Theodor Adorno
Theodor AdornoTheodor W. Adorno, właściwie Theodor Ludwig Wiesengrund, (ur.
11 września
1903
we
Frankfurcie nad Menem
, zm.
6 sierpnia
1969
w
Visp
w
Szwajcarii
) – niemiecki
filozof
, socjolog, teoretyk
muzyki
i
kompozytor
. Był jednym z czołowych przedstawicieli
"szkoły frankfurckiej"
i współpracownikiem
Institut für Sozialforschung
. Współtwórca
teorii krytycznej
. Już jako młody krytyk muzyczny i socjolog-amator Adorno był przede wszystkim filozofem. Etykietka "filozofa społecznego" podkreśla krytyczny charakter jego myślenia filozoficznego, które od 1945 r. zajmuje ważne miejsce w
teorii krytycznej
szkoły frankfurckiej
. Życie Wczesne lata frankfurckieAdorno urodził się we
Frankfurcie
jako jedyne dziecko Oscara Alexandra Wiesengrunda (1870–1941, pochodzenia
żydowskiego
, konwertyty na protestantyzm, handlarza winem) i śpiewaczki Marii Barbary z domu Calvelli-Adorno, katoliczki, której drugą połowę nazwiska panieńskiego przekształcił we własne nazwisko, przy czym dodał też za swoim imieniem "W.", skrót od nazwiska ojca "Wisengrund". Z rodziną mieszkała utalentowana muzycznie ciotka Agata. Młody Theodor z pasją oddawał się grze na pianinie na cztery ręce. Radość jego dzieciństwa podnosiły coroczne letnie pobyty w
Amorbach
. Uczęszczał do Kaiser-Wilhelm-Gymnasium, gdzie okazał się bardzo zdolnym uczniem i które ukończył w wyjątkowo wczesnym wieku 17 lat. W wolnym czasie brał prywatne lekcje kompozycji u Bernharda Seklesa, a w sobotnie popołudnia czytał
Kantowską
Krytykę czystego rozumu razem z o 14 lat starszym przyjacielem Siegfriedem Kracauerem - twierdził później, że więcej zawdzięczał tym lekturom niż któremukolwiek ze swoich nauczycieli akademickich. W Uniwersytecie Frankfurckim (obecnie Johann Wolfgang Goethe Universität) studiował filozofię, psychologię, muzykologię i socjologię. Szybko, bo już w 1924 r. ukończył studia na podstawie pracy o
Husserlu
. W międzyczasie poznał swoich najważniejszych współpracowników ze
szkoły frankfurckiej
, w tym
Maxa Horkheimera
i
Waltera Benjamina
. Intermezzo wiedeńskieW czasie studiów we Frankfurcie zajmował się krytyką muzyczną. Wierzył, że stanie się ona jego przyszłym zawodem. Mając ten cel na uwadze, skorzystał ze znajomości z
Albanem Bergiem
(który stał się sławny dzięki operze
Wozzeck
) by rozpocząć studia w Wiedniu na początku stycznia 1925 r. Nawiązał także kontakty z innymi wielkimi przedstawicielami szkoły wiedeńskiej,
Anton von Webernem
i
Arnoldem Schönbergiem
. W jego własnych kompozycjach muzycznych zaznacza się wpływ stylu Berga i Schönberga. Szczególnie rewolucyjna
atonalność
muzyki Schönberga inspirowała 22-letniego filozofa do refleksji nad nową muzyką, które jednak nie zostały dobrze przyjęte przez jej zwolenników. To rozczarowanie pomogło mu zerwać z karierą krytyka i zająć się nauczaniem akademickim i refleksją społeczną. Pozostał jednak redaktorem naczelnym awangardowego czasopisma Anbruch. Ambicje filozoficzne przeważyły nad pisarstwem muzykologicznym. Ważny wpływ z okresu wiedeńskiego pochodzi z wykładów Karla Krausa, na które uczęszczał razem z
Bergiem
i
György Lukácsem
, którego Teorią powieści entuzjazmował się jeszcze w gimnazjum. Drugi okres frankfurckiPo powrocie z Wiednia, Adorno doświadczył nowych przeszkód: po tym jak opiekun stanowiącej rozległy traktat psychologiczno-filozoficzny pracy habilitacyjnej Adorna
Hans Cornelius
i jego asystent
Max Horkheimer
wyrazili co do niej swoje wątpliwości, wycofał ją na początku 1928. Osiągnięcie venia legendi (prawo i obowiązek wykładania na wyższej uczelni) zajęło mu jeszcze trzy kolejne lata, kiedy przedstawił pracę Kierkegaard: Konstruktion des Ästhetischen (Kierkegaard: interpretacja estetyki) swojemu nowemu promotorowi,
Paulowi Tillichowi
. Tematem wykładu inauguracyjnego Adorna było obecne znaczenie filozofii, przedmiot jego rozważań przez całe dalsze życie. Po raz pierwszy krytykował w nim
heglowskie
pojęcie całości, antycypując swoją sławną formułę "całość jest nieprawdą" (z Minima moralia). Uprawnienia zawodowe Adorna zostały w 1933 odwołane przez
nazistów
, razem z uprawnieniami wszystkich profesorów niearyjskiego pochodzenia. Pomiędzy pierwszymi wykładami Adorna było seminarium o traktacie
Benjamina
Ursprung des deutschen Trauerspiels (Pochodzenie tragedii niemieckiej). Jego esej z 1932 Zur gesellschaftlichen Lage der Musik (Sytuacja społeczna muzyki) był wkładem Adorna do pierwszego numeru redagowanego przez Horkheimera czasopisma Zeitschrift für Sozialkunde. Dopiero w 1938 został członkiem
Institut für Sozialforschung
. Między Berlinem a Oksfordem (1934-1937)Pod koniec lat dwudziestych Adorno podczas swoich wizyt w
Berlinie
nawiązał bliskie relacje z
Walterem Benjaminem
i
Ernstem Blochem
(którego prace poznał wcześniej - już w 1921 r. zapoznał się z Geist der Utopie pierwszą znaczącą pracą Blocha), tam też poznał Margarethe (Gretel) Karplus (1902-1993), którą poślubił w 1937 w Londynie. W 1934 r. uciekając przed reżimem nazistowskim wyemigrował do Anglii z nadzieją na otrzymanie profesury uniwersytetu w
Oksfordzie
, nie otrzymawszy spodziewanego stanowiska, podjął studia doktoranckie i poświęcił się studiom nad filozofią
Husserla
. W 1936 r. Zeitschrift opublikował jeden ze swoich najbardziej kontrowersyjnych tekstów Über Jazz [O
Jazzie
]. Artykuł ten nie tyle był omówieniem samego zagadnienia jazzu jako pewnego stylu muzycznego, ile pierwszym znaczącym wystąpieniem przeciwko
kulturze masowej
i bujnemu rozwojowi
przemysłu rozrywkowego
. Adorno wierzył, że przemysł rozrywkowy jest systemem, poprzez który kontroluje się społeczeństwo i który ogranicza prawdziwą ekspresję artystyczną. Kontakt listowny z Horkheimerem, który żył wtedy na wygnaniu w Stanach Zjednoczonych, choć rzadki, przyniósł Adorno ofertę pracy w Ameryce. Emigrant w Stanach Zjednoczonych (1938-1949)Po pierwszej wizycie w
Nowym Jorku
(1937) powziął postanowienie, by tam zamieszkać. W Brukseli pożegnał się z rodzicami (którzy dołączyli do niego w 1939), w
San Remo
z Benjaminem, który wolał pozostać w Europie, co ograniczyło ich kontakt do listów. Krótko po przybyciu do Nowego Jorku Adorno został oficjalnym członkiem Institute for Social Research Horkheimera. Był też konsultantem muzycznym Radio Project kierowanego przez austriackiego socjologa Paul Lazarsfelda projektu badającego wpływ rozwoju
radia
na społeczeństwo, wkrótce skoncentrował jednak wszystkie swoje wysiłki na współpracy z Horkheimerem. Razem przenieśli się do
Los Angeles
, gdzie przez następne siedem lat Adorno nauczał i był jednym z kierowników jednostki badawczej
Uniwersytetu Kalifornijskiego
. Owocem ich wspólnej pracy była książka Dialektyka Oświecenia (Dialektik der Aufklärung) z 1947. W tym ważnym dziele Adorno i Horkheimer analizują tendencję
cywilizacji
do samozniszczenia. Stawiają w niej tezę, że Oświecenie przekształciło ideę
rozumu
w irracjonalną siłę. W konsekwencji rozum zaczął dominować nie tylko nad
naturą
, ale także nad samą
ludzkością
. W racjonalizacji ludzkości widzą przyczynę powstania
faszyzmu
i innych systemów
totalitarnych
. W związku z tym Adorno uznawał za drogę do
emancypacji
ludzkości nie racjonalizm, a
sztukę
. W 1945 zaniechał działalności kompozytorskiej. Motywował to własną sławną opinią, że "pisanie poezji po Auschwitz jest barbarzyństwem" (Nach Ausschwitz noch ein Gedicht zu schreiben ist barbarisch). Ostatnie lata we Frankfurcie (1949-1969)- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Poglądy i koncepcje- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
KrytykaKrytycy Adorna wywodzą się z wielu środowisk intelektualnych. Są wśród nich marksiści, neopozytywiści (
Ralf Dahrendorf
,
Karl Popper
), neokonserwatyści i wielu innych, sfrustrowanych niejasnym stylem pism Adorna. Wielu marksistów oskarża teorię krytyczną o wypaczenie myśli
Marksa
przez przyjęcie wielu wątków jego filozofii przy jednoczesnym odrzuceniu politycznych celów stanowiących jej istotę. MarksiściPomnik Adorna we Frankfurcie (biurko, krzesło, lampa, dywan i inne przedmioty takie jak metronom z jego gabinetu) Według Horsta Müllera, autora Kritik der kritischen Theorie ("Krytyki teorii krytycznej"), Adorno zakłada totalność jako automatyczny system. To założenie jest zgodne z Adornowską ideą społeczeństwa jako systemu samoregulującego się, z którego trzeba się wyzwolić (ale z którego nikt nie może się wyzwolić). Adorno ten stan rzeczy określał jako istniejący, choć nieludzki, podczas gdy Müller argumentuje przeciw samemu istnieniu takiego systemu. Müller twierdzi, że Teoria Krytyczna nie przynosi ze sobą żadnej praktycznej recepty na zmianę społeczną. Uważa ponadto, że
Jürgen Habermas
, w szczególności, a
szkoła frankfurcka
, w ogólności, błędnie rozumieją i interpretują
Marksa
.
György Lukács
, jeden z najwybitniejszych filozofów marksistowskich w
XX
wieku, w przedmowie z
1962
r. do swej Teorii powieści w sposób bezwzględny określił Adorna jako pensjonariusza rezydencji w "Grand Hotel Abyss". Należy przez to rozumieć Lukácsowskie (który swego czasu wspierał koncepcję "realizmu socjalistycznego" i był filarem marksizmu w
NRD
) łączenie Adorna z przestarzałym przed-marksizmem, który oddaje się rozpaczaniu nad niesprawiedliwością społeczną, choć sam rozkoszuje się i korzysta z
burżuazyjnego
stylu życia. Neopozytywiści- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Neokonserwatyści- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Odpowiedzi Adorna na krytykę- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Metoda socjologiczna- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Pisma Prace Adorna w oryginale- Kierkegaard. Konstruktion des Ästhetischen. Tübingen
1933
- Dialektik der Aufklärung. Philosophische Fragmente. Amsterdam
1947
(wraz z
Maxem Horkheimerem
)
- Philosophie der neuen Musik. Tübingen
1949
- The Authoritarian Personality. New York
1950
(wraz z Else Frenkel-Brunswik, Danielem J. Levinsonem i Nevitt Sanfordem)
- Minima Moralia. Reflexionen aus dem beschädigten Leben. Berlin, Frankfurt a.M.
1950
- Versuch über Wagner. Berlin, Frankfurt a.M.
1952
- Prismen. Kulturkritik und Gesellschaft. Berlin, Frankfurt a.M.
1955
- Zur Metakritik der Erkenntnistheorie. Studien über Husserl und die phänomenologischen Antinomien. Stuttgart
1956
- Dissonanzen. Musik in der verwalteten Welt. Göttingen
1956
- Aspekte der Hegelschen Philosophie. Berlin, Frankfurt a.M.
1957
- Noten zur Literatur I. Berlin, Frankfurt a.M.
1958
- Klangfiguren. Musikalische Schriften I. Berlin, Frankfurt a.M.
1959
- Mahler. Eine musikalische Physiognomie. Frankfurt a.M.
1960
- Noten zur Literatur II. Frankfurt a.M.
1961
- Einleitung in die Musiksoziologie. Zwölf theoretische Vorlesungen. Frankfurt a.M.
1962
- Sociologica II. Reden und Vorträge. Frankfurt a.M.
1962
(wraz z
Maxem Horkheimerem
)
- Drei Studien zu Hegel. Frankfurt a.M.
1963
- Eingriffe. Neun kritische Modelle. Frankfurt a.M.
1963
- Der getreue Korrepetitor. Lehrschriften zur musikalischen Praxis. Frankfurt a.M.
1963
- Quasi una fantasia. Musikalische Schriften II. Frankfurt a.M.
1963
- Moments musicaux. Neu gedruckte Aufsätze 1928-1962. Frankfurt a.M.
1964
- Jargon der Eigentlichkeit. Zur deutschen Ideologie. Frankfurt a.M.
1964
- Noten zur Literatur III. Frankfurt a.M.
1965
- Negative Dialektik. Frankfurt a.M.
1966
- Ohne Leitbild. Parva Aesthetica. Frankfurt a.M.
1967
- Berg. Der Meister des kleinsten Übergangs. Wien
1968
- Impromptus. Zweite Folge neu gedruckter musikalischer Aufsätze. Frankfurt a.M.
1968
- Sechs kurze Orchesterstücke op. 4. Milano
1968
- Komposition für den Film. München
1969
(wraz z
Hannsem Eislerem
)
- Stichworte. Kritische Modelle 2. Frankfurt a.M.
1969
Tłumaczenia prac na j. polskiPrace autorskie: - (z
Maxem Horkheimerem
) Dialektyka oświecenia. Fragmenty filozoficzne, wyd. I: tł. Małgorzata Łukasiewicz, Warszawa 1994,
Wydawnictwo IFiS PAN
, s. 298, ; wyd. II: Warszawa 2010,
Wydawnictwo Krytyki Politycznej
, s. 320, (Dialektik der Aufklärung. Philosophische Fragmente
1947
)
- Filozofia nowej muzyki, tłum. Fryderyka Wayda, Warszawa 1974,
PIW
, s. 280, seria
Biblioteka Myśli Współczesnej
(Philosophie der neuen Musik
1949
)
- Minima moralia. Refleksje z poharatanego życia, Kraków, wyd I: 1999, wyd II: 2009;
Wydawnictwo Literackie
, s. 380, (Minima Moralia. Reflexionen aus dem beschädigten Leben
1950
)
- Dialektyka negatywna, tł. i wstęp: Krystyna Krzemieniowa, współpraca Sław Krzemień-Ojak, Warszawa 1986,
PWN
, seria
Biblioteka Współczesnych Filozofów
, s. 622, (Negative Dialektik
1966
)
- Teoria estetyczna, Warszawa
1994
,
PWN
, s. 704, seria
Biblioteka Współczesnych Filozofów
, , (Ästhetische Theorie
1970
)
Antologie tekstów: - Sztuka i sztuki. Wybór esejów, Warszawa 1990,
PIW
, tł. Krystyna Krzemień-Ojak, wybór i wstęp K. Sauerland, s. 340,
- O literaturze. Wybór esejów, Warszawa 2005,
Czytelnik
, s. 260, seria
Nowy Sympozjon
,
Teskty w antologiach: - Liryka a społeczeństwo, tłum. b.d. [w:] Andrzej Mencwel (red.), W kręgu socjologii literatury,
PIW
, Warszawa
1980
- Miejsce narratora we współczesnej powieści, tłum. b.d. [w:] Ryszard Handke (red.),
- W kwestii: co jest niemieckie? tłum. Krystyna Górniak, [w:]
Jerzy W. Borejsza
i Stefan H. Kaszyński (red.), Po upadku Trzeciej Rzeszy,
Czytelnik
, Warszawa
1981
- Socjologia i dialektyka, tłum. b.d. [w:] Edmund Mokrzycki (red.), Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii współczesnej,
PIW
, Warszawa
1984
- Elementy antysemityzmu. Granice oświecenia, tłum. Zofia Rybicka, [w:]
Hubert Orłowski
(red.), Wobec faszyzmu,
PIW
, Warszawa
1985
(wraz z
Maxem Horkheimerem
)
- O społecznej sytuacji muzyki, tłum.
Jerzy Łoziński
, [w:] Jerzy Łoziński (red.), Szkoła frankfurcka, Kolegium Otryckie, Warszawa
1985
-
1987
- Spengler dziś, tłum. Janusz Stawiński, [w:] ibid.
- Teoria estetyczna, tłum. Leon Kasajew, [w:]
Stefan Morawski
(red.), Zmierzch estetyki - rzekomy czy autentyczny?
Czytelnik
, Warszawa
1987
Teksty w periodykach: - Ucho, dzban i pierwsze doświadczenie, tłum. Małgorzata Łukasiewicz, [w:]
Literatura na świecie
nr 7 (123), Warszawa
1981
- Rozmowa Eliasa Canttiego z Theodorem W. Adorno, tłum. Anna Wołkowicz, [w:] Literatura na świecie nr 8 (133), Warszawa
1982
- Minima moralia - refleksje ze strzaskanego życia, tłum. b.d. [w:]
Lewą Nogą
nr 13, Warszawa
2001
- Tabu seksualne a współczesne prawo, tłum.
Jacek Zychowicz
, [w:] Lewą Nogą nr 14, Warszawa
2004
- Rozum i objawienie, tłum. Adam Lipszyc, [w:]
Kronos
nr 1 (1), Warszawa
2007
Ważniejsze opracowania- Antoni Malinowski, Szkoła frankfurcka a marksizm,
PWN
, Warszawa
1979
- Karol Sauerland, Kilka pojęć z estetyki Theodora W. Adorno, [w:] Karol Sauerland, Od Diltheya do Adorna. Studia z estetyki niemieckiej,
PIW
, Warszawa
1986
- Beata Sierocka, Prolegomena do filozofii krytycznej. Wokół negatywnej dialektyki Th.W. Adorno,
Wyd. Uniw. Wrocławskiego
, Wrocław
1991
- Herman Mörchen, Władza i panowanie u Heideggera i Adorna,
Oficyna Naukowa
, Warszawa
1999
- Andrzej Szahaj, Teoria krytyczna szkoły frankfurckiej,
Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne
, Warszawa
2008
Linki zewnętrzne
Inne hasła zawierające informacje o "Theodor Adorno":
1884
...
Ewolucja
...
1951
...
1958
...
1952
...
Wrocław
...
Tęcza
...
Powiat wejherowski
...
Społeczeństwo masowe
...
Lublin (KL)
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Theodor Adorno":
059. Heidelberg (plansza 15)
...
059. Heidelberg (plansza 4)
...
056. Egzystencjalizm - główni przedstawiciele (plansza 8)
...
|