Złotoryja
Herb Herb Złotoryi Flaga Złotoryi
Województwo	dolnośląskie
Powiat	złotoryjski
Gmina • rodzaj	Złotoryja miejska
Założono	XII wiek
Prawa miejskie	1211
Burmistrz	Ireneusz Żurawski
Powierzchnia	11,51 km²
Ludność (2009) •  liczba •  gęstość	16 394 1 424,3 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 76
Kod pocztowy	59-500 do 59-501
Tablice rejestracyjne	Białe (DZL), Czarne (WWL, LGU, LGT)
Położenie na mapie Polski Złotoryja
51°08'N 15°55'E / 51.133, 15.917 Na mapach: 51°08'N 15°55'E / 51.133, 15.917
TERC ( TERYT )	5020126021
SIMC	0954219
Miasta partnerskie	Mimoń , Buczacz , Westerburg, Pulsnitz
Hasło promocyjne : Stolica Polskiego Złota
Urząd miejski ul. Orląt Lwowskich 1 59-500 Złotoryja
Strona internetowa miasta

Złotoryja ( łac. Aureus Mons, niem. Goldberg, daw. Złota Góra) – miasto i gmina w południowo-zachodniej Polsce w województwie dolnośląskim , siedziba powiatu złotoryjskiego , nad rzeką Kaczawą .

Według danych z 31 grudnia 2009 roku miasto miało 16 394 mieszkańców^[1].

W średniowieczu ośrodek wydobycia złota , później (do połowy XX wieku ) miedzi , obecnie – bazaltu . Ponadto przemysł włókienniczy i papierniczy.

Położenie

Widok na Złotoryję z Wilczej Góry

Złotoryja położona jest na Pogórzu Kaczawskim , w dolinie Kaczawy oraz na otaczających ją wzgórzach, w miejscu, gdzie rzeka wypływa na Równinę Chojnowską .

Według danych z 1 stycznia 2010 powierzchnia miasta wynosiła 11,51 km²^[2]. Miasto stanowi 2% powierzchni powiatu.

Według danych z roku 2008 ^[3] Złotoryja ma obszar 11,51 km² (485. miejsce w kraju), w tym:

• użytki rolne: 60%
• użytki leśne: 6%

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa legnickiego .

Demografia

Struktura demograficzna mieszkańców Złotoryi wg danych z 31 grudnia 2007 :^[4]

Według danych z roku 2002 ^[5] średni dochód na mieszkańca wynosił 1360,59 zł.

Historia

Od VIII do X wieku w okolicach dzisiejszej Złotoryi mieszkali przedstawiciele plemienia Trzebowian . Pod koniec XII wieku osiedlili się tu niemieccy górnicy, by wydobywać złoto , od którego Złotoryja wzięła swe wszystkie nazwy: Aurum – łac . złoto, Goldberg, niem. Złota Góra). Prawa miejskie osadzie nadał w roku 1211 książę Henryk I Brodaty (stało się to na zamku w sąsiedniej Rokitnicy ), osadzając tu niemieckich kolonistów. Jest to najstarsza udokumentowana lokacja na ziemiach polskich, co pod względem prawnym czyni Złotoryję najstarszym miastem Polski.

Kilkuset górników ze Złotoryi wzięło udział w 1241 w bitwie z Mongołami pod Legnicą , większość z nich zginęła w walce. W 1290 miasto otrzymało prawo mili , było także ośrodkiem handlu soli i sukna . W 1328 Złotoryja wraz z resztą księstwa legnickiego stała się lennem Czech . Najazdy husytów w latach 1427 , 1428 i 1431 spowodowały konieczność zbudowania murów obronnych, których znaczne fragmenty wraz z Basztą Kowalską zachowały się do dzisiaj. Na pierwszej mapie Europy z 1467 r. Mikołaj z Kuzy na obszarze Śląska oprócz Wrocławia zaznaczył tylko Złotoryję. W 1497 w mieście panowała epidemia. Aurimontanus zakłożył szkołę miejską w 1504 r.

Pierwsze protestanckie kazanie wygłoszono w Złotoryi w 1522 r. w kościele mariackim. W mieście kilka lat później na bazie szkoły Aurimontanusa powstało gimnazjum łacińskie, którego okres świetności przypada na rektorat Valentina Trozendorfa . Renoma szkoły była tak wielka, że książę Fryderyk II rozważał jej przekształcenie w uniwersytet. Śmierć księcia i pożar miasta w 1554 roku przerwały te plany.

XVI wiek to okres rozwoju gospodarczego Złotoryi. Powstał tu m.in. browar .

Złotoryja wraz z księstwem legnickim przeszła pod zwierzchnią władzę Habsburgów w roku 1526 .

Rok 1608 przyniósł miastu powódź, w której zginęło ok. 50 złotoryjan, w roku 1613 pożar zniszczył 571 domów. Miasta nie ominęła także wojna trzydziestoletnia . Wskutek tych wydarzeń w XVII wieku miasto straciło na znaczeniu.

W 1675 , po śmierci ostatniego władcy z dynastii Piastów , Jerzego Wilhelma , przeszła pod bezpośrednie panowanie Habsburgów.

W roku 1742 Złotoryja wraz z większością Śląska została włączona do Prus .

26 sierpnia 1813 cofająca się napoleońska Armia Bobru marszałka Macdonalda przegrała niedaleko Złotoryi bitwę z wojskami pruskimi, dowodzonymi przez feldmarszałka Gebharda von Blüchera .

Pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku zbudowano linie kolejowe:

• 15 października 1884 otwarto 1-torową linię do Legnicy (dł. 21,3 km),
• 16 września 1 895 otwarto 1-torową linię przez Jerzmanice do Świerzawy (dł. 14,9 km),
• 15 września 1906 otwarto 1–torową linię do Chojnowa (dł. 21,6 km).

Pierwszy telegraf pojawił się w Złotoryi w 1862 , pierwszy telefon podłączono w 1900 .

W latach dwudziestych XX wieku próbowano ponownie wydobywać złoto w okolicach Złotoryi, bez powodzenia.

5 marca 1933 w wyborach do Reichstagu w okręgu złotoryjskim zwyciężyła Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza , zdobywając 25% głosów przy 90% frekwencji.

13 lutego 1945 Złotoryję zajęły wojska radzieckie I Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marszałka Iwana Koniewa ; miasto stało się częścią Polski. Do roku 1949 dotychczasowi mieszkańcy miasta zostali wysiedleni do Niemiec, większość z nich trafia do Solingen w Nadrenii Północnej-Westfalii .

W 1945 roku utworzono w Złotoryi powiat złotoryjski , w którego skład weszły miasta Chojnów , Świerzawa i Złotoryja oraz 6 gmin: Krzywa , Nowy Kościół , Pielgrzymka , Rząśnik , Strupice i Zagrodno .

W pobliskim Wilkowie i Nowym Kościele otwarto kopalnie rud miedzi (tzw. stare zagłębie), które jednakże zamknięto w latach siedemdziesiątych, z powodu odkrycia znacznie większych, choć uboższych złóż w okolicach Lubina .

Powstały także inne zakłady przemysłowe – fabryka obuwia, kopalnie bazaltu, fabryka bombek choinkowych.

W 1992 roku założone zostało Polskie Bractwo Kopaczy Złota, nawiązujące do tradycji dawnych górników ze Złotoryi, które corocznie organizuje w mieście Mistrzostwa Polski w Płukaniu Złota, a w 2000 – mistrzostwa świata.

Pod koniec lat dziewięćdziesiątych odrestaurowano starówkę, mocno zaniedbaną w okresie PRL .

Zabytki

Ratusz w Złotoryi

• Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
• Kościół św. Jadwigi oraz klasztor są dziełem zakonu franciszkanów , sprowadzonych przez św. Jadwigę w pierwszej połowie XIII w. Oglądamy świątynie po osiemnastowiecznej odbudowie, z barokowym wystrojem fasady i wnętrza. Tuż obok kościoła znajduje się wotywna kapliczka słupowa z końca XV stulecia i XVIII-wieczna statua św. Jana Nepomucena .
• Kościół św. Krzyża (dawniej św. Mikołaja ) – położony na wzgórzu, gdzie na przełomie XII w. i XIII w. powstała osada górników złota. Zdobi go okazały, XIV -wieczny portal z misterną dekoracją roślinną. Na zewnętrznych elewacjach zachowały się interesujące epitafia z czasów nowożytnych.
• Baszta Kowalska – jej gotycki hełm zniszczono podczas walk o miasto w czasie wojen napoleońskich . Do dzisiaj zachowały się fragmenty średniowiecznych obwarowań, do których można zaliczyć Basztę Kowalską.

Turystyka

Kopalnia złota

Lista atrakcji turystycznych:

• Baszta Kowalska
• czternastowieczne mury obronne
• Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
• Kościół św. Jadwigi
• Kościół św. Krzyża (dawniej i potocznie: św. Mikołaja )
• Fontanna Delfina
• Fontanna Górników
• Kopalnia Złota "Aurelia"
• Muzeum Złota
• Rezerwat przyrody Wilcza Góra

Komunikacja i transport

Miasto przecina kilka szereg dróg wojewódzkich:

• droga wojewódzka nr 328 Marciszów -Nowe Miasteczko (Droga do Jeleniej Góry i Chojnowa )
• droga wojewódzka nr 363 Bolesławiec -Ujazd Górny (Droga do Bolesławca i Jawora )
• droga wojewódzka nr 364 Gryfów Śląski - Legnica (Droga do Lwówka Śl. i Legnicy z dojazdem do Autostrady A4 )

oraz linii kolejowych:

• 284 Legnica - Zawidów – obecnie eksploatowany jest tylko 1-torowy zelektryfikowany (w 1988 ) odcinek z Legnicy do stacji Jerzmanice-Zdrój o długości 23,7 km ( 14 grudnia 2008 ponownie uruchomiono przewozy pasażerskie, zawieszenie przewozów nastąpiło 31 sierpnia 2009 roku). Początki linii sięgają 15 października 1884 ^[6]
• 316 Złotoryja- Rokitki – linia 1-torowa nieprzejezdna (od kwietnia 2004 ) na całym 29,3 km odcinku. Początki linii sięgają grudnia 1906

Linie kolejowe towarowe i osobowe

W okolicy Złotoryi znajdują się liczne zakłady zajmujące się wydobyciem surowców mineralnych. W transporcie wykorzystywane są linie:

• 312 Jerzmanice-Zdrój - Marciszów (budowa: 1895 - 1896 )^[7] eksploatowana na 3,24 km odcinku Jerzmanice Zdrój-Krzeniów

– obsługa zakładu PGP w Krzeniowie i Wilkowie

• 342 Jerzmanice-Zdrój - Wilków

– eksploatowana na odcinku 3,5 km, obsługa zakładu PGP na Wilczej Górze

• Bocznica Krzeniów – PGP Bazalt Wilków

– 4 km bocznica zakładu PBP Bazalt

Linie kolejowe osobowe

• 284 Jerzmanice-Zdrój - Wrocław

Transport publiczny

W mieście istnieje dworzec PKS obsługujący ważne połączenie Sudetów z Morzem Bałtyckim i inne połączenia krajowe, wojewódzkie i lokalne. Do miasta dojeżdżała linia Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego z Legnicy (linia nr 22 Legnica PKP- Złotoryja Szpital), w dniu 1 lipca 2009 linia ta została zlikwidowana^[8].

Do miasta dojeżdżają również pociągi osobowe PKP (linia Wrocław Główny – Jerzmanice Zdrój). W mieście znajduje się postój taksówek przy ul. Krótkiej przy dworcu PKS. W Złotoryi przewozem osób zajmują się również firmy prywatne, które świadczą usługi przewozowe na trasach Złotoryja – Legnica, Wojcieszów – Wrocław i innych.

Sport

Ze Złotoryi wywodzi się słynna w całej Europie artystyczno-akrobatyczna grupa " Ocelot ".

W mieście działa pierwszoligowe Złotoryjskie Towarzystwo Tenisowe. W Złotoryi działa też klub kolarski "Baszta" Złotoryja, którego zawodnicy startują w zawodach nie tylko na Dolnym Śląsku. Klub organizuje wyścigi kolarskie. Złotoryja leży także na trasie wyścigu Tour de Pologne .

W Złotoryi działa też klub piłki nożnej ZKS Górnik Złotoryja, którego zawodnicy reprezentują miasto na Dolnym Śląsku.

Miasto jest także organizatorem Mistrzostw Polski w Płukaniu Złota, organizowało również mistrzostwa świata w tej dyscyplinie.

W Złotoryi funkcjonuje lekkoatletyczny klub sportowy "AURUM", zarejestrowany w Polskim Związku Lekkiej Atletyki. Jego czołowym zawodnikiem odnoszącym sukcesy na zawodach w kraju i za granicą jest Michał Węgrzyn.

W Złotoryi działa klub piłki ręcznej KPR "Gwarek" Złotoryja. Jego zawodnicy reprezentują Złotoryję w lidze dolnośląskiej.

Obiekty sportowe w Złotoryi

• Stadion Miejski ( Piłka Nożna , lekkoatletyka ) 3000 miejsc na trybunach – ul. Sportowa
• Hala Sportowa Tęcza ( tenis , siatkówka , koszykówka , piłka ręczna , futsal , ponadto siłownia i salon SPA) 102 miejsca na trybunach (w planie 400)-ul. Wilcza
• Hala Sportowa przy Liceum Ogólnokształcącym ( siatkówka , koszykówka , piłka ręczna , futsal , akrobatyka ) ul. Kolejowa
• Korty Tenisowe – ok. 200 miejsc – ul.M. Konopnickiej
• Strzelnica Sportowa
• Miejski Ośrodek Rekreacji "Pałacyk"( siatkówka plażowa , kajakarstwo , rowery wodne, pływanie) – ul. Sportowa
• Basen Miejski- ul. K.Miarki
• Orlik ( koszkówka, piłka nożna, siatkówka )

Gospodarka

Miasto znajduje się w podstrefie Legnickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej .

Lista przedsiębiorstw w Złotoryi zatrudniających ponad 600 osób^[]:

• Adeo Screen Sp. z o.o.
• Kühnl Polska Sp. z o.o.
• Wilena Sp. z o.o
• Eucoso Sp. z o.o.
• AKsys Polska Sp. z o.o.
• PTB Sp. z o.o.
• Przedsiębiorstwo Górniczo-Produkcyjne "BAZALT" S.A.

Lista przedsiębiorstw w Złotoryi zatrudniających ponad 1000 osób^[]:

• Kopalnie Surowców Skalnych SA
• Kopalnia bazaltu Colas Wilcza Góra
• "Vitbis" Sp. z o.o. – producent ozdób choinkowych
• "Siku" – producent zabawek

Złotoryjanie

• Valentin Trozendorf , rektor Gimnazjum Łacińskiego w Złotoryi ( XVI wiek )
• Mariusz Szczygieł , dziennikarz
• Roman Kołtoń , dziennikarz
• Jacek Wyskup, członek duetu akrobatycznego Melkart Ball, zwycięzca programu "Mam Talent"
• Andrzej Chyra , aktor (swoją Złotoryję opisał w miesięczniku Zwierciadło 06/2008)
• Gabriel Fleszar , piosenkarz

Miasta partnerskie

• Mimoń
• Buczacz
• Westerburg
• Pulsnitz

Zobacz też

• Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Złotoryi
• Parafia św. Jadwigi Śląskiej w Złotoryi
• Parafia św. Józefa Robotnika w Złotoryi
• kalendarium historii Śląska

Przypisy

Bibliografia

• Słownik geografii turystycznej Sudetów, tom 7 Pogórze Kaczawskie, red. Marek Staffa , Wydawnictwo I-BiS, Wrocław 2002,
• Góry i Pogórze Kaczawskie. Skala 1:40.000. Jelenia Góra: Wydawnictwo Turystyczne Plan, 2004. wyd. II. . 

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona miasta
• Mapy: Emapi • Google Maps • Targeo • Zumi
• Zdjęcia satelitarne: Google Maps • Wikimapia • Zumi
• Mapa Złotoryi i okolicy z 1937 r.