Stół wigilijny (pogórze):
Opłatek
, sianko, Biblia, wieniec świąteczny (rodzinna tradycja), światło betlejemskie, świeca
Caritas
, wolne miejsce przy stole
Julaftonen (
Wigilia), akwarela namalowana 1904-05 przez
Carla Larssona
(1853-1919)
Wigilia Bożego Narodzenia (wieczerza wigilijna, wieczór wigilijny, niekiedy także gwiazdka) (z
łac.
vigilia - czuwanie, straż) - w tradycji
chrześcijańskiej
dzień poprzedzający święto
Bożego Narodzenia
, kończący okres
adwentu
.
Korzenie tego święta sięgają prawdopodobnie obchodów
Saturnaliów
w
starożytnym Rzymie
, gdzie chrześcijaństwo się rozwijało, lub nawet świętowania
przesilenia zimowego
w epoce kamiennej. Pewne analogie występują także z żydowskim świętem
Chanuka
oraz perskim świętem Szab-e Jalda.
Uroczystą kolację tego dnia przyjęło nazywać się również
wigilią
. Zwana ona jest też wilią, postnikiem, bożym obiadem, po staropolsku
Godami
, a na wschodzie kutią (od głównej potrawy).
Daty obchodzenia Wigilii
W kościele Zachodu Wigilia Bożego Narodzenia jest obchodzona
24 grudnia
. W kościołach wschodnich:
greckokatolickim
i
prawosławnym
6 stycznia
(w związku z posługiwaniem się
kalendarzem juliańskim
), a w
Kościele ormiańskim
–
5 stycznia
.
Dzień wigilii Bożego Narodzenia bywał też przesuwany. Według tradycji ludowej (wciąż żywej np. na
Kielecczyźnie
), w latach, gdy 24 grudnia wypada w
niedzielę
wigilia nie mogła być obchodzona, ponieważ niedziela nie przyjmuje
postu
. W takim przypadku wieczerzę wigilijną urządzano już w
sobotę
, a Boże Narodzenie świętowało się przez trzy dni.
Przebieg
Kolację wigilijną w Polsce rozpoczyna łamanie się
opłatkiem
.
Tradycyjnie wieczerza wigilijna rozpoczyna się wraz z pierwszą
gwiazdką
na
niebie
. Jest to
symboliczne
nawiązanie do
Gwiazdy Betlejemskiej
, oznaczającej narodziny
Jezusa
, którą wg
Biblii
na wschodniej stronie nieba ujrzeli
Trzej Królowie
.
Kolację, w polskiej tradycji
postną
, rozpoczyna
modlitwa
i czytanie fragmentu
Ewangelii wg św. Mateusza
lub
Łukasza
dotyczącego narodzin Jezusa. a następnie łamanie się
opłatkiem
z równoczesnym składaniem sobie nawzajem życzeń.
Na stole, przykrytym białym obrusem z wiązką sianka pod spodem, ustawia się jedno nakrycie więcej niż jest uczestników wieczerzy. Jest ono symbolicznie przeznaczone dla niezapowiedzianego gościa, natomiast dawniej dla ducha przodków. Niegdyś wigilijna kolacja była mocno związana ze światem duchów, a dusze zmarłych krewnych były szczególnie wyczekiwane tego wieczoru. Aby nie wyrządzić krzywdy przybyłym, nie należało zajmować miejsca bez jego uprzedniego zdmuchnięcia, bo mogła na nim już siedzieć dusza.
Zwyczaj stawiania dodatkowego nakrycia szczególnie upowszechnił się w XIX wieku. Miał wówczas patriotyczną wymowę - w wielu domach miejsce to symbolicznie było zarezerwowane dla członka rodziny przebywającego na zesłaniu na
Syberii
.
Potrawy wigilijne
Stół przygotowany do wieczerzy wigilijnej dla czterech osób. Wśród potraw znajdują się: pieczony karp, makówki, barszcz oraz uszka, kutia z dżemem, pierogi z kapustą i grzybami, gołąbki, przygotowane są także opłatek, Biblia oraz nakrycie dla ewentualnego gościa
W zwyczajach wigilijnych obecnych jest wiele elementów zaczerpniętych z
pogańskiej
obrzędowości, które w formie szczątkowej, nie zawsze uświadomionej, zachowały się do dnia dzisiejszego. Obecnie w kolacji wigilijnej związki z tymi wierzeniami zachowały się przede wszystkim w potrawach przyrządzanych głównie z ziaren
zbóż
,
maku
,
miodu
,
grzybów
, a więc typowych dla
styp
pogrzebowych
, oraz w trzymaniu pustego miejsca przy stole dla nieznanego gościa.
W zależności od regionu i tradycji rodzinnych zestaw wigilijnych potraw jest różny, ale zwyczajowo na wigilijnym stole powinny znaleźć się wszystkie płody ziemi, a potraw powinno być
dwanaście
. Każdej należy spróbować, co ma zapewnić szczęście przez cały rok. Do najbardziej typowych należą:
barszcz
z
uszkami
(wymiennie w niektórych regionach Polski z białym żurem, zupą grzybową, zupą owocową lub zupą rybną),
ryby
przyrządzane na różne sposoby, z najbardziej tradycyjnym
karpiem
smażonym i w
galarecie
,
kapusta
z
grochem
, kapusta z grzybami,
pierogi
z kapustą,
paszteciki
z grzybami,
kotleciki
z
ryżu
z
sosem
grzybowym
, kluski z makiem,
cukrem
i miodem, makiełki,
kompot
z suszonych
owoców
,
zupa
migdałowa
, czyli z tradycji wschodniej
kulebiak
, gołąbki i
kutia
. Na
Śląsku
potrawami wigilijnymi są także
moczka
i
makówki
. Zgodnie z polskim zwyczajem potrawy wigilijne powinny być postne, czyli bezmięsne i bez użycia tłuszczów zwierzęcych przy ich przygotowaniu. W liście pasterskim z 2003 roku dotyczącym przykazań kościelnych polscy biskupi zachęcają do zachowania tego zwyczaju, chociaż według obowiązujących przepisów kościelnych w wigilię Bożego Narodzenia nie obowiązuje wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych.[1][2][3]
Inne zwyczaje wigilijne
Tradycyjnie zastawiony stół w bieszczadzkiej chacie z Dąbrówki (Sanockie Muzeum Budownictwa)
Dzień wigilijny bogaty jest w zwyczaje i
przesądy
posiadające magiczną moc, zazwyczaj znajdujące swój rodowód w lokalnych,
przedchrześcijańskich
wierzeniach. Jednym z nich był zakaz szycia, tkania, motania i przędzenia. Uważano je za czynności szczególnie lubiane przez demony wody, które mogły zjawić się wszędzie tam, gdzie zakaz złamano. Do dzisiaj przestrzega się, aby w Wigilię nie kłócić się i okazywać sobie wzajemnie życzliwość. Przetrwał też przesąd, że jeśli w wigilijny poranek pierwszym gościem w domu będzie młody chłopiec, przyniesie to szczęśliwy rok. W małym stopniu przetrwała również tradycja umieszczania w jednym uszku w barszczu grosika, dla tego kto na niego trafił szykowało się szczęście przez najbliższy rok. Wszelkie zranienia oraz choroby w czasie świąt odbierane są jako zapowiedź kłopotów ze zdrowiem. Myśliwi tego dnia tradycyjnie udają się na polowanie, którego pomyślny wynik zapewni opiekę na cały rok patrona łowiectwa
św. Huberta
. Istnieje także przesąd aby spróbować każdej z dwunastu wigilijnych potraw aby nie zabrakło jej w następnym roku. Niektórzy pozostawiają w portfelu łuski z karpia, które mają przynieść szczęście.
Innym zwyczajem wieczoru wigilijnego jest śpiewanie
kolęd
. Często też pod choinką są prezenty, które przynosi dzieciątko, gwiazdka, Aniołek, Gwiazdor lub Mikołaj. Na Wschodzie w wigilię, przed wieczerzą, chadza się na groby bliskich.
Na wsi
opłatek
z wigilijnego stołu, a także potrawy, podawano bydłu i koniom, czasem nawet wprowadzając je do izby. Karmienie potrawami przygotowywanymi na Wigilię miało zabezpieczać inwentarz przed urokami czarownic i guślarek. A o północy gospodarz udawał się do obory, bo według tradycji zwierzęta mówiły wówczas ludzkim głosem.
Na wieczerzę wigilijną zapraszano nie tylko zwierzęta domowe, ale również leśne, w tym wilki. Rozrzucano dla nich przed domem pożywienie, aby nie podchodziły pod domostwo w nowym roku.
Obchody Wigilii w różnych krajach
Wigilia Świąt Bożego Narodzenia nie jest świętem ale w polskiej obyczajowości i tradycji jest, począwszy od uroczystej kolacji, dniem obchodzonym świątecznie i powszechnie uważanym za najbardziej rodzinny dzień w roku (w wielu krajach nie ma aż takiego znaczenia). Podobnie jak w
Polsce
Wigilię obchodzi się na
Litwie
, w
Czechach
i na
Słowacji
, zazwyczaj z wieloma zapożyczeniami ze starosłowiańskiego
Święta Godowego
.
Nieznany poza
Polską
(z wyjątkiem
Litwy
) jest zwyczaj łamania się
opłatkiem
. W wielu krajach nie ma postu, ani
pasterki
, jak np. w
Stanach Zjednoczonych
, natomiast w Holandii pasterka jest jedyną mszą w roku, podczas której
kościoły
są pełne.
Europa
- W
Wielkiej Brytanii
praktycznie Wigilii nie obchodzi się. W pierwszy dzień
Świąt Bożego Narodzenia
charakterystycznym daniem obiadowym jest pieczony
indyk
z
borówkami
. W Boże Narodzenie Brytyjczycy też rozdają sobie prezenty.
- Wigilii nie ma również w
Holandii
i coraz częściej w
Belgii
, gdzie zamieniana jest na uroczyste
śniadanie
świąteczne w
restauracji
.
- We
Francji
najważniejszy jest
obiad
świąteczny, z
pasztetem
z
gęsiej
lub
kaczej
wątróbki
,
ostrygami
i wędzonym
łososiem
. Powszechnie podczas Wigilii jada się
mięso
, zwłaszcza indyka.
- W
Danii
podczas Wigilii podaje się pieczoną
kaczkę
a na zakończenie
ryż
z migdałami.
- W
Austrii
na wigilijnym stole znajduje się
karp
lub
kaczka
, a w
Niemczech
kiełbaski i sałatka
kartoflana
.
- W
Norwegii
podczas Wigilii podaje się żeberka wieprzowe (po norwesku Ribbe) i gotowane mięso owcze (po norwesku pinnekjøtt) lub specjalne danie przygotowane z solonej oraz gotowanej ryby (która wcześniej leżała w
ługu sodowym
przez 2-3 dni), którą następnie podaje się z boczkiem. Potrawa ta nosi nazwę Lutefisk.
- W
Belgii
Wigilia jest dniem przeznaczonym na ceremonie religijne i przedstawienia upamiętniające narodziny Jezusa.
- W
Grecji
w świąteczny wieczór dzieci chodzą od domu do domu i zbierają słodycze w zamian za śpiewanie kolęd. Na każdym stole znajdziemy Chleb Chrystusa, duże słodkie bochenki w różnych kształtach i z różnymi zdobieniami. Drzewka świąteczne nie są w Grecji popularne.
Inne kraje
W krajach pozaeuropejskich związanych z
katolicyzmem
spotyka się rysy charakterystyczne dla danej kultury:
-
Boliwijczycy
w Wigilię święcą własnoręcznie wykonane figurki. Następnie trwa całonocna zabawa.
- W
Kolumbii
świętuje się już od
8 grudnia
, przystrajając krzewy ozdobami i lampkami. Nie ma wieczerzy, ale po ostatniej mszy świętuje się przez całą
noc
.
- W
Meksyku
, gdzie święta są obchodzone w atmosferze religijnej, typowym zwyczajem jest
piniata
.
- Na
Filipinach
przez cały okres
Adwentu
zdobi się domy i ulice oraz przedstawia się
szopkę
z udziałem
aktorów
.
- W
Kamerunie
, gdzie święta przypadają na okres wakacji i wzmożonych prac polowych, Wigilia jest dniem wolnym; pali się wówczas ogniska, czyta
Biblię
i śpiewa pieśni.
- W
Panamie
dużą uwagę przywiązuje się do świecidełek za oknem. Wieczerza wigilijna nie istnieje. W wielu domach jest to normalny dzień jak każdy inny.
Przypisy
Źródło
Zobacz też