Róża Luksemburg, właściwie Rozalia Luxenburg, ps. Róża Kruszyńska, Maciej Rózga, Spartakus (ur.
5 marca
1871
w
Zamościu
, zm.
15 stycznia
1919
w
Berlinie
) – działaczka i
ideolog
polskiego i niemieckiego ruchu robotniczego.
Biografia
Z pochodzenia
Żydówka
, była najmłodszym z pięciorga dzieci kupca Eliasza Luxenburga i Liny z domu Loewenstein. Nazwisko Luksemburg jest wynikiem błędu urzędnika. W dzieciństwie na ponad rok przykuła ją do łóżka choroba biodra. Leczono ją nieprawidłowo i przez resztę życia Róża Luksemburg wyraźnie kulała.
W 1874 rodzina przeniosła się do
Warszawy
. Tam ukończyła w 1887 II Warszawskie Żeńskie Gimnazjum. Jeszcze jako uczennica wstąpiła do kółek partii
Proletariat
.
W 1887 wstąpiła do partii Proletariat. W 1889 wyjechała z Warszawy do
Zurychu
. W Szwajcarii studiowała filozofię, ekonomię i prawo, obroniła doktorat na temat rozwoju przemysłowego Królestwa Polskiego i poznała emigrantów rosyjskich –
Plechanowa
,
Kołłontaj
,
Pawła Akselroda
oraz
Leona Jogichesa
, z którym pozostawała w bliższym związku przez 20 lat.
Początkowo w
PPS
, od 1893 wraz z Jogichesem założyła partię Socjaldemokracja Królestwa Polskiego (SDKP) przekształconą w 1900 w Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy (
SDKPiL
). Redagowała w
Paryżu
organ partyjny
Sprawa Robotnicza
.
Od 1898 przebywała w Niemczech, a chcąc uzyskać obywatelstwo niemieckie, wyszła za mąż za niemieckiego anarchistę Gustawa Lubecka. Należała do przywódców
Socjaldemokratycznej Partii Niemiec
i uczestniczyła w obradach
II Międzynarodówki
.
W 1903 mieszkała w
Poznaniu
w domu przy obecnej ulicy Szamarzewskiego 21. W 1904 spędziła trzy miesiące w więzieniu za obrazę cesarza
Wilhelma II
w publicznym przemówieniu.
W 1905 wróciła do Polski, posługując się fałszywym paszportem, by pomóc w organizowaniu akcji skierowanych przeciw rosyjskim władzom. Aresztowana przez carską policję i więziona. Członkowie SPD przekupili rosyjskich urzędników i Róża Luksemburg wyszła na wolność za kaucją. W latach 1905–1906 uczestniczyła w
rewolucji
w
Warszawie
i
Petersburgu
. W 1906 przez kilka miesięcy więziona była w
X. Pawilonie Cytadeli Warszawskiej
. Od 1907 prowadziła działalność w Niemczech, lansując koncepcję masowych
strajków
jako drogi dla rewolucji i obalenia kapitalizmu przemocą. "Strajk masowy, partia i związki zawodowe" (wyd. pol. 1959). Pracowała w "Vorwärts" ("Naprzód"), organie prasowym SPD.
W 1912 wydała podręcznik ekonomii. W 1914 opublikowała pracę „Akumulacja kapitału” (podtytuł „Przyczynek do ekonomicznego objaśnienia imperializmu”; wyd. pol. 1963).
W latach 1907–1914 prowadziła wykłady z ekonomii politycznej w Szkole Partyjnej SPD, co zapewniało jej stałe środki utrzymania. W sporze w łonie SDPRR (
Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji
) poparła stronę
mienszewików
przeciwko
bolszewikom
Lenina
. Później po rewolucji w Rosji krytykowała strategię
Lenina
i przestrzegała przed niebezpieczeństwem dyktatury.
W 1914 współtworzyła tajny
Związek Spartakusa
, który ujawnił się
1 maja
1916
, po czym została aresztowana za działalność antypaństwową. Była więziona m.in. w Poznaniu i we
Wrocławiu
. W październiku 1918 wyszła z więzienia. W 1918 była współzałożycielką Komunistycznej Partii Niemiec (KPD), przekształconej z Ligi Spartakusa.
15 stycznia
1919
wraz z
Karlem Liebknechtem
i
Wilhelmem Pieckiem
(który zdołał zbiec) została pojmana w Wilmersdorfie po udziale w powstaniu robotniczym, które objęło tzw. dzielnicę prasową w
Berlinie
. Policja przekazała więźniów żołnierzom
Freikorpsu
, którzy po przesłuchaniu pobili, a następnie strzałem z pistoletu w skroń zamordowali Różę Luksemburg. Jej zwłoki wrzucono do Kanału Piechoty, gdzie je odnaleziono dopiero
1 lipca
1919
.
Spośród postawionych później w stan oskarżenia morderców Otto Wilhelm Runge oraz Heinz von Pflugk-Hartung zostali skazani na nieznaczne kary więzienia, zaś Hermann Souchon po przedłużającym się procesie nie został ukarany, a po przejęciu władzy przez
hitlerowców
objęła go amnestia. Mocodawcy żołnierzy nigdy nie byli sądzeni. Przywódca grupy oprawców, Waldemar Pabst, w obawie przed aresztowaniem zbiegł po
II wojnie światowej
do
Szwajcarii
, skąd jednak wrócił po jakimś czasie do Niemiec. Jak twierdził w
1962
w wywiadzie dla tygodnika Spiegel morderstwa dokonano z polecenia
socjaldemokratycznego
ministra wojska,
Gustava Noskego
, zaś w krycie sprawców zaangażował się sam prezydent
Ebert
.
Poglądy
Róża Luksemburg była przedstawicielką lewego, rewolucyjnego skrzydła II Międzynarodówki, a zarazem krytyczką Lenina i partii bolszewickiej. Była gorącą obrończynią
pluralizmu
, wolności poglądów i prasy. Bolszewikom zarzucała brak poszanowania dla demokracji i elitarystyczną koncepcję roli partii w procesie rewolucyjnym. Z okresu rewolucji bolszewickiej pochodzi jej znany aforyzm: "Nie ma prawdziwego
socjalizmu
bez
demokracji
, tak jak nie ma prawdziwej
demokracji
bez
socjalizmu
". Z drugiej strony - w miarę pozyskiwania większej ilości informacji na temat specyfiki sytuacji w Rosji podkreślała konieczność (z rewolucyjnego punktu widzenia) wprowadzenia przez bolszewików wielu "środków nadzwyczajnych" w celu obrony państwa robotniczego. Podkreślała, że niezależnie od rezultatów rewolucji 1917 Leninowi i jego partii należy się szacunek, gdyż jako pierwsi na świecie odważyli się wprowadzić w życie to, o czym do tej pory dyskutowano jedynie teoretycznie.
Kwestionowała polskie dążenia niepodległościowe uzasadniając ich irracjonalność racjami ekonomicznymi. Razem z
Julianem Marchlewskim
walczyła z tzw. "socjalpatriotyzmem"
PPS
i uważała, że poszczególne części Polski stopniowo ulegają "organicznemu wcieleniu" do mocarstw zaborczych. Następuje zrastanie się z nimi gospodarczo, społecznie i politycznie. Uważała, że produkcja
Królestwa Polskiego
na rynek wschodni nieodwracalnie łączy je z Rosją. W tym samym czasie broniła prawa do rozwoju kulturalnego społeczeństwa polskiego pod zaborami. W opublikowanej przez siebie broszurze "W obronie narodowości" wskazywała, że Polacy mają prawo do zachowania swojej tożsamości i języka, a prawdziwym przeciwnikiem tego nie jest społeczeństwo niemieckie, a jego kapitalistyczne elity, dla których nacjonalizm był sposobem tworzenia sztucznej identyfikacji społecznej.
Według Luksemburg
powstanie styczniowe
zostało wywołane przez
szlachtę
polską, aby utrzymać
pańszczyznę
i stłumić rozwój
burżuazji
. Burżuazja natomiast była przeciw powstaniom, zaś
chłopi
są oddani
carowi
, a
proletariat
ulega organicznemu wcieleniu do proletariatu państw zaborczych.
Róża Luksemburg była
feministką
i
pacyfistką
. Krytykowała
I wojnę światową
jako służącą interesom klasy
kapitalistów
.
Prace w języku polskim
- Akumulacja kapitału. Przyczynek do ekonomicznego wyjaśnienia imperializmu (wyd.
PWN
, Warszawa
1963
);
- Czego chce Związek Spartakusowców (wyd. Wyższa Szkoła Nauk Społecznych przy KC PZPR, Warszawa
1959
);
- Kryzys socjaldemokracji (wyd. Książka i Prasa, Warszawa
2005
);
- Listy do Leona Jogichesa-Tyszki (t. 1-3, wyd.
Książka i Wiedza
, Warszawa
1968
-
1971
);
- Listy z więzienia (wyd.
Książka i Wiedza
, Warszawa
1950
oraz
PIW
, Warszawa
1982
);
- O Rewolucji. Rosja 1905, 1917 (wyd. Książka i Prasa, Warszawa
2008
);
- Rewolucja rosyjska (wyd.
Książka i Wiedza
, Warszawa
1957
);
- Rok 1905. Wybór artykułów (wyd.
Książka i Wiedza
, Warszawa
1951
);
- Rozwój przemysłu w Polsce (wyd.
Książka i Wiedza
, Warszawa
1957
);
- Wstęp do ekonomii politycznej (wyd.
Książka i Wiedza
, Warszawa
1959
);
- Wybór pism (t. 1-2, wyd.
Książka i Wiedza
, Warszawa
1959
).
Odniesienia w kulturze
Zobacz też
Linki zewnętrzne
Bibliografia
- F. Tych, Luksemburg Rozalia [w:] PSB, t.18, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1973, s. 119 – 129.
- Stefan Król, Cytadela warszawska,
Książka i Wiedza
,
Warszawa
1978
, s. 217.