
1938
roku NKWD przeszło reorganizację, w wyniku której powiększono znaczenie kontrwywiadu wojskowego nadając mu status zarządu, występował jako II Zarząd Oddziałów Specjalnych (OO) Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych
NKWD
] a naczelnikiem był komisarz bezpieczeństwa państwowego 3 rangi Nikołaj Nikołajew-Żurid
- Już
29 września
1938
NKWD przeszło kolejno reorganizacje, powrócono do dawnego układu, i II Zarząd Oddziałów Specjalnych zlikwidowano a kontrwywiad wojskowy powrócił do Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego
GUGB
jako 4 Oddział (OO) GUGB NKWD. Ta organizacja powstawała aż do lutego
1941
roku. Naczelnikami ów Oddziału byli kolejno
Wiktor Boczkow
, i Anatolij Michjew, który poległ na froncie w 1941 roku.
W lutym 1941 roku NKWD zostało znacznie osłabione, gdyż wyodrębniono z niego jeden z najważniejszych pionów
GUGB
, i utworzono na jego podstawie nowy resort, nazwany
Ludowym Komisariatem Bezpieczeństwa Państwowego
(NKGB).
Dotychczasowy 4 Oddział GUGB i jego personel odpowiedzialny za kontrwywiad wojskowy został podzielony na trzy części. Między lutym a lipcem 1941 roku, za kontrwywiad wojskowy odpowiadały: 3 Oddział NKWD ZSRR, III Zarząd Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR oraz III Zarząd Marynarki Wojennej.
Już w lipcu zlikwidowano
NKGB
a jego personel włączono do NKWD. 17 lipca 1941 roku został utworzony Zarząd Oddziałów Specjalnych NKWD pod dowództwem komisarza bezpieczeństwa państwowego 3 rangi
Wiktora Abakumowa
, który jednocześnie sprawował funkcję zastępcy ludowego komisarza spraw wewnętrznych
Ławrientija Berii
czyli z-cy szefa NKWD. Szefem (УОО NKWD) był do
14 kwietnia
1943
roku czyli do czasu utworzenia odrębnych jednostek Smiersza.
Struktura terenowa i działalność Oddziałów Specjalnych kontrwywiadu wojsk na froncie i zapleczu
Podstawowym elementem struktury
kontrwywiadu
wojskowego w
Armii Czerwonej
był Wydział Specjalny dywizji (ros. OO diwizji) obsadzony funkcjonariuszami
organów bezpieczeństwa
według następujących etatów i odpowiadającym im
rangom
:
M.in:
- Szef Wydziału Specjalnego Dywizji (OOd) – kapitan bezpieczeństwa państwowego
- z-ca szefa Wydziału Specjalnego Dywizji – st. lejtnant bezpieczeństwa państwowego
- jeden lub dwóch starszych pełnomocników operacyjnych Wydziału Specjalnego Dywizji (tzw. operupełnomoczennyje) – lejtnanci bezpieczeństwa państwowego
- od czterech do pięciu pełnomocników operacyjnych Wydziału Specjalnego Dywizji – mł. lejtnanci bezpieczeństwa państwowego
- śledczy Wydziału Specjalnego Dywizji – mł. lejtnant bezpieczeństwa państwowego
- kancelaria oraz jej personel: pisarze, sekretarki, tłumacze
- pluton ochrony – z reguły wydzielony z jednostki Wojsk Wewnętrznych lub pogranicznych NKWD
Pełnomocnicy operacyjny (operupełnomoczennyje) byli przydzielani po jednym lub po dwóch do poszczególnych pułków i samodzielnych jednostek dywizji, nie wyłączając samego sztabu. Na każdym szczeblu dowodzenia – pułk, batalion, kompania, pluton funkcjonowała odpowiednia grupa tzw. tajnych współpracowników pełnomocnika operacyjnego, zwerbowana przez niego spośród wzajemnie nie znających się żołnierzy danego pododdziału. Pozwalało to pełnomocnikowi operacyjnemu na zbieranie informacji o nastrojach wśród żołnierzy a także na śledzenie i demaskowanie ewentualnych zdrajców, szpiegów i tzw. defetystów.
Na wyższych szczeblach dowodzenia Wydziały Specjalne dysponowały odpowiednio większymi oddziałami ochrony rekrutującymi się z Wojsk NKWD, wyznaczanych przez Zarządy Główne Wojsk NKWD, czyli: ГУПВ/GUPW – Główny Zarząd Wojsk Ochrony Pogranicza, ГУВВ/GUWW : Główny Zarząd Wojsk Wewnętrznych i УКВ/UKW : Zarząd Wojsk Konwojowych.
Tak więc OO Armii dysponował kompanią ochrony, a OO Frontu dysponował batalionem. Taka struktura terenowa kontrwywiadu wojskowego przetrwała w Armii Czerwonej aż do 1946 roku.
Wydziały Specjalne NKWD istniały również we wszystkich nieliniowych instytucjach wojskowych 9wojenkomaty, obozy jeńców itp.) oraz we wszystkich ważniejszych instytucjach państwowych i zakładach pracy. Organu sowieckiego kontrwywiadu wojskowego tropiły na masową skalę wrogich agentów, prawdziwych i wyimaginowanych w rejonie działań wojennych oraz na bliższym i dalszym zapleczu. Agentem obcego wywiadu mógł zostać dyrektor zakładu zbrojeniowego, który nie wykonał normy produkcji, a sabotażystą normalny robotnik, który przez przypadek popełnił błąd w rozliczeniu, w skutek którego zabrakło trzech płat pancerza do któregoś z czołgów. Bardzo często takie przypadki kończyły się aresztowaniem, w niektórych przypadkach brutalnym śledztwem i jak oskarżony przyznał się do winy 15 letnim pobytem w łagrze, w razie odmowy przyznania się do winy wyrokiem śmierci.
Smiersz
Utworzony formalnie
14 kwietnia
1943
roku Smiersz nie był instytucją w postaci np.
NKWD
czy późniejsze
KGB
, była to nazwa (akronim) określający jednostki zajmujące się kontrwywiadem wojskowym w
Armii Czerwonej
w
Marynarce Wojennej
i w
NKWD
oraz innych instytucjach jak zakłady wojskowe które potrzebowały zabezpieczenia
kontrwywiadowczego
.
Poważnie rozbudowana, otrzymała specjalne uprawnienia i została podzielona na trzy scentralizowane jednostki:
Pierwszą i zasadniczą część podporządkowano Ludowemu Komisariatowi Obrony
ZSRR
(LKO) i nazwano: Główny Zarząd Kontrwywiadu (GUK lub GUKR) SMIERSZ, Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR – ros. Главное управление контрразведки (ΓУΚ/ΓУКР) СМЕРШ Народного комиссариата обороны СССР, pod kierownictwem komisarza bezpieczeństwa państwowego 2 rangi (od 09.07.45 r Generał pułk.)
Wiktora Abakumowa
.
Abakumow joko naczelnik Smiersza w LKO był jednocześnie zastępcą szefa
NKWD
Ł. Berii
, z tej racji nadzorował i koordynował inne jednostki Smiersza m.in. w Marynarce Wojennej i w NKWD. Jego zastępcami byli: Isaj Babicz, gen.
Nikołaj Seliwanowski
późniejszy doradca przy
Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego PRL
i płk/gen
Paweł Mieszik
który także działał w Polsce po wkroczeniu na jej tereny Armii Czerwonej też późniejszy minister bezpieczeństwa państwowego (
MGB
) na
Ukrainie
. USRR, oraz Iwan Wradij od 1944 roku w stopniu generała-majora
Przy
Ludowym Komisariacie Spraw Wewnętrznych
NKWD operował Oddział Kontrwywiadu Smiersz [OKR SMIERSZ NKWD] (ОКР СМЕРШ НКВД), którego szefem był komisarz bezpieczeństwa państwowego S. Juchimowicz a od 1944 roku W Smirnow.
W Marynarce wojennej, scentralizowanym organem kontrwywiadu wojskowego Smiersz był Zarząd Kontrwywiadu Smiersz przy Ludowym Komisariacie Wojenno Morskiej Floty (УКР СМЕРШ НК ВМФ), którym kierował od lipca 24 1943 roku generał major Piotr Gładkow.
Zadania i działalność jednostek Smiersza
Formalnie scentralizowane zarządy i oddziały Smiersza podlegały ludowym komisarzom resortów przy których działały, czyli przy Ludowym Komisariacie Obrony (LKO/НКО) Główny Zarząd Kontrwywiadu (GUKR) Smiersz, podlegał ówczesnemu komisarzowi obrony
Józefowi Stalinowi
. Oddział Kontrwywiadu Smiersz (OKR) przy Ludowym Komisariacie Spraw Wewnętrznych (
NKWD
) podlegał ówczesnemu komisarzowi Spraw Wewnętrznych
Ł. Berii
. W Ludowym Komisariacie Wojenno Morskiej Floty (Marynarki Wojennej) jej szefowi
Nikołajowi Kuzniecowowi
od
1944
roku w randze
admirała
floty.
Lecz faktycznie podlegały one pod Państwowy Komitet Obrony ZSRR czyli samemu
Józefowi Stalinowi
jako przewodniczącemu.
Funkcjonariusze Smiersza koncentrowali swe działania zgodnie z dyrektywami Stalina, na wykrywaniu i unieszkodliwianiu
szpiegów
hitlerowskich
służb wywiadowczych
, min. agentów hitlerowskiego wywiadowi wojskowego
Abwehry
, i tajnych służb
SS
usytuowanych przy
Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy
, jak
Służby Bezpieczeństwa
(SD) i
policji politycznej
Gestapo
pozostawionych na ziemiach na które wkraczała
Armia Czerwona
. Zwalczaniu defetyzmu i zdrajców w szeregach
Armii Czerwonej
, ujawnianiu i likwidowaniu na terenach wyzwalanych współpracowników hitlerowskich tajnych służb, oraz miejscowych kolaborantów.
Poza normalnymi zadaniami kontrwywiadu wojskowego, oddziały Smiersza przywiązywały ogromną wagę do wykrycia i zwalczania członków narodowych konspiracyjnych struktur wojskowych i politycznych, nie akceptujących nowego proradzieckiego powojennego porządku w swych krajach.
M.in. w
Polsce
. Po przekroczeniu przedwojennej granicy II RP przez Armię Czerwoną, oddziały Smiersza ze wspomagającymi go wojskami wewnętrznymi
NKWD
i agenturą
NKGB
oraz komórkami
Gwardii Ludowej
(
Armii Ludowej
) rozpoczęły wyłapywanie i rozbrajanie Oddziałów
Armii Krajowej
. Grupy Operacyjne Smiersza działały według wcześniej przygotowanych list na których znajdowały się dane osobowe i adresy aktywnych uczestników
AK
, które zostały zebrane i przygotowane przez agenturę GL/AL następnie za pośrednictwem funkcjonariuszy NKGB którzy dowodzili niektórymi oddziałami partyzanckimi GL przekazywane do
Moskwy
. Wchodząc na te tereny Smiersz miał już przygotowane zaplecze agenturalne i rozpoznawcze dzięki któremu efektownie zwalczał oddziały niepodległościowe. Już od
1942
roku wywiad radziecki interesował się
Polskim Państwem Podziemnym
i za wszelką cenę z pomocą polskich komunistów starał się rozpoznawać je struktury, skład osobowy i lokalizację oddziałów, liczbę i miejsca składów broni i amunicji itd. Według różnych źródeł zaraz po przekroczeniu granicy przedwojennej polski przez ACz, na terenach później włączonych do ZSRR, w pierwszych tygodniach specjalne oddziały NKWD do zabezpieczenia tyłów ACz, były to w dużym procencie wojska wewnętrzne i pograniczne NKWD i oddziały Smiersza aresztowały ok. 20 tysięcy obywateli, którzy według aparatu bezpieczeństwa ZSRR byli wrogo nastawieni do ZSRR i nowo powstałego PKWN.
Wielu aresztowanych AK-owców wywożono w głąb ZSRR gdzie ginęli w radzieckich łagrach. Od 1945 roku na terenie Polski powstawały specjalne więzienia i obozy NKWD i Smiersza, najbardziej znanym jest Specjalny obóz nr 10 w Rembertowie, gdzie trafiali aresztowani AK-wocy i nie tylko.
Po powołaniu
Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego
funkcjonariusze Smiersza doradzali polskim funkcjonariuszom, jeszcze niedoświadczonym w prowadzeniu aparatu terroru, asystując przy aresztowaniach, przesłuchaniach, nauczając stosowanych od lat w
ZSRR
a nie znanych w
Polsce
, tortur. Nadzorując ważniejsze procesy sądowe.
Dużą rolę Smiersz odegrał także przy formowaniu polskiego kontrwywiadu wojskowego, tzw. Informacji wojskowej. Powstały już w
1943
roku Oddział Informacji przy 1 Dywizji Piechoty był obsadzony w 90% przez funkcjonariuszy Smiersza, tak samo było przy kolejnych reorganizacjach Informacji Wojskowej. Wydział Informacji 1 Korpusu, Wydział Informacji 1 i 2 Armii Wojska Polskiego, był całkowicie zdominowany przez funkcjonariuszy Smiersza w polskich mundurach. Szefami Informacji Wojskowej (
Główny Zarząd Informacji WP
) byli funkcjonariusze Smiersza jak np.
Dmitrij Wozniesienski
. Na kierowniczych stanowiskach stali oficerowie Smiersza lub NKWD, jak
Antoni Skulbaszewski
z-ca szefa GZI MON, lub major WP Gulenko, zastępca szefa Oddziału II GZI WP/MON.
Informacja wojskowa bardzo ściśle współpracowała z oddziałami Smiersza. W rozkazie Nr 60 z
30 września
1944
roku zatytułowanym Ustawa o Zarządzie Informacji WP i jego organach ściśle tajne w rozdziale II można przeczytać:
„
Wszystkich aresztowanych lub zatrzymanych przez organa Informacji WP agentów, dywersantów, spadochroniarzy mających za zadania zbieranie informacji o Armii Czerwonej natychmiast (niezwłocznie) przekazywać organom Smiersz.
”
Po wkroczeniu
Armii Czerwonej
na tereny
Polski
w pogoni za wojskami niemieckimi, oddziały "Smierszu" podążały zaraz za pierwszą linią frontu, z zadaniem poszukiwania ważnych ludzi i materiałów tj. prominentów Rzeszy, naukowców, zbrodniarzy oraz dokumentów, najnowszej technologii np.:
rakiet V-2
, pierwszych silników odrzutowych itp., bardzo ważnej dla
Związku Radzieckiego
. Agenci "Smierszu" już
2 maja
1945
zarówno spenetrowali
Kancelarię Rzeszy
, jak i weszli do
bunkra Adolfa Hitlera
, a w dalszej kolejności bezskutecznie poszukiwali zwłok samego Hitlera.
Po zakończeniu działań wojennych Smiersz był odpowiedzialny za swoiste przebadanie ponad 5 mln obywateli radzieckich repatriowanych z Zachodu do ZSRR. Także organy Smiersza bardzo dokładnie przebadały parę milionów żołnierzy
Armii Czerwonej
którzy dostali się do niewoli po ataku III Rzeszy na ZSRR. Wielu z nich zostało rozstrzelanych a większość skończyła w łagrach syberyjskich za złamanie
rozkazu nr 227
.
Struktura Głównego Zarządu Kontrwywiadu LKO "Smiersz"
- z-ca naczelnika:
generał
Isaj Babicz
- z-ca naczelnika: Iwan Wradij
Oprócz 4 zastępców, szef GUKR Smiersz miał 16 pomocników (asystentów), z których każdy nadzorował lub kierował działalnością wysuniętych oddziałów Smiersza na froncie lub w okręgach wojskowych, niektórzy sprawowali jednocześnie funkcję naczelników Oddziałów Smiersza w Moskiewskiej centrali.
- Aleksandr Awsewicz, płk. b.p od 26 maja 1943 Generał major
- Grigorij Bołotin, płk. b.p od 26 maja 1943 Generał major
- Wiaczesław Rogow, Generał major
- Piotr Timofjew Generał major/Generał lejtnant, działał jako przedstawiciel centrali Smiersza na
Froncie Stepowym
, następnie przy
2 Froncie Ukraińskim
w który Stepowy został przemianowany.
- Konstantin Prochorenko, płk. b.p, od 26 maja 1943 Generał major
- Iwan Moskalenko, płk. b.p, od 26 maja 1943 Generał major, a od 21 lipca 1944 roku Generał lejtnant
- Aleksandr Misjurew, płk. b.p, od 26 maja 1943 Generał major
- Siergiej Kożewnikow, płk. b.p, od 26 maja 1943 Generał major
- Wiktor Szirmanow, lipiec 1943 płk-nik, następnie od lipca 1944 roku Generał major, w Zarządzie Kontrwywiadu Smiersz (UKR Smiersz) przy Froncie centralnym a od października 1943 roku przy Froncie Białoruskim
- PIONY OPERACYJNE
- Oddział 1 – kontrwywiadowczego zabezpieczenia centralnych instytucji Ludowego Komisariatu Obrony m.in. Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, sztabów frontów i armii oraz samego Głównego Zarządu Kontrwywiadu [GUKR-SMIERSZ] i podległych mu organów w sztabach frontów i armii, nacz płk. b.p Iwan Gorgonow po reorganizacji stopni wojskowych w ACz w połowie 1943 roku
Generał major
- Oddział 2 – pracy wśród niemieckich jeńców wojennych oraz kontrola byłych jeńców żołnierzy ACz. nacz. płk. b.p Sergiej Kartaszew
- Oddział 3 – zwalczania niemieckiej agentury przerzucanej na tyły wojsk ACz, oraz prowadzenie dezinformacji radiowej. nacz. płk. b.p Gieorgij Utiochin do lutego 1944, nast nacz Oddz. 6 Śledczego
- Oddział 4 – organizacja kontrwywiadu zafrontowego. nacz. Piotr Timofjew
- Oddział 5 – nadzór nad pracą organów Smiersz w poszczególnych rodzajach wojsk, Okręgach wojskowych, Frontach, Armiach, dywizjach i innych jednostkach terenowych ACz, nacz. płk. b.p Dimitrij Zeniczew
- Oddział 6 – śledczy, nacz gen Gieorgij Utiochin (od 1944)
- Oddział 7 – rejestracyjno-statystyczny, ewidęcja szpiegów zdrajców dezerterów, dywersantów, elementów nie pewnych itp. Oraz weryfikacja osób dopuszczonych do tajnych informacji w KC WKP(b) LKO, MW, i weryfikacja (przebadanie kontrwywiadowcze) pracowników wysyłanych za granicę, nacz. A. Sidorow
- Oddział 8 – techniki operacyjnej, nacz płk b.p Michaił Szarikow
- Oddział 9 – areszty rewizje obserwacja wewnętrzna, nacz. płk b.p Aleksandr Koczetkow
- Oddział 10 (także nazywany Oddziałem "S") – zadania specjalne, nacz mjr. b.p Aleksandr Zbraiłow
- Oddział 11 – szyfry i łączność, nacz. płk b.p Iwan Czertow
- PIONY ADMINISTRACYJNO-WSPOMAGAJĄCE
- Sekretariat: płk. Iwan Czernow
- Oddział Administracyjno-Finansowy: płk b.p Sergiej Połownjew
- Oddział Kadr: Iwan Wradij
- Oddział Polityczny : płk. Nikifor Sidenkow
Likwidacja i transformacja kontrwyw. wojsk. podczas II WŚ
4 maja
1946
roku, decyzją
Biura Politycznego
WKP(b)
nr P. 51/IV, formacje Smiersz rozwiązano, część jako III Zarząd Główny (kontrwywiadu wojskowego), włączono do Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR, ministrem bezpieczeństwa państwowego został były szef Smiersza
Wiktor Abakumow
.
Dla pełnego obrazu wydzielonych struktur kontrwywiadu wojskowego trzeba wspomnieć, iż podobny układ istniał już wcześniej.
3 lutego
1941
roku, ze struktur
NKWD
wydzielono problematykę bezpieczeństwa państwowego, czyli Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego (
GUGB
) NKWD, i na jego podstawie utworzono Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego (
NKGB
)
ZSRR
. Kontrwywiad wojskowy od
8 lutego
1941
roku znalazł się poza tym resortem. Oddział Specjalny GUGB NKWD zajmujący się bezpieczeństwem w wojsku przekształcono wówczas w trzy odrębne piony działające w trzech rodzajach wojsk. M.in:
- 3-ci Zarząd Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR: [3-е Управление Наркомата CCCP – 3 Uprawlenije Narkomata SSSR], prowadził pracę kontrwywiadowczą w wojskach lądowych. Naczelnik A. Michiejew, były nacz OO
GUGB NKWD
- 3-ci Zarząd Ludowego Komisariatu Wojenno Morskiej Floty (
MW
): [3-е Управление Наркомата ВМФ – 3-е Управление Наркомата wojenno-morskogo fłota, NWMF SSSR], prowadził kontrwywiad w Marynarce Wojennej, naczelnik
komdiw
Andriej Pietrow
II/
1941
-5/
1942
(od
11 stycznia
1942
roku jako Oddział Kontrwywiadu Morskiego w ramach Zarządu Oddziałów Specjalnych NKWD.
- 3-ci Oddział NKWD ZSRR [3-е Oтдел НКВД СССР – 3 Otdieł NKWD SSSR], prowadził kontrwywiad wojskowy w wojskach wewnętrznych, konwojowych, porganicznych i operacyjnych NKWD, naczelnik A. Bielanow.
Po wybuchu wojny niemiecko radzieckiej w czerwcu 1941 roku uchwałą Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z
20 lipca
1941
roku, nastąpiło ponowne połączenie
NKGB
i NKWD w powiększony Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych. W ramach połączonego NKWD ponownie znalazł się kontrwywiad wojskowy który tym razem przyjoł nazwę Zarząd Oddziałów Specjalnych NKWD UOO NKWD, z
Wiktorem Abakumowem
jako naczelnikiem, który niecałe dwa lata później został szefem Smiersza
Tablica upamiętniająca polskie ofiary "Smiersz" i więźniów specjalnego łagru NKWD w Riazaniu. Kościół pw. św. Katarzyny, Warszawa – Służew
Źródła
- Jan Larecki – Wielki Leksykon Służb Specjalnych Świata, 2007
- Piotr Kołakowski, NKWD i GRU na Ziemiach Polskich (Kulisy wywiadu i kontrwywiadu), Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2002
-
Jan Rutkiewicz
i Walerij Kulikow – Wojska NKWD 1917-1946: barwa i broń Warszawa 1998
- Śmierć Hitlera; materiały Smierszu zebrane bezpośrednio po zdobyciu Berlina w poszukiwaniu Hitlera, pod. red. W.K. Winogradow, J.F. Pogonyj i N.W. Tiepcow, wyd. Amber 2006,
Zobacz też