Język gaelicki szkocki (gaelicki, Scots Gaelic, nazwa własna: Gàidhlig) -
język
z
grupy goidelskiej (q-celtyckiej)
języków celtyckich
. Posługuje się nim około 58 tys. osób (2001) zamieszkujących północną część
Wielkiej Brytanii
, tj. północno-zachodnią
Szkocję
i
archipelag
Hebrydów
. Władze brytyjskie przyznały mu status regionalnego
języka urzędowego
na
Hebrydach Zewnętrznych
(region Western Isles).
Język gaelicki wywodzi się bezpośrednio z
języka iryjskiego (irlandzkiego)
. Był dominującym językiem Szkocji między X a XII w., później rolę języka ogólnoszkockiego przejął
język szkocki lallans
(lowland scots).
Historia i piśmiennictwo
Początki języka
Przypuszczalny zasięg języków celtyckich (niebieski) i dialektów języka angielskiego (żółty) ok. roku 1400 w Szkocji
Dzisiejszy język szkocki wywodzi się z dialektu
języka irlandzkiego
, jakim posługiwali się irlandzcy osadnicy, tzw.
Iroszkoci
, którzy ok.
500
r. przybyli na tereny
Dalriady
południowo-zachodniej
Szkocji
. W
IX
i
X wieku
nastąpiła ekspansja języka szkockiego na kraj
Piktów
, a w następnym stuleciu na południową część dzisiejszej Szkocji, gdzie doszło do zderzenia (zwłaszcza w
Lothian
) z używanym w tym regionie północnym dialektem
języka angielskiego
, na bazie którego ukształtował się późniejszy
język szkocki (germański)
. W końcu
XII wieku
pod naporem tego ostatniego zaczął się odwrót języka gaelickiego w rejon Wyżyn i Wysp (
Highlands
), choć jeszcze w
XVI wieku
wielu Szkotów z Nizin (
Lowlands
- zob.
Nizina Środkowoszkocka
) potrafiło nim mówić (najczęściej określali oni ten język jako Erse, czyli irlandzki), a w południowo-zachodniej Szkocji używano go jako języka codziennej komunikacji także w następnych stuleciach.
Parlament zwołany w
1308
przez
Roberta I Bruce'a
, obradujący na zachodnim wybrzeżu, był prawdopodobnie ostatnim, podczas którego posługiwano się tym językiem. Większość nazw miejscowości w północnej
Szkocji
ma pochodzenie gaelickie; do najstarszych należą te, które zawierają takie wyrazy jak: sliabh (wzgórze, wzniesienie), karraig (skała), kill (kościół), neimhid (święte miejsce), baile (osada) czy achadh (pole).
Najstarsze zabytki piśmiennictwa
Najstarsze zabytki piśmiennictwa pochodzą z
XII wieku
; są to legendy dotyczące klasztoru w Deer oraz akty nadania mu ziemi i przywilejów (Book of Deer). Tradycja literacka sięga początków
XIV wieku
; zachował się wiersz datowany
1310
, opiewający flotę jednego z wodzów. Przez kilka wieków język gaelicki był językiem szkockich górali, którzy stworzyli opartą na nim odrębną kulturę; jej podstawową formą twórczości były wiersze i ballady, przekazywane głównie drogą ustną. Obszerny zbiór ballad, wierszy i satyr pochodzi z XVI w. i znany jest jako Book of the Dean of Lismore. Pierwszą drukowaną książką w języku gaelickim był jednak przekład modlitewnika (Book of Common Order), nazywanego czasem liturgią
Johna Knoxa
, uzupełniony pewnymi dodatkami i wydany w
1567
. Dwa lata później ukazał się pierwszy przekład
Psalmów Dawida
.
Piśmiennictwo w XVIII i XIX w.
Aż do połowy
XVII wieku
literacki gaelic był wspólny dla
Szkocji
i
Irlandii
. Wraz ze zmianami, jakie zaszły na Wyżynach po upadku
powstań
jakobickich
i zniszczeniu
klanów
, kultura szkocka w znacznym stopniu podupadła. W 2 poł.
XVIII wieku
podjęto próby uchronienia jej od zapomnienia. Przekład
Biblii
(
1767
Nowy Testament
,
1801
Stary Testament
), dokonany przez grupę
ministrów
z hrabstw
Perth
i
Argyll
, ustalił standard gaelickiego języka literackiego na następne stulecia.
Od końca
XVIII wieku
datuje się rozwój prozy (w tym religijnej) i poezji, która przestaje mieć charakter
klanowy
, stając się literaturą narodową (przedstawicielem jest np. A. MacDonald). Ta nowa literatura gaelicka wykracza poza swe dotychczasowe tradycyjne ramy i podejmuje cały szereg wątków społecznych, politycznych i obyczajowych, odnoszących się do różnych zjawisk związanych z przemianami zachodzącymi w społeczeństwie szkockim od XVIII stulecia. Jednym z ważniejszych dzieł tego okresu jest obszerny przekład
Iliady
dokonany przez Ewena MacLachlana.
W
XIX wieku
nastąpił rozwój szkolnictwa, promowany przez powstałe wówczas towarzystwa szkół gaelickich, a także prasy. Dokonały się również pewne przemieszczenia ośrodków kultury gaelickiej; z jednej strony wiązało się to z emigracją zamorską, z drugiej z migracjami wewnętrznymi; silne społeczności gaelickojęzyczne powstały zwłaszcza w
Glasgow
i Clydeside. W okresie
1882
-
1916
rozpoczęły działalność katedry kultury celtyckiej w uniwersytetach Glasgow,
Aberdeen
i w
Edynburgu
, w których m.in. podjęto poważne badania lingwistyczne, a także zaczęto kształcić nauczycieli do nowo tworzonych szkół średnich z gaelickim jako językiem wykładowym. Ważnym wydarzeniem było także powołanie w
1891
Ligi Gaelickiej
(An Comunn Gaidhealach), która postawiła sobie za zadanie promocję języka, tak aby wszyscy mieszkańcy "rejonów celtyckich" (gael. Gaidhealtachd) byli dwujęzyczni. Towarzystwo to działa do dziś i organizuje coroczne festiwale kulturalne oraz konkursy dla śpiewaków, gawędziarzy i osób piszących, jak również zawody w czytaniu (dla dzieci).
Wiek XX
Procentowy udział ludności powyżej 3 lat, znającej język gaelicki szkocki według hrabstw Szkocji (stan z 2001)
W
1932
benedyktyn Henry C. Dieckhoff opublikował A Pronouncing Dictionary of Scottish Gaelic, słownik gaelicko-
angielski
opracowany na podstawie dialektu
Glengarry
, stanowiącego najbardziej oryginalną formę tego języka. W latach trzydziestych ubiegłego stulecia, obok szkolnictwa, książek i gazet rozpoczęto promocję języka gaelickiego w radiu. W tym okresie rozpoczyna się także najnowszy nurt poezji gaelickiej, uprawianej przez autorów dwujęzycznych, wykorzystujących szeroko nowoczesne środki wyrazu (D. Thomson, D. MacAulay, G. Campbell Hay, S. MacLean). Ważnym stymulatorem życia kulturalnego jest od
1951
kwartalnik literacki Gairm, charakter naukowy posiada natomiast czasopismo Scottish Gaelic Studies. Publikuje się też słowniki, podręczniki, poezję, prozę itp. Promocją książek w języku szkockim zajmuje się Gaelic Books Council (zał.
1968
), która m.in. dotuje podręczniki szkolne. W
Inverness
działa wydawnictwo Club Leabhar specjalizujące się w publikowaniu książek gaelickojęzycznych. Z literatury pięknej najbardziej popularną formą są opowiadania. Dodatki gaelickie zamieszcza wiele popularnych szkockich czasopism, jak. np "Scotsman". Jednym z najwszechstronniejszych autorów współczesnych, piszącym także w
języku angielskim
(nierzadko te same utwory), jest ur. w
1928
Iain Crichton Smith.
Obecna sytuacja języka
Mimo wielu wysiłków podejmowanych od drugiej połowy
XIX wieku
, liczba ludności znających język gaelicki w
XX wieku
systematycznie spadała (od ok. 250 tys. w
1901
do ok. 81 tys. w
1961
). Dopiero w
1971
odnotowany został nieznaczny wzrost (o 8 tys. osób). W ostatnim dwudziestoleciu tendencja ta utrzymuje się, co jest wynikiem swoistej mody na uczenie się języka gaelickiego wśród części patriotycznie nastawionych Szkotów. W
1972
w miejscowości Sabhal Mór Ostaig na wyspie
Skye
rozpoczął działalność gaelicki college. O wzroście zainteresowania językiem szkockim świadczyć mogą także liczne wznowienia podręcznika-samouczka w słynnej serii Teach Yourself Books (R. MacKinnon - "Gaelic", wyd. I, London 1971).
Obecnie językiem gaelickim mówi kilka procent ludności, głównie z terenów północno-zachodniego wybrzeża oraz przede wszystkim
Hebrydów Zewnętrznych
, na których posługuje się nim ponad 70% mieszkańców (jest to obszar o największym procencie ludności
celtycko-języcznej
na
Wyspach Brytyjskich
).
Ortografia i wymowa
Język gaelicki szkocki zapisywany jest
alfabetem łacińskim
.
Używa się tylko osiemnastu liter - a, b, c, d, e, f, g, h, i, l, m, n, o, p, r, s, t, u. Litery oznaczające
samogłoski
mogą mieć dodatkowo znak długości: à, è, ì, ò, ù (przed przeprowadzoną niedawno reformą ortografii używano też znaków ó i ú, ale obecnie zastępuje się je odpowiednio przez ò i ù). Literą h oznacza się
lenicję
spółgłoski
inicjalnej.
Samogłoski dzielą się na dwie klasy:
- caol (
ang.
slender - "wąskie") - e, i, è, ì
- leathann (ang. broad - "szerokie") - a, o, u, à, ò, ù
Litery oznaczające samogłoski czyta się tak jak po polsku, przy czym znak diakrytyczny nad literą oznacza długość samogłoski. Zbitkę ao czyta się jak dźwięk pośredni między u i e, w sposób zbliżony do wymowy
niemieckiego
ü.
W języku gaelickim każda litera lub zbitka liter oznaczających
spółgłoski
może znajdować się w otoczeniu liter oznaczających samogłoski z tylko jednej z powyższych grup. Np. w wyrazie litreachadh zbitka tr jest w otoczeniu dwóch liter oznaczających samogłoski wąskie, zaś ch dwóch liter oznaczających samogłoski szerokie. W języku szkockim reguła ta nazywa się caol ri caol agus leathann ri leathann ("wąskie do wąskich i szerokie do szerokich"). Trzeba pamiętać, że jest to tylko reguła
ortograficzna
i często zdarza się, że obok siebie występują dwie lub trzy litery samogłoskowe, z których czyta się tylko jedną. Nieczytane litery samogłoskowe mogą jednak świadczyć o określonym sposobie czytania liter spółgłoskowych w swoim otoczeniu - zob. niżej.
Sposób czytania niektórych liter oznaczających
spółgłoski
zależy od klasy samogłoski, którą oznacza litera występująca po nich lub przed nimi. Dodatkowo wymowa tych liter zależy od ich położenia w wyrazie. Ilustruje to poniższa tabela:
Litera | Wymowa w otoczeniu samogłosek leathann | Wymowa w otoczeniu samogłosek caol |
---|
b | Na początku wyrazu jak po
polsku
, w innym położeniu jak polskie p |
bh | Na początku wyrazu zawsze jak polskie w, w innym położeniu jak w lub ł |
c | Na początku wyrazu jak pol. k w innym położeniu jak chk | Na początku wyrazu jak miękkie k w wyrazie kilt w innym położeniu jak miękkie ch (w wyrazie chirurg) + k |
ch | Jak polskie h | Jak miękkie h w wyrazie chirurg |
d | Na początku wyrazu jak d, w innym położeniu jak t | Na początku wyrazu jak miękkie dż (jak w
ang.
jet) |
dh | Jak dźwięczne h w wyrazie tychże | Jak pol. j |
f | Jak po polsku |
fh | nieme |
g | Na początku wyrazu jak g, w innym położeniu jak ng w wyrazie ring | Na początku wyrazu jak miękkie g w wyrazie giń, w innym położeniu jak k |
gh | Jak dźwięczne h w wyrazie tychże | Jak pol. j |
h | Jak w
ang.
his |
l | Jak po polsku | Jak miękkie l w wyrazie liana |
m | Jak po polsku |
mh | Jak pol. w |
n | Jak po polsku | Jak pol. ń |
p | Na początku wyrazu jak po pol., w innym położeniu jak hp |
ph | Jak f |
r | Jak po polsku |
s | Jak po polsku | Jak miękkie sz (jak sh w
ang.
shield) |
sh | Jak h w ang. hat |
t | Na początku wyrazu jak pol. t, w innym położeniu jak ht | Na początku wyrazu jak miękkie cz (jak ch w ang. chair), w innym położeniu jak h + miękkie cz |
th | Jak h w ang. hat |
Spółgłoski welarne
występują tylko przed samogłoskami klasy leathann, zaś
spółgłoski palatalne
tylko przed samogłoskami caol.
Zasady pisania małą i wielką literą
Zasady pisania małą i wielką literą zbliżone są do reguł przyjętych w
języku angielskim
. Trzeba jednak zwrócić uwagę na fakt istnienia w języku gaelickim tzw.
nazalizacji
czyli przesłonięcia. W pewnych warunkach
syntaktycznych
i
morfologicznych
następuje zmiana wymowy
spółgłoski
inicjalnej wyrazu. Literę odpowiadającą nowemu dźwiękowi stawia się wtedy przed całym wyrazem. Litera ta pozostaje mała, nawet jeśli cały wyraz piszemy wielką literą. Np.: Béarla (język angielski) → i mBéarla (po angielsku). Zob. też
nazalizacja
.
Składnia i gramatyka - uwagi ogólne
- W języku gaelickim szkockim występuje typowy dla wyspiarskich
języków celtyckich
szyk zdania
VSO
(
orzeczenie
-
podmiot
-
dopełnienie
). Np. Tha mi à Glaschu (Jestem z Glasgow). Wyjątek stanowią zdania pytające, które zaczynają się od
zaimków
pytających. Niektóre
czasowniki
mogą mieć w zdaniu pytającym zupełnie różną formę niż w zdaniach twierdzących. Np.: Tha Iseabail brèagha. (=Izabela jest piękna), ale: A bheil Iseabail brèagha? (=Czy Izabela jest piękna?).
- Czasowniki mogą przybierać też zupełnie różne formy w zdaniu przeczącym i twierdzącym. Na przykład: Tha mi à Glaschu. (=Jestem z Glasgow), ale Chan eil mi à Glaschu. (=Nie jestem z Glasgow). Czasowniki w formie twierdzącej lub przeczącej mogą stanowić też odpowiedź na pytanie ogólne (w języku gaelickim nie istnieją słowa tak i nie), na przykład: A bheil Iseabail brèagha? Tha./Chan eil. (=Czy Izabela jest piękna? Tak./Nie.)
- W języku gaelickim istnieje tylko
rodzajnik
określony. Powoduje on
lenicję
rzeczowników rodzaju żeńskiego.
-
Przymiotnik
stoi zazwyczaj po rzeczowniku. Po rzeczownikach rodzaju żeńskiego przymiotniki ulegają
lenicji
. Przymiotniki jednosylabowe otrzymują w liczbie mnogiej końcówkę deklinacyjną.
- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Zobacz też
Źródło
Robertson Boyd, Taylor Ian, Gaelic. A complete course for beginners, seria Teach yourself, Hodder Headline Plc, London 1993
Linki zewnętrzne