Stroje ludowe Ślązaków z Dolnego Śląska
Ślązacy (
śl.
Ślůnzoki[4],
śl-niem.
Schläsinger,
czes.
Slezané,
niem.
Schlesier) – określenie grupy ludności urodzonej i zamieszkującej
Śląsk
.
Termin ten ma w literaturze historycznej i etnograficznej szerokie i często odmienne znaczenie. Obecnie pod pojęciem Ślązacy rozumie się:
- Ślązacy –
grupa etnograficzna
[5] zamieszkująca głównie Górny Śląsk, o bogatej, odrębnej od terenów otaczających kulturze, posługująca się etnolektem śląskim. Grupa odrębna od części Ślązaków deklarujących narodowość śląską ponieważ, zachowując poczucie pewnej odrębności kulturalnej i językowej, deklaruje narodowość polską.
- Ślązacy – osoby deklarujące odrębność narodową od Polaków, Czechów i Niemców i traktujące
mowę śląską
jako odrębny język. Większość osób deklarujących
narodowość śląską
mieszka na Górnym Śląsku – w środkowej części województwa śląskiego, wschodniej części
województwa opolskiego
[6], jak również w
Republice Czeskiej
oraz
diasporze
. Narodowość ta nie jest uznawana prawnie przez Polskę[7][8] i Republikę Czeską[9][10]. Jednakże w oficjalnych wynikach spisów ludności w tych krajach zdeklarowała ją 173-tysięczna grupa osób w Polsce[11] i 10 878 osób w Czechach[12]. Liczbę Ślązaków w Słowacji szacuje się na niecały tysiąc.[]
- Ślazacy – osoby o wyraźnej polskiej identyfikacji narodowej (
Polacy
), posługujący się literackim
językiem polskim
oraz
etnolektem śląskim
, którzy mieszkają na Śląsku i czują przywiązanie do regionu i kultury śląskiej. Osoby z tej grupy zamieszkują Górny Śląsk, a w ostatnich dekadach jest ich coraz więcej także na Dolnym Śląsku (w tym ujęciu śląskość postrzegana jest jako związek z pojęciem małej ojczyzny). Na Śląsku, po 1945 r. mieszkało 850 000 zweryfikowanych autochtonów z niemieckiej części Śląska oraz 1,2 mln autochtonów z polskiej części Górnego[13][14]. Znaczna część pozytywnie zweryfkowanych Ślązaków ze Śląska Opolskiego wyemigrowała po wojnie za granicę lub poczuwa się dziś do narodowości niemieckiej[13]. Ślązacy ze Śląska Cieszyńskiego oraz z włączonych do II RP pruskich powiatów Górnego Śląska, w większości poczuwają się dziś do narodowości polskiej.
- Ślązacy – Niemcy zamieszkujący
Śląsk
w Polsce, Republice Czeskiej oraz w Niemczech na terenach dawnej prowincji
Dolny Śląsk
(obecnie część krajów związkowych
Saksonia
i
Brandenburgia
), deklarujący narodowość niemiecką i posługujący się językiem niemieckim lub dialektem śląskim języka niemieckiego[], a także osoby które w przeszłości wyemigrowały lub zostały wypędzone, zachowując swą śląską tożsamość. Konstytucja Saksonii z 1992 zezwala na korzystanie z flagi i herbu Dolnego Śląska (równoprawnie z symbolami saskimi) na terenie śląskiej części kraju związkowego[15].
- Ślązacy – mieszkańcy
Śląska
, niezależnie od identyfikacji etnicznej lub narodowej.
Przy omawianiu kultury, języka i podziału etnograficznego w dalszej części hasła ma się na myśli kulturę Ślązaków w rozumieniu grupy etnicznej (pkt. 1 lub 2 powyższych definicji). Kultura Niemców dolnośląskich i
Polaków
o słabej identyfikacji z kulturą śląską jest omówiona we właściwych tematycznie hasłach.
Etymologia nazwy
Nazwa Ślązacy jest związana etymologicznie z nazwą rzeki dzisiaj zwanej
Ślęzą
i góry dzisiaj nazywanej
Ślęża
. Góra ta była miejscem kultu od czasów przedhistorycznych. Obie nazwy mające prawdopodobnie źródło przedindoeuropejskie (tzn. przeceltyckie, przedgermanskie i przedsłowiańskie) podobnie jak wiele innych
hydronimów
w tym regionie Europy.
Silingami
określono germańskie plemię zamieszkujących ziemie dzisiejszego Śląska w II wieku naszej ery.
Ślężanami
określono w IX wieku plemię
zachodniosłowiańskie
z terenu dzisiejszego
Dolnego Śląska
. Następnie w X wieku nazwę tę przejął cały obszar dorzecza górnej i środkowej
Odry
. Istnieje również alternatywna Polska etymologia łącząca nazwę Śląska z wyrazem slęg (oznaczający wilgotny, mokry). Polska literatura z XIX i XX wieku, Ślązakami określa autochtoniczną ludność zamieszkującą Śląsk.
Język
Ślązacy posługują się
dialektem śląskim
, uznawanym przez część ludzi za w pełni samodzielny język śląski[uwaga 1], oraz
językiem polskim
,
językiem niemieckim
i
czeskim
. Język śląski od 18 lipca 2007 posiada kod
ISO 639-3
"szl"[16]. Mieszkańcy Dolnego Śląska, do czasu
wysiedlenia
po
II wojnie światowej
, posługiwali się także
dialektem śląskim języka niemieckiego
do dziś używanego w
Niemczech
,
Górnych Łużycach
oraz przez
Mniejszość Niemiecką w Polsce
– posiada kod
ISO 639-3
"sli"[17][18].
Geografia
Ślązacy zamieszkują obecnie głównie tereny Górnego Śląska oraz
Niemiec
, jednak istnieją również
emigracyjne
skupiska w
USA
i całej Europie, głównie zachodniej. Najbardziej znanym przykładem śląskiej osady w USA jest
Panna Maria
w
Teksasie
. W przeszłości Ślązacy zamieszkiwali zarówno
Dolny
, jak i
Górny Śląsk
. Po
II wojnie światowej
, zgodnie z ustaleniami mocarstw w czasie
konferencji jałtańskiej
, niemieckojęzyczna ludność Śląska (który stał się częścią Polski) została przesiedlona do Niemiec. Na mocy tzw. "Dekretów
Beneša
" do Niemiec przesiedlono również niemieckojęzycznych mieszkańców
Śląska Czeskiego
. W wyniku obu tych wydarzeń została wysiedlona prawie cała ludność
Dolnego Śląska
i znaczna część mieszkańców
Górnego Śląska
.
Historia
Rejon Śląska pomiędzy górną Wisłą i górną Odrą był północną granicą penetracji człowieka w czasach ostatniego zlodowacenia. Anatomicznie współczesny człowiek przybył na Śląsk prawdopodobnie około 35 tys. lat temu. Od tego czasu Śląsk był zamieszkiwany przez ludzi przynależących do zmieniających się kultur archeologicznych w epokach kamienia, brązu i żelaza, a których etniczna identyfikacja jest współcześnie niemożliwa. Cywilizacja Starej Europy bezsprzecznie pokrywała Śląsk. Później indoeuropejskie szczepy Scytów i Celtów odgrywały rolę na terytorium Śląska. Następnie Śląsk znalazł się w zasięgu
kultury przeworskiej
, identyfikowanej z
Lugiami
. Etniczna przynależność
Lugiów
nie została jednoznacznie rozstrzygnięta i stanowi pole walki polskiego i niemieckiego
nacjonalizmu
.[]
Od VI w. n.e. teren Śląska znalazł się bezsprzecznie w zasięgu kultury
słowiańskiej
. Późniejsze źródła historyczne (m.in.
Geograf Bawarski
,
Dagome iudex
,
Dokument praski
) wymieniają z nazwy następujące plemiona: na zachodzie
Dziadoszanie
wraz z
Bobrzanami
nad rzeką
Bóbr
, dalej
Ślężanie
wokół
Ślęży
,
Trzebowianie
na północ od nich,
Opolanie
na wschód,
Golęszycy
w dorzeczu górnej Odry.
Od końca XII w., w wyniku
kolonizacji
na
prawie niemieckim
, często dokonywanej z wykorzystaniem
osadników
z
Niemiec
, a także wejścia
Śląska
w orbitę politycznych i kulturalnych wpływów
Niemiec
, stopniowo postępowała
germanizacja
Śląska
.
Nasilona germanizacja Śląska, prowadzona przez kilka wieków, spowodowała wynarodowienie ludności zamieszkującej te tereny. Ludność słowiańska zamieszkująca Górny Śląsk częściowo oparła się germanizacji. W okresie
dwudziestolecia międzywojennego
zarówno Polska, jak i Niemcy określały ludność żyjącą na Śląsku wyłącznie jako Polaków albo Niemców. W niewielkim stopniu rozróżniano grupy ludności o mieszanej narodowości lub nie określające swojej narodowości. Natomiast władze
czechosłowackie
wprowadziły w
latach 20. XX wieku
pojęcie narodu śląskiego na użytek spisów powszechnych przeprowadzanych w tym kraju[]. Wpisując bez wiedzy zainteresowanych narodowość śląską administracja czechosłowacka obniżała w statystykach liczebność ludności polskojęzycznej żyjącej na
Śląsku Opawskim
oraz w należącej do Czechosłowacji części
Śląska Cieszyńskiego
(tzw. "
Zaolziu
"). Choć we współczesnych Czechach to obywatel deklaruje swoją narodowość podczas spisu, oficjalne stanowisko rządu czeskiego mówi iż Ślązacy nie spełniają wymogów potrzebnych do określenia ich jako odrębną mniejszość narodową, ale traktowani są jako
mniejszość etniczna
[19].
Przepływ ludności nie odbywał się jednakże tylko w jednym kierunku: z Niemiec na Śląsk. Śląsk był regionem demograficznie prężnym i emigracja Ślązaków powodowała zmiany demograficzne w innych regionach. Na przykład, typowy Berlińczyk w 1938 roku był anegdotycznie Ślązakiem[20]. Zobacz też
ostflucht
.
W czasie II wojny światowej, władze
III Rzeszy
wprowadziły spis ludności. Odnotowywano wtedy przypadki wypełniania rubryki narodowościowej jako "Schlonsaken" lub "Oberschlesier", jednak na podstawie rozporządzenia z marca
1941
, wpis taki był skreślany. Ludzie, którzy wypełnili tak rubrykę musieli otrzymać jedną z innych czterech grup narodowościowych[21]. Osoby te ze względu na bycie
autochtonami
, najczęściej otrzymywały 3 kategorię.
Prześladowania w pierwszych latach po
II wojnie światowej
, które w założeniu miały dotknąć aktywną część ludności niemieckiej i
volksdeutschów
z okresu
III Rzeszy
, w praktyce objęły również wszystkich Niemców i Ślązaków bez względu na ich postawę w czasie wojny oraz Polaków nie popierających władz komunistycznych (np.
Obóz Zgoda
w
Świętochłowicach
), w opinii społecznej Śląska zostało to źle przyjęte. Wielu Niemców górnośląskich i Ślązaków niemieckojęzycznych (
zgermanizowanych
)
wyemigrowało
lub zostało wypędzonych[22].
Wypowiedzi w tekstach autobiografii i pamiętników rdzennych mieszkańców Górnego Śląska, odnoszące się do lat II wojny światowej i bezpośrednio po niej, według socjolog
Antoniny Kłoskowskiej
wykazują występowanie poczucia odrzucenia zarówno przez Niemców w okresie wojny, jak i przez Polaków po powrocie z wojennej tułaczki. Ze strony Polaków spotykała Ślązaków niechęć, bywali też stygmatyzowani mianem "szwabów" czy "hitlerów", zwłaszcza przez repatriantów z
kresów wschodnich
[23].
W czasach
PRL
zakazywano używania mowy śląskiej w szkołach i urzędach, a także nie dopuszczano do nauki języka niemieckiego osób w wieku szkolnym. Traktowano Ślązaków z podejrzliwością, cechującą niektórych skrajnych polityków i objawiającą się czasem i dziś (np.
KPN
). Ślązakom nie podobał się również napływ nowej ludności z
Kresów Wschodnich
oraz
Zagłębia
(później także z Polski centralnej), a zwłaszcza preferowanie jej przy obsadzaniu urzędów przez władze komunistyczne. Przybysze stanowili także znaczną większość wśród kadry kierowniczej. Było to spowodowane celową polityką polonizacji terenów Górnego Śląska, prowadzoną przez władze centralne[24]. Nie uwzględniono przy tym faktu, że kultura niemiecka stanowiła immamentną część tożsamości Górnoślązaków. W rezultacie akcja "repolonizacyjna" przyniosła efekt odwrotny do zamierzonego, to jest wzrost postaw proniemieckich, również w rodzinach popierających dawniej opcję polską[25]
Połączenie podejrzliwego stosunku władz Polski i ludności napływowej, tęsknoty za rodziną znajdującą się w
Niemczech
jak i przede wszystkim nadziei na awans ekonomiczny i społeczny w
zachodnich Niemczech
spowodowało, podobnie jak w przypadku
Warmiaków
i
Mazurów
, masową emigrację Ślązaków do
RFN
w latach 50., 70. (w obu przypadkach w ramach akcji "łączenia rodzin") i 80.
Po zmianach ustrojowych w
1989
roku założona została organizacja
Ruch Autonomii Śląska
, dążąca do odzyskania autonomii utraconej w wyniku dekretu polskich władz komunistycznych[26]. Zdaniem działaczy Ruchu Autonomii Śląska status autonomii dla Śląska jest szansą na "przejęcie spraw we własne ręce". Uważają oni, że polityka kolejnych rządów jest względem Śląska i jego problemów niespójna, nieudolna, krótkoterminowa i pozbawiona perspektyw. Oponenci Ruchu Autonomii Śląska wskazują na możliwości rozwoju wynikające z obecnego prawa.
Demografia a narodowość
Osoby deklarujące narodowość śląską wg danych ze spisu powszechnego z 2002
Zgodnie z wynikami
Narodowego Spisu Powszechnego z 2002
, narodowość śląską w polskiej części Śląska zadeklarowało 173 200 osób, w tym 148,5 tys mieszkańców
województwa śląskiego
i 24,2 tys osób[27] w
województwie opolskim
. Natomiast w czeskim spisie powszechnym z
2001
roku do narodowości śląskiej przyznało się 10 878 obywateli Czech, głównie mieszkańców
kraju śląsko-morawskiego
(w spisie z
1991
roku liczba ta wynosiła 44 446 osób). Wyniki spisów powszechnych nie oddają jednak dokładnie liczby osób faktycznie poczuwających się do narodowości śląskiej, gdyż osoby, które z różnych przyczyn nie brały udziału w spisie powszechnym (wymagane było przepytanie tylko jednej osoby na lokal), lub były osobami niepełnoletnimi, nie miały możliwości zadeklarowania preferowanej narodowości. Ponadto, Ruch Autonomii Śląska zarzucił organizatorom spisu[28], iż w wielu przypadkach rachmistrze spisowi odmawiali wpisania narodowości śląskiej do formularza[29][30]. Zarzuty tego rodzaju wysunął również Związek Ukraińców w Polsce; według ZUP niektórzy rachmistrze wpisywali deklarowaną narodowość ołówkiem, by móc później ją zmienić[31].
Kultura i tradycja
Kobieta w stroju cieszyńskim, Cieszyn 1914
Kobieta w śląskim stroju ludowym - znaczek niemiecki z 1935
Ślązacy posiadają zróżnicowaną i bogatą kulturę. Wśród Ślązaków istnieje duże przywiązanie do własnej tradycji i kultury.
Dotyczy to takich dziedzin życia jak:
• Typowe dla Ślązaków jest używanie odmiennych form grzecznościowych w zależności od stopnia pokrewieństwa oraz szacunku należnego danej osobie. Do rodzeństwa i rówieśników Ślązacy mówią (godajům) "za jedno", czyli: (ty) "weź", "je żeś", do rodziców, wujostwa czy np. przełożonych w pracy "za dwoje", czyli: (wy) "weźće", "sům`eśće"; wreszcie do dziadków, pradziadków i osób starszych zwracają się "za troje": "weznům" (oni), "sům" (oni). Odmienia się wyłącznie czasownik, zatem poprawna śląska forma to "Ůupa weznům", a nie "dziadek wezmą".
• Ślązacy przywiązują dużą wagę do zacieśniania więzów rodzinnych, tradycją są niedzielne obiady w gronie rodziny wielopokoleniowej oraz świętowanie w podobnym gronie z różnych okazji.
- Popularnymi rozrywkami wśród Ślązaków są biesiady piwne, hodowla
gołębi
(w gołębnikach) oraz papug i kanarków (w domu), a także gra w
skata
i w
tysiąca
. Przy grze w tysiąca Ślązacy używają pochodzących z języka niemieckiego nazw kolorów karcianych: ♥ to herce, ♦ to szele, ♣ to krojce a ♠ to griny. Odmienna od polskiej jest także punktacja meldunków: trefl 100, pik 80, kier 60, karo 40; jednakże takiej samej używa się w okolicach Krakowa.
- zwyczaje związane z zabawą,
Ciekawym składnikiem śląskich zabaw są pieśni i tańce. Repertuar pieśni śląskich jest bogaty. Oto tytuły niektórych tylko pieśni: • " Dzieweczko ze Śląska", • " Szła dzieweczka", • " Poszła Karolinka", • " Wczoraj była niedzieliczka", • " Dzióbka dej", • " Skokoł wróbel po desce"…
Do tańców należą m.in.:
trojak
, mjetlourz, drybek, walošek, starou baba, koźorajka, gůnśor.
- zwyczaje urodzinowe i imieninowe
Rdzenna ludność obchodzi tylko gyburgstag (urodziny), na Śląsku nie są obchodzone imieniny. Wyjątkiem jest
Barbórka
(4 grudnia – imieniny Barbary, patronki górników) i 4 maja (imieniny Floriana – patrona hutników). W śląskich kopalniach i hutach często w imieniny patrona (św. Barbary i św. Floriana) wypłacane jest dodatkowe wynagrodzenie (w zależności od prosperowania zakładu może to wynieść całą dodatkową miesięczną pensję). Tradycyjnie takie dni są wolne od pracy i rozpoczynają się od mszy w kościele, następnie jest pochód (z hutniczą / górniczą orkiestrą) na uobjod i na końcu piknik bądź festyn.
Szczególnie na Górnym Śląsku praca uważana jest za dziedzinę nobilitującą i dającą powszechny szacunek w rodzinie oraz w gronie sąsiadów i znajomych[]. Ucieczka od pracy, brak produktywności i zaradności jest w tej społeczności odbierany bardzo negatywnie. W kulturze Górnoślązaków praca jest oprócz rodziny jednym z najważniejszych elementów życia społecznego. Praca musi być wykonywana dokładnie, z należytą starannością i odpowiedzialnością. Taki pogląd na pracę ukształtowany został faktem, że wielu Ślązaków pracowało w kopalniach i hutach, gdzie panuje szczególny nacisk na bezpieczeństwo i dobrą organizację pracy, wynikającą z potencjalnego dużego ryzyka utraty życia.
W części Górnego Śląska żywo praktykowane jest tzw. "łażynie na łofiara" w czasie mszy świętej, tradycja nie przyjęta w innych częściach Polski i Czech. Datki wrzuca się po kazaniu do koszyka lub skrzynki umieszczonej najczęściej na środku kościoła lub za ołtarzem.
Ponadto śląscy ministranci noszą inne stroje niż ich koledzy z innych regionów – składa się on z kragla czyli kołnierza w kolorze odpowiednim do stroju liturgicznego, komży, czyli bardzo luźnej, białej koszulki oraz chopkiecki czyli dolnej części stroju także w kolorach odpowiednich do okresu liturgicznego.
Zjawisko występuje na Górnym Śląsku od lat 50. XX wieku. Związane jest z zastąpieniem ludności niemieckiej ludnością napływową z innych części Polski. W wyniku gwałtownych zmian i początkowej niekompetencji w zarządzaniu kopalniami przez nowy rząd komunistyczny po II wojnie światowej ugruntowało się przekonanie ludności rdzennej o "rabunkowym" charakterze eksploatacji Górnego Śląska[]. Szczególnie niechęć do obcych charakterystyczna jest dla przedstawicieli ludności napływowej która się "ześlęzaczyła" w wyniku napływu na Śląsk po II wojnie światowej[].
W okolicach
Opola
w nocy przypadającej z Wielkiej Soboty na Niedzielę Wielkanocną popularne jest malowanie sąsiadom lub znajomym okien wapnem, tak, aby nie zostać złapanym. Innym zwyczajem robienia psikusów w tę noc jest podmienianie furtek wejściowych na podwórko.
Dzieci idące po raz pierwszy do szkoły dostają od rodziców
róg obfitości
zwany
tyta
– wypełniony słodyczami.
W niedzielę Wielkanocną Zajączek przynosi prezenty i chowa je w ogródkach, gdzie szukają ich głównie dzieci. Z kolei w wigilię prezenty pod choinkę przynosi
Dzieciątko
.
Nauka
Ze Śląska pochodzi 12 noblistów, z czego 11 otrzymało nagrodę Nobla za dokonania naukowe[32]. Na Górnym Śląsku urodziło się 4 noblistów –
Otto Stern
(
fizyka
),
Kurt Alder
(
chemia
),
Maria Goeppert-Mayer
(fizyka) oraz
Konrad Bloch
(
fizjologia/medycyna
)[33]. Kurt Alder na swojej pracy, za którą dostał Nagrodę Nobla dopisał "aus Königshütte" (z Królewskiej Huty – dziś
Chorzów
). Maria Goeppert-Mayer z kolei aktywnie wspierała śląskich emigrantów w USA, a zapytana o swoje największe marzenie odpowiedziała "Chcę zobaczyć
Katowice
". Na Dolnym Śląsku urodziło się 8 noblistów –
Paul Ehrlich
(fizjologia/medycyna),
Gerhart Hauptmann
(
literatura
),
Fritz Haber
(chemia),
Friedrich Bergius
(chemia),
Max Born
(fizyka),
Hans Georg Dehmelt
(fizyka),
Reinhard Selten
(
ekonomia
),
Günter Blobel
(fizjologia/medycyna).
Ze Śląska pochodzili także rodzice
Johannesa Georga Bednorza
, który w 1987 roku otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki.
Oprócz noblistów, wśród Ślązaków można wyróżnić wielu innych ludzi nauki, na przykład
Gregor Mendel
(pionier genetyki),
Fritz London
(fizyk),
Theodor Kaluza
(fizyk),
Maria Cunitz
(astronom),
Richard Courant
(matematyk).
Kontrowersje
Sprawa uznawania w Polsce ogółu osób deklarujących przynależność do narodowości śląskiej za naród jest kontrowersyjna. Dla członków śląskiego ruchu narodowego wyniki przeprowadzonego spisu z 2002 są potwierdzeniem jego istnienia. Na tej podstawie twierdzą, że Ślązacy są największą mniejszością narodową w Polsce. Podkreślają też, że
Główny Urząd Statystyczny
zdefiniował narodowość jako deklaratywną cechę indywidualną każdego człowieka, wyrażającą jego związek emocjonalny, kulturowy lub genealogiczny z określonym narodem lub grupą etniczną. Na tej podstawie uważają, że wyników spisu nie można negować. Wielu Ślązaków uznaje swoją mowę za osobny język:
język śląski
, jednak nie jest to, nawet wśród osób deklarujących narodowość śląską, pogląd dominujący[uwaga 2].
Wielu rdzennych mieszkańców Śląska nie chce się utożsamiać z narodem śląskim, gdyż czują się Polakami, Czechami bądź Niemcami, ponadto kojarzy się im on z przedwojennym tzw. ruchem ślązakowskim[], występującym głównie na
Śląsku Cieszyńskim
. Ruch ten podejrzewany był przez niektórych historyków o bycie częścią niemieckiej machiny
propagandowej
i zwolenników idei
Wielkich Niemiec
. Idea narodowości śląskiej oraz autonomii ma obecnie nikłe poparcie na Śląsku Cieszyńskim, gdzie wspomina się kontrowersyjną postać
Józefa Kożdonia
[uwaga 3], a utożsamianie się z narodem śląskim odbierane jest jako przejaw antypolskości. Obecnie górale cieszyńscy i śląscy, potomkowie dawnych Wałachów, skupieni w Związku Podhalan nie utożsamiają się z narodowością śląską. Beskid Śląski pozostawał przez 600 lat poza Polską i poddany był penetracji czeskiej i niemieckiej, jednak był najmniej wynarodowioną częścią Śląska, a wsie beskidzkie zachowały czystą śląską mowę i obyczaj[34].
Wyrazicielem dążeń do uznania narodowości śląskiej jest powstały w 1996 roku
Związek Ludności Narodowości Śląskiej
. Organizacji tej odmawia się rejestracji. Istnieje również
Ruch Autonomii Śląska
nawiązujący do przedwojennej autonomii województwa śląskiego.
Podział etnograficzny
Górnoślązacy określający się jako Gůrnošlůnzouki, Gůrnošlůnzoucy, rzadziej jako Šlůnzouki, Šlůnzoucy,
Hanyse
.
- Górzanie (Gůřany)[]
- Mieszkańcy byłych powiatów: lublinieckiego, tarnogórskiego, gliwickiego, bytomskiego, katowickiego i rybnickiego (istniejących do 1951 roku). Nazwa ludności pochodzi od "góra", czyli
kopalnia
. Pierwsze kopalnie powstały w
Tatrach
i były to kopalnie rud metali[35]. Natomiast nazwa "górnik" wywodzi się od czeskiej nazwy ludzi górniczego stanu hornik sprowadzanych na te ziemie[]. Określenie żywe jeszcze zwłaszcza w gwarach lublinieckich i strzeleckich, gdzie
apelatyw
hora, gůra posiada też znaczenie kopalnia[].
- Raciborzanie (Raćibořany)
- Mieszkańcy Raciborskiego, zwłaszcza lewobrzeżnej jego części.
- Bajoki/Bajouki
- Mieszkańcy Kozielskiego i części Prudnickiego, na południowy wschód od Odry.
- Krynsiouki/Krysioki (Syronie, Synsouki/Sysoki)
- Mazurzący mieszkańcy Opolskiego, Lublinieckiego, Oleskiego i Kluczborskiego. Określenia żywe zwłaszcza w niemazurzącym
pow. strzeleckim
.
- Goloucy/Golouki
- Mieszkańcy okolic "Małego Głogowa", tj.
Głogówka
w
pow. prudnickim
.
- Morawcy (Lachy)
- Mówiący przejściowym dialektem polsko-morawskim –
laskim
, mieszkańcy pd. części Raciborskiego i Głubczyckiego po polskiej oraz Opawskiego i północno-wschodnich
Moraw
, po czeskiej stronie granicy. W Polsce i w Opawskiem (kraik hulczyński) optują często za Niemcami.
- Kobylourze/Kobylorze
- Mieszkańcy ziemi wielkostrzeleckiej po Odrę w okolicach
Gogolina
. Ich dialekt uznaje się za najczystszą gwarę górnośląską zawierającą najmniej obcych zapożyczeń.
- Bytůmjoki
- Mieszkańcy mazurzącego pogranicza Górnego Śląska i Małopolski. Wyróżniają się interesującym folklorem [m.in. strój rozbarski] żywym jeszcze m.in. w
Dąbrówce Wielkiej
. Innymi klasycznymi przedstawicielami są
radzionkowskie
Cidry. Nazwa zanikająca.
- Helmuty, Helmuciki
- W zależności od kontekstu pobłażliwe, zabawne bądź obraźliwe określenie Ślązaków, którzy wyemigrowali do RFN, nie obejmuje przesiedlonych po II wojnie światowej.
Ślązacy Cieszyńscy określający się jako Cieszyniocy, rzadziej Ślónzocy, Cesarocy/Cysarocy.
- Varia: mieszkańcy Pszczyńskiego i Rybnickiego (wraz z obecnym pow. wodzisławskim) określają Cieszyniaków mianem Cesaroki, tj. mieszkańcy cesarskiej "dziedziny" (dziedzina – wieś). Podobnie nazywano również dawniej mieszkańców austriackiej
Galicji
, co wynikało z przynależności państwowej i różnicy cywilizacyjnej. Cieszyniacy określają (pruskich) Górnoślązaków mianem Prajsoków lub Prusoków.
- Ślązacy Cieszyńscy
- Górale Śląscy (Gorole[36])
- Górale Wiślańscy
- W źródliskowej dolinie Wisły oraz w pozostałej części Beskidu Śląskiego na pn. od przełęczy Kubalonka i na zach. od dawnej granicy polskiej [małopolskiej].
- Górale Jabłonkowscy
- Po obu stronach państwowej granicy polsko-czeskiej na pd. od przełęczy Kubalonka i zach. od granicy Małopolskiej między śląską
gminą Istebna
i żywiecką
Milówka
. Ich dialekt miesza się z dialektem górali żywieckich w okręgu
czadeckim
na Słowacji tworząc śląsko-małopolską mieszankę.
- Dolanie (Dólanie)
- Mieszkańcy nizinnnej części dawnego Księstwa Cieszyńskiego między
Bielskiem
i jego najbliższą okolicą, dawniej w zasadzie językowo całkowicie niemiecką (Bielitzer Insel) na wschodzie, a zachodnią "ślónskóm granicóm/rzykóm
Ostrawicóm
".
- Lachy cieszyńskie
Ślązacy Cieszyńscy
- Księstwo Cieszyńskie, Cesarstwo Austriackie, Cesarocy, "Franc Jozef"
Tożsamość mieszkańców Śląska Cieszyńskiego jest silnie powiązana z nieistniejącym już
Księstwem Cieszyńskim
powstałym w
1290
. Księstwo to było najdłużej samodzielnie utrzymującym się śląskim księstwem, także
cieszyńska linia Piastów
była jedną z najdłużej utrzymujących się przy władzy (do
1653
). Księstwo to istniało do roku
1918
, jako
lenno
Korony czeskiej
, pod władzą
habsburskiego
Cesarstwa Austriackiego
, cały czas utrzymując wyraźną autonomię. To właśnie z powodu tej przynależności państwowej pochodzi określenie "Cesarocy", gdyż w przeciwieństwie do większości Górnego Śląska[uwaga 4], Śląsk Cieszyński był pod panowaniem cesarza
"Franca Jozefa"
, a nie
Królestwa Prus
(przez to Górnoślązacy przez Cieszynioków nazywani są też Prajsokami lub Prusokami), która utworzyła na terenie Śląska
prowincję Schlesien
, pozbawioną większej autonomii.
- Śląsk Cieszyński a Górny w oczach Ślązaków Cieszyńskich, tożsamość kulturowa
Śląsk Cieszyński zdaniem części literatury leży w historycznych granicach Górnego Śląska[37], jednak w większości jego mieszkańcy nie chcą aby tak nazywano "ich ziemię"[]. Po polskiej stronie granicy samych siebie nazywają "Cieszyniokami", przy tym bardzo często stosując określenie "jeżech stela" (co znaczy "jestem stąd"). Ziemia cieszyńska nie jest jednolita kulturowo i etnicznie, nawet tutejsza odmiana
gwary śląskiej
różni się
na obszarze Śląska Cieszyńskiego. Pomijając rozgałęzienie gwary cieszyńskiej po obu stronach granicy państwowej, najbardziej zauważalna jest różnica w
gwarze
i ubiorze Górali Śląskich, w której w
XVI
w. (podczas
kolonizacji wołoskiej
) ogromną rolę odegrała kultura
Wołochów
(zwanych tutaj Wałachami), ludu wędrownego pochodzącego z
Półwyspu Bałkańskiego
, który przyczynił się do gruntownego przemodelowania gospodarki w górach
Beskidu Śląskiego
, wprowadzając szałasnictwo, przy okazji wpływając na regionalny strój i obrzędowość. Jednak ludność ta zaasymilowała się z lokalną społecznością i dziś w równym stopniu czują się Cieszyniokami co Góralami Beskidzkimi (lub w szerszym rozumieniu
Góralami Polskimi
). Ciekawa jest też odmienność mieszczańskich górali
Jabłonkowa
od reszty Górali Śląskich, gdyż ich strój ludowy przypomina węgierski, co jest pozostałością po ożywionej wymianie handlowej tego miasta z ludnością węgierską. Poza strojem tzw. Jacków jabłonkowskich na Śląsku Cieszyńskim występują trzy odmienne
stroje ludowe
. Ciekawostką jest, iż w gwarze śląsko-cieszyńskiej nie wykształtowało się określenie gorol w rozumieniu górnośląskim[36].
W okresie międzywojennym Górnoślązacy często nazywali osoby przybyłe ze Śląska Cieszyńskiego na Górny Śląsk pejoratywnym określeniem "gorol"[38].
- Wielokulturowość i wielowyznaniowość
Dużą rolę w kreowaniu się tożsamości Cieszynioków odegrał również wielokulturowy charakter regionu. Położenie na często uczęszczanym szlaku handlowym przyciągało ludność różnej
narodowości
i
religii
. Poza uznawaną za etnicznie
polską
tereny te przez wieki zamieszkiwane były przez
Czechów
/
Morawian
(szczególnie w okolicach
Frydka
, do ludności etnicznie czeskiej zalicza się również tzw. Lachów cieszyńskich posługujących się
laskimi narzeczami
),
Niemców
(głównie w miastach jak
Bielsko
,
Skoczów
,
Cieszyn
),
Żydów
, zauważalną grupą byli też
Węgrzy
, mniej
Słowacy
. Do dziś na Śląsku Cieszyńskim znajduje się największa grupa wyznania
luterańskiego
w Polsce i Czeskiej Republice, a
ekumenizm
nie jest tu jedynie w sferze rozmów intelektualnych. Dawniej bardziej katolickie były miasta i góry, a bardziej ewangelickie wsie na nizinach i w dolinach górskich zamieszkane przez tzw. Dólanów (mieszkańców dolin, w opozycji do mieszkańców gór – Goroli), przeważnie Siedloków (rolników). Wszystko to znacznie przyczyniło się do ogólnie panującej tolerancji wśród mieszkańców.
- Dzisiejsi Ślązacy Cieszyńscy w granicach dwóch państw
W
1920
roku nastąpił podział Śląska Cieszyńskiego między dwa państwa:
Polskę
i
Czechosłowację
(obecnie
Republikę Czeską
). Zdarzenie to przyczyniło się do szeregu zmian, poza oczywistymi jak zerwanie więzi społecznych, rodzinnych ludności dawnego Księstwa Cieszyńskiego, także m.in. powstaniu terminu
Zaolzie
, oraz utożsamiających się z nim tzw. Zaolziaków (Zaolzioki)[39]. Do
Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego
została sprowadzona ludność z "głębi" Czechosłowacji, a odsetek ludności rdzennej określającej się jako Polocy (Polacy) lub Ślónzocy[40] zaczęła topnieć i choć często podkreślają swoją tutejszość często uważani są za element napływowy, obcy[41]. Liczbę osób posługujących się gwarą cieszyńską (często jednak wyraźnie zczechizowaną) szacuje się na ok. 100 000[], a posługiwanie się nią jest powszechniejsze niż po polskiej stronie, gdzie ustępuje ona miejsca
literackiej
polszczyźnie. Zapobieganiem dalszemu rozgałęzianiu się społeczności po obu stronach Olzy poprzez edukację regionalną, organizację ponadpaństwowych i ponadnarodowych imprez kulturalnych zajmują się takie organizacje jak
Macierz Ziemi Cieszyńskiej
czy
Euroregion Śląsk Cieszyński
.
- Narodowość śląska
Narodowość
śląską deklaruje znikomy odsetek rdzennych mieszkańców Śląska Cieszyńskiego[42]. Zdecydowana większość z 10 878 obywateli Czech narodowości śląskiej skupia się na
Śląsku Opawskim
a nie Cieszyńskim, gdzie polską narodowość deklaruje 43 479 osób[43][44].
Zobacz też
Uwagi
- ↑ Uznanie dialektu śląskiego za odrębny język budzi kontrowersje wśród językoznawców.
- ↑ Według
Narodowego Spisu Powszechnego
z 2002 roku 56 tysięcy Ślązaków (40 tysięcy z województwa śląskiego) zadeklarowało, że w domu posługuje się językiem śląskim. Narodowość śląska została zadeklarowana przez 173 tys. osób
- ↑ Kontrowersyjność tej postaci polegała m.in. na propagowaniu hasła "Śląsk dla Ślązaków", będącego przejawem lokalizmu i szczególnej antypatii wobec Polaków. Józef Kożdoń oskarżany jest przez Polaków m.in. o wydanie na śmierć w
obozach koncentracyjnych
podczas
II wojny światowej
3000 Ślązaków Cieszyńskich wcześniej deklarujących się jawnie jako Polacy.
- ↑ Z wyjątkiem Śląska Opawskiego, który także znajdował się w granicach Cesarstwa Austrii.
Przypisy
- ↑ Maria Szmeja "Niemcy? Polacy? Ślązacy! : rodzimi mieszkańcy Opolszczyzny w świetle analiz socjologicznych" Kraków, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych "Universitas" , Danuta Berlińska "Ślązacy na Śląsku Opolskim w świetle badań socjologicznych" Opole, Uniwersytet Śląski 1990 w: Przegląd Zachodni nr 2/1990, Zbigniew Kurcz "Wybrane aspekty życia społecznego na współczesnym Śląsku" Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 1994 oraz oficjalne wyniki spisu ludności w Republice Czeskiej
- ↑ Liczba ta nie obejmuje wszystkich osób deklarujących narodowość śląską, bowiem nie obejmuje osób które z różnych przyczyn nie brały udziału w spisie powszechnym lub były osobami niepełnoletnimi. Ruch Autonomii Śląska
[1]
(oraz wiele osób niezrzeszonych) zarzucił iż wielu przypadkach rachmistrze spisowi odmawiali wpisania narodowości śląskiej do formularza lub wpisywali ołówkiem by móc później ją zmienić.
- ↑
Helsińska Fundacja Praw Człowieka podważa rzetelność spisu z 2002 r. – p. 45 plik .doc
- ↑ Według alfabetu Steuera. Inne możliwe formy zapisu to S'loonzoki, Ślónzôki, Ślonzoki, albo nawet Ślązoki
- ↑
Polskie grupy etnograficzne według J. St. Bystronia
- ↑
Deklaracje narodowościowe w gminach w 2002 r., Główny Urząd Statystyczny 15.07.2008 (dostęp:11.02.2009)
- ↑ Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu 17 lutego 2007 oddalił skargę Związku Ludności Narodowości Śląskiej, uznając się za organ niekompetentny do orzekania o istnieniu bądź nieistnieniu narodowości. Od tej decyzji nie przysługuje odwołanie.
- ↑ Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (
Dz. U. z 2005 r. Nr 17, poz. 141
)
- ↑ Zákon ze dne 10.července 2001 o právech příslušníků národnostních menšin a o změně některých zákonů
- ↑
Rada vlády pro národnostní menšiny
(
cz.
). Úřad vlády ČR. [dostęp 2008-06-18].
- ↑ Ludność według narodowości, płci oraz miejsca zamieszkania w 2002 r.. W:
Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002
. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2008-07-15.
- ↑ Tim Bespyatov:
Ethnic composition: 2001 census
- ↑ 13,0 13,1
(wywiad z prof. dr. hab. Tadeuszem Marczakiem) Tyle praw dla Niemców w Polsce, ile dla Polaków w Niemczech
. W: Warmińsko-Mazurskie [on-line]. Interaktywna Polska sp. z o.o.. [dostęp 2010-04-20].
- ↑ Popiołek, Śląskie dzieje, s. 375
- ↑
Verfassung des Freistaates Sachsen vom 27. Mai 1992
(
niem.
). Sächsischer Landtag. [dostęp 2010-09-29].
- ↑
Documentation for ISO 639 identifier: szl
(
ang.
). SIL International. [dostęp 2010-09-29].
- ↑
Documentation for ISO 639 identifier: sli
(
ang.
). SIL International. [dostęp 2010-09-29].
- ↑
Silesian, Upper A language of Poland
(
ang.
). SIL International. [dostęp 2010-09-29].
- ↑ Council of the Government for National Minorities:
Report on the Situation of National Minorities in the Czech Republic in 2001
. Office of the Government of the Czech Republic, 2002-06.
- ↑ Anthony Read, David Fisher, "The Fall of Berlin", Da Capo Press, 1995, strona 18.
(Google Books)
- ↑ Aleksandra Matuszczyk Kotulaska: "Rydułtowy Zarys Dziejów", Urząd Miasta Rydułtowy, 1997, s. 278,
- ↑ Dulias R., Hibszer A.: Województwo śląskie. Przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe.. Krzeszowice: Wydawnictwo Kubajak, 2004, ss. 102-103. .
- ↑ Antonina Kłoskowska: "Kultury narodowe u korzeni", Warszawa 1996, s. 37
- ↑ Katarzyna Dziąćko:
Mniejszości etniczne w Polsce – Ślązacy
. etnologia.pl. [dostęp 2010-02-14].
- ↑ Partia i aparat bezpieczeństwa województwa katowickiego wobec proniemieckich postaw ludności rodzimej od lat pięćdziesiątych do siedemdziesiątych XX w.. W: Aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej wobec mniejszości narodowych i etnicznych oraz cudzoziemców. Studia nad zagadnieniem.. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2009, s. 60. .
- ↑ Zobacz
Statut Organiczny Województwa Śląskiego
.
- ↑
http://www.rops.pl/old/ropskuba3.html
- ↑
Nasze Kaszuby – Spis powszechny 2002 – Komunikat Ruchu Autonomii Śląska dla mediów zachodnich
- ↑ PAP, d:
Wynik spisu argumentem za istnieniem narodowości śląskiej
. 2003-06-17. [dostęp 26 listopada 2006].
- ↑
Postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania w takiej sprawie
- ↑ IAR/Gazeta Wyborcza/łut/dj:
"Gazeta Wyborcza" – narodowość a spis powszechny
. 2002-06-17. [dostęp 26 listopada 2006].
- ↑
Schlesier, die sie kennen sollten
(
niem.
). Schlesische Nachrichten, 2002. [dostęp 2010-09-29].
- ↑ Piotr Greiner: "Nobliści z Górnego Śląska"
- ↑ Poznaj Swój Kraj nr 302, 1986 Janina Andrełowicz
- ↑ Dorota Simonides: Najpiękniejsze zwyczaje i obrzędy górnośląskie. Katowice: WBP, 1995, s. 7. .
- ↑ 36,0 36,1 Znaczenie tego słowa na Górnym Śląsku jest inne, często uznawane za obraźliwe, co prowadziło do nieporozumień, związku z tym można się też spotkać z określeniem Górol. Na Śląsku Cieszyńskim słowo gorol zachowało swoje pierwotne znaczenie:
Góral
, w szczególności Góral Śląski i nie ma ono wydźwięku negatywnego. Innymi słowy określa ono rdzennego mieszkańca gór. Sami Górale Śląscy, bez wątpienia należący do śląskiej grupy etnograficznej, nie dostrzegają w samookreśleniu się jako Gorol niczego obraźliwego, vide:
Gorolski Święto
i (...) Piękno i niepowtarzalność "gorolskiej" Ziemi Jabłonkowskiej podkreśla również dzisiaj często używana i lubiana gwara. (...)].
- ↑ R. Pysiewicz-Jędrusik, A. Pustelnik, B. Konopska, Granice Śląska, Wrocław 1998,
- ↑ Marzena Bochnak, Rola cieszyniaków w województwie śląskim (1922-1939). Zarys problematyki, "
Pamiętnik Cieszyński
, t. 17, 2002, s. 92.
- ↑ Jana Doležalová:
Ani Morava, ani Česko, ani Polsko - zkrátka Zaolží
(
cz.
). [dostęp 2010-09-29].
- ↑
Paměť identity – identita paměti. Politiky vzpomínání ve Stonavě na Těšínsku.
(po czesku, streszczenie na końcu dokumentu po polsku)
- ↑ Adam Molenda.
My som stela
. „Przegląd” (2003-12-15). Towarzystwo Wydawnicze i Literackie (
pol.
).
- ↑ Procentowy udział osób narodowości śląskiej wg gmin W:
Deklaracje narodowościowe w gminach w 2002 r.
. Główny Urząd Statystyczny, 2008-07-15.
- ↑ Arkadiusz Karski:
Procentowy udział osób narodowości śląskiej wg gmin
- ↑ The 1991 Czechoslovak census based nationality on self-declaration of citizens (Siwek 1996, 37-38)
Linki zewnętrzne