Żywiec (
niem.
Saybusch,
jid.
Zhivitz[2]) –
miasto powiatowe
w
województwie śląskim
, położone u zbiegu rzek
Soły
i
Koszarawy
w
Kotlinie Żywieckiej
, nad
Jeziorem Żywieckim
, na wysokości 345-350 m
n.p.m.
Historycznie jest częścią
Małopolski
.
W latach 1945-1974
miasto administracyjnie należało do
województwa krakowskiego
.
W latach 1975-1998
miasto administracyjnie należało do
województwa bielskiego
.
Według danych z 31 grudnia 2008 miasto liczyło 32 132 mieszkańców[3].
Geografia
Żywiec leży w
Polsce
południowej, w
województwie śląskim
, w głębokim obniżeniu śródgórskim –
Kotlinie Żywieckiej
, nad łączącymi się w pobliżu centrum miasta rzekami
Sołą
i
Koszarawą
. Centrum znajduje się na wysokości około 345-350 m n.p.m.Najniżej położonymi terenami są okolice zajezdni MZK – ok. 340 m n.p.m.(poniżej maksymalnego poziomu Jeziora Żywieckiego), a najwyżej północno-wschodnie krańce, w rejonie Jaworzyny w
Beskidzie Małym
– ok. 830 m n.p.m.Miasto graniczy z gminami:
Czernichów
,
Łękawica
,
Gilowice
,
Świnna
,
Radziechowy-Wieprz
,
Lipowa
i
Łodygowice
. Najbardziej wyróżniające się szczyty górskie widoczne z okolic miasta to pobliski
Grojec
(612 m n.p.m.), Łyska (614 m n.p.m.),
Pilsko
(1557 m n.p.m.),
Babia Góra
(1725 m n.p.m.),
Lipowska
(1324 m n.p.m.),
Wielka Rycerzowa
(1226 m n.p.m.),
Romanka
(1365 m n.p.m.),
Wielka Racza
(1236 m n.p.m.) oraz
Skrzyczne
(1257 m n.p.m.).
Przyroda
Miasto posiada wysokie walory przyrodnicze. Do najcenniejszych obiektów przyrodniczych należą:
Podział administracyjny
Podział administracyjny miasta
Podział administracyjny Żywca - miasto dzieli się na 8 dzielnic:
Struktura powierzchni
Według danych z roku 2002[4] Żywiec ma obszar 50,57 km², w tym:
- użytki rolne: 45%
- użytki leśne: 17%
Miasto stanowi 4,86% powierzchni powiatu.
Demografia
Dane Urzędu Statystycznego w
Katowicach
z
listopada
2007
roku:
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni |
---|
jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
populacja | 32 242 | 100 | 16 735 | 51,9 | 15 507 | 48,1 |
gęstość zaludnienia (mieszk./km²) | 637,57 | 330,9 | 306,6 |
Historia
Średniowiecze
Kolebką Żywca jest, zasiedlone w czasach starożytnych przez
Celtów
, wzgórze
Grojec
(612 m n.p.m.), gdzie istniała wczesnośredniowieczna warownia. Na początku XV wieku została przekształcona w zameczek myśliwski rozbójniczej rodziny Skrzyńskich herbu
Łabędź
. W
1462
r. został zniszczony przez wojska
Kazimierza Jagiellończyka
.
Samo miasto powstało na przełomie XIII i XIV wieku, pierwsza wzmianka o żywieckiej parafii pochodzi z
1308
r., prawa miejskie zaś otrzymał w
1327
r. Ówczesny Żywiec, będący częścią najpierw
księstwa cieszyńskiego
, a od
1317
r.
księstwa oświęcimskiego
(stanowiącego od 1327 r. część
Korony Czeskiej
), znajdował się w nieco innym miejscu – na terenie zalanej wodami
Jeziora Żywieckiego
późniejszej wioski
Stary Żywiec
.
W
1448
r., w związku z częstymi powodziami, miasto lokowano ponownie na obecnym, wyżej położonym, miejscu u ujścia
Koszarawy
do
Soły
.
W
1457
r. księstwo oświęcimskie zostało sprzedane polskiemu królowi
Kazimierzowi Jagiellończykowi
, tracąc swoją niezależność i stając się integralną częścią Polski.
Zamek w Żywcu
, należący do książąt oświęcimskich, stał się własnością polskiego króla.
Panowanie Komorowskich: 1467–1624
Herb Komorowskich – Korczak
W
1467
r. Kazimierz Jagiellończyk nadał dobra żywieckie – zwane odtąd
Państwem Żywieckim
– w dziedziczne władanie rodowi
Komorowskich
herbu Korczak
. Była to nagroda za pomoc w ukróceniu rozbójniczej działalności Skrzyńskich i wsparcie w wyprawie króla na
Węgry
.
Piotr Komorowski, pierwszy właściciel Państwa, wkrótce zmienił orientację polityczną i poparł króla Węgier,
Macieja Korwina
, który sprzymierzył się z
zakonem krzyżackim
przeciw Polsce. W
1477
r. Kazimierz Jagiellończyk podjął przeciwko Komorowskich akcję zbrojną zakończoną m.in. zniszczeniem zamku w Żywcu. Udało im się jednak uzyskać królewskie przebaczenie i mogli dalej panować na
Żywiecczyźnie
.
Komorowscy władali Państwem Żywieckim jako niepodzielnymi dobrami do roku
1608
, kiedy zostało podzielone między synów Krzysztofa Komorowskiego na trzy części:
suskie
, ślemieńskie i największe żywieckie. Właściciel tego ostatniego, Mikołaj Komorowski, okazał się utracjuszem i z powodu problemów finansowych najpierw w
1618
r. sprzedał dobra
łodygowickie
, a w
1624
r. – kiedy okazał się zupełnym bankrutem – wystawił całość na sprzedaż.
Panowanie Wazów: 1624-1678
Wystawione w 1624 r. na sprzedaż
Państwo Żywieckie
kupiła za 600 000 złotych
Konstancja Habsburżanka
, żona polskiego króla
Zygmunta III Wazy
.
Królowa Konstancja zasłynęła tym, że w
1626
r. wydała zakaz osiedlania się w granicach Żywca
Żydów
. Nigdy nie zniesiony i przestrzegany nawet dwa czy trzy wieki później spowodował, że w obrębie miasta nie zamieszkała ani jedna żydowska rodzina. W przeciwieństwie do okolicznych wiosek (a dziś dzielnic) –
Sporysza
,
Ispa
czy
Zabłocia
...
Po śmierci Konstancji w
1631
r. Państwo Żywieckie odziedziczyli jej synowie,
Jan II Kazimierz Waza
i
Karol Ferdynand Waza
.
W okresie
potopu szwedzkiego
Żywiec znalazł się na linii frontu. Posłowie szwedzcy zażądali hołdu i wysokich kontrybucji, grożąc w przeciwnym razie spaleniem miasta. Szlachta wraz z mieszczaństwem i góralami postanowiła nie dopuścić do wkroczenia wojsk szwedzkich. W dolinie Soły w
Międzybrodziu
i w Bramie Wilkowickiej utworzono fortyfikacje.
8 marca
1656
r. w
Mikuszowicach Krakowskich
miała miejsce wielka polsko-szwedzka bitwa zakończona zwycięstwem Szwedów. Miasto zostało zdobyte, splądrowane i w znacznym stopniu zniszczone.
Panowanie Wielopolskich: 1678-1838
Herb Wielopolskich – Starykoń
W
1678
r.
Państwo Żywieckie
kupił – też za 600 000 złotych – od Wawrzyńca Wodzickiego, dzierżawiącego dobra Wazów po śmierci Jana Kazimierza w 1672 r., kanclerz wielki koronny
Jan Wielopolski
herbu Starykoń
.
Panowanie
Wielopolskich
– obejmujące cały wiek XVIII – nie zostało zapamiętane zbyt dobrze. Był to czas gospodarczej stagnacji i pogarszania się sytuacji chłopstwa. Państwo Żywieckie dwukrotnie uległo uszczupleniu w wyniku podziałów spadkowych. W połowie XVIII wieku składało się z miasta Żywca i sześciu
kluczy
:
sporyskiego
,
jeleśniańskiego
,
wieprzskiego
,
starożywieckiego
,
lipowskiego
i
węgierskogórskiego
.
Na plus można Wielopolskim zaliczyć dbałość o
żywiecki zamek
. Rozbudowali go oni w stylu
barokowym
i założyli
25-hektarowy park zamkowy
.
W
1772
r., w wyniku
I rozbioru Polski
, cały obszar Państwa Żywieckiego, znalazł się w granicach
Austrii
, wchodząc w skład kraju koronnego
Galicja i Lodomeria
.
Wybitną postacią XVII- i XVIII-wiecznego Żywca był żyjący w latach 1658–1729
Andrzej Komoniecki
przez czterdzieści lat pełniący funkcję wójta. Stworzył on monumentalną kronikę miejską, "Chronografia albo Dziejopis Żywiecki", w której szczegółowo opisał dzieje miasta i regionu od
1400
do
1729
r. "Dziejopis" jest głównym źródłem historycznym dot. czasów średniowiecznych i nowożytnych. Jego rękopis znajduje się w Muzeum Miejskim, trzykrotnie – w 1938, 1987 i 2005 r. – został też wydany drukiem.
Panowanie Habsburgów: 1838-1944
W
1838
r. nie mogący zapanować nad ubożeniem majątku Adam Wielopolski wystawił
Państwo Żywieckie
na sprzedaż. Kupił je
książę cieszyński
, arcyksiążę
Karol Ludwik Habsburg
, i włączył w skład
Komory Cieszyńskiej
.
Przedsiębiorczość
cieszyńskich Habsburgów
, którzy tworzyli wiele zarządzanych przez Komorę zakładów przemysłowych i rozwijali gospodarkę leśną, spowodowała, że
Księstwo Cieszyńskie
wraz z Państwem Żywieckim należało do najbardziej dochodowych majątków szlacheckich w
Austrii
.
Zabytkowe zabudowania browaru
XIX wiek to okres szybkiej industrializacji okolic Żywca. W samym mieście żadne większe zakłady nie powstały – centrum przemysłowym regionu były wsie, dzisiejsze dzielnice,
Zabłocie
i
Sporysz
. W
1856
r. z inicjatywy
Albrechta Fryderyka Habsburga
na południowych krańcach Zabłocia powstał
Browar Arcyksiążęcy
– wizytówka miasta i obecnie drugi największy producent piwa w Polsce. Inne wielkie zakłady tamtych czasów to założona w
1837
r. w Sporyszu Huta Fryderyka przekształcona w
1910
r. we fabrykę śrub (obecnie
Żywiecka Fabryka Śrub "Śrubena"
), założona w
1885
r. w Zabłociu Fabryka Wyrobu Masy z Drzewa na Papier (dziś Fabryka Papieru "Solali"), założona w Zabłociu w
1902
r. Fabryka Maszyn braci Wróblów (obecnie Ponar Żywiec) i założona w Zabłociu w
1921
r. Fabryka Skór i Pasów "Siła" (później Południowe Zakłady Przemysłu Skórzanego, upadłość w 1999 r.)
W
1878
r. Żywiec uzyskał połączenie kolejowe z
Bielskiem-Białą
i
Czechowicami-Dziedzicami
poprzez odnogę
Koleji Północnej Cesarza Ferdynanda
. W
1884
r. miasto zostało połączone
Koleją Transwersalną
ze wszystkim ważniejszymi miejscowościami po północnej stronie Karpat.
Stację
, ze względu na sprzeciw żywieckich radnych, ulokowano w Zabłociu.
Był to też czas gwałtownej urbanizacji. Większość zabudowy mieszkalnej centrum pochodzi z II poł. XIX i początku XX wieku. Powstały też liczne gmachy użyteczności publicznej, jak
ratusz
, Zarząd Dóbr Arcyksiążęcych,
c. k. Wyższa Szkoła Realna
czy Szkoła Panieńska. Habsburgowie zmienili oblicze zespołu zamkowego – przebudowali zamek w stylu
neogotyckim
, zbudowali
neoklasycystyczny
pałac zwany
Nowym Zamkiem
i przekomponowali park w
stylu angielskim
.
W
1867
r. powstał
powiat żywiecki
, do 1920 r. i w latach 1932-1951 obejmujący również znaczną część ziemi
suskiej
.
W
1895
r. Państwo Żywieckie odziedziczył
Karol Stefan Habsburg
, który zapoczątkował żywiecką linię Habsburgów. Zaskakująca jest ich przynależność narodowa. Mimo że Habsburgowie są rodem niemieckim, przedstawiciele linii żywieckiej konsekwentnie deklarowali swoją polskość i prowadzili propolską politykę. Karol Stefan był prezes
Polskiej Akademii Umiejętności
, a przed i w czasie
I wojny światowej
był głównym pretendentem do tronu niepodległego Królestwa Polskiego, które miałoby powstać. Po
1918
r. żywieccy Habsburgowie wystąpili o obywatelstwo polskie, dzięki czemu mogli zachować swoje posiadłości (w 1919 r. trafiły automatycznie pod zarząd państwowy). W okresie międzywojennym część z tych terenów podarowali państwu (np. stoki
Babiej Góry
, gdzie powstał
park narodowy
, czy majątek w
Lipowej
, z którego do dziś korzysta
PAN
).
W
1929
r. do Żywca włączono wieś
Stary Żywiec
, w
1939
r. na niecałe 5 lat częścią miasta stało się również
Zabłocie
.
W okresie
II wojny światowej
znalazł się w granicach
III Rzeszy
, w
prowincji górnośląskiej
. Ostatni właściciel Państwa Żywieckiego,
Karol Olbracht Habsburg
, odmówił podpisania
volkslisty
. W efekcie dobra przeszły pod zarząd państwowy, a sam arcyksiążę został internowany w Cieszynie, skąd dzięki interwencji władz Szwecji (jego żona była Szwedką) wyjechał do Skandynawii. W
1940
r. na Żywiecczyźnie przeprowadzono
Aktion Saybusch
– wysiedlenie ok. 20 000 osób do
Generalnego Gubernatorstwa
. Ich miejsce mieli zająć koloniści niemieccy. Jednak mimo akcji propagandowej nie znalazło się zbyt wielu chętnych do zamieszkiwania w ubogich, wiejskich chałupach. Po wojnie większość mieszkańców powróciła w okolice Żywca.
W
1944
r. na podstawie
dekretu o reformie rolnej
Państwo Żywieckie – po 477 latach istnienia – definitywnie przestało istnieć.
Dzieje po 1944 r.
Zniszczenia w dzielnicy Rudza
W marcu
1945
r. miały miejsce krwawe walki o miasto. Walki i ostrzał artyleryjski
Armii Czerwonej
spowodowały poważne zniszczenia w dzielnicach
Rudza
i Stary Żywiec. Wycofujące się wojska niemieckie wysadziły most kolejowy i dwa mosty drogowe, a także podpaliły
dworzec kolejowy
.
W
1950
r. granice Żywca rozszerzono o
Zabłocie
,
Sporysz
i
Kocurów
. W
1976
r. częścią miasta stała się
Moszczanica
i
Rędzina
, w
1991
r. –
Oczków
, a w
2001
r. –
Podlesie
.
W
1966
r. na poprzez spiętrzenie wód
Soły
zaporą w
Tresnej
utworzono zbiornik retencyjny
Jezioro Żywieckie
. Decyzję o jego budowie podjęto po katastrofalnej powodzi w 1958 r., kiedy pod wodą znalazło się m.in. centrum Żywca. Powstanie jeziora spowodowało zalanie dzielnicy
Stary Żywiec
, wsi
Zadziele
i części wsi
Zarzecze
oraz Tresna.
Zarówno w okresie przed- jak i powojennym Żywiec należał do
województwa krakowskiego
. W latach
1975
–
1999
miasto i okolica wchodziły w skład
województwa bielskiego
, następnie zostały włączone do
województwa śląskiego
.
W
2000
r. do Żywca powróciła
Maria Krystyna Altenburg
, urodzona w 1923 r. córka
Karola Olbrachta Habsburga
– ostatniego właściciela Państwa Żywieckiego. Zamieszkała w wydzielonym jej przez władze mieszkaniu w
Nowym Zamku
.
Zwyczaje miejskie
Stroje miejskie. Obyczaje miejskie wywodzą się z lat prosperity miasta w
XV
i
XVI
w. Żywiec jako lokalne miasto handlowe miał prawo urządzania
jarmarków
i pobierania
myta
przy przekraczaniu rzeki
Soły
. Także handlarze ciągnący tędy na
Węgry
lub do
Krakowa
musieli wystawiać w mieście swoje towary. Z okresu tego datują się stroje miejskie różniące się całkowicie od stroju górali żywieckich. Należy pamiętać, że stroje miejskie są reliktem ustroju stanowego miejskiego i jako takie nie maja odpowiednika w ogólnoludowych strojach opisywanych przez
Kolberga
czy innych
etnografów
. Nie jest to strój góralski i nie jest on także strojem regionalnym. Jest to strój związany z jednym tylko miejscem: z Żywcem i jest to strój wyłącznie miejski to znaczy używany przez
mieszczan
tego miasta. Przywiązanie do niego zaś wskazuje na wielkie przywiązanie i siłę lokalnych tradycji.
Strój męski jest ascetycznie skromny i prosty, i obejmuje czarny lub brązowy płaszcz wełniany, rogatywkę z błękitnym lub czerwonym otokiem, koszulę, czarne spodnie, buty skórzane w kolorze czarnym do połowy łydki. Częścią stroju jest pas, którym przepasywano mężczyznę, zwykle
jedwabny
i bardzo długi i drogi, choć pozbawiony dodatkowych ozdób. Używano pasów w kolorach żółtym, zielonym, czerwonym lub niebieskim.
Strój żeński jest niezwykle reprezentacyjny i bogaty. Kobieta ubierała na siebie wielką rozmaitość spódnic, ostatnią zwykle
jedwabną
lub brokatową w kolorze zielonym, czerwonym lub niebieskim oraz białą bluzkę. Na taki "podkład" nakładano
koronkową
spódnicę,
koronkową
kryzę i kamizelkę. Na głowie noszono czepek wyszywany
perłami
,
cekinami
i innymi ozdobami, obrębiony
koronką
kolorze takim jak spódnica. Do dzisiaj zachowały się takie stroje i można je oglądać zwykle przy okazji uroczystości miejskich lub kościelnych.
Szczególnie mocne przywiązanie do tradycji i konserwatyzm
mieszczan
żywieckich, a zwłaszcza ich duma przejawia się w stosowanej terminologii wobec mieszkańców miasta. Mieszkańcami tymi w czasach historycznych mogli być tylko wybrani, wykluczano więc
Żydów
,
Romów
czy po prostu ludzi biednych, nie posiadających fachu czy szczególnych umiejętności. Tym, których dopuszczono do zamieszkania w obrębie miasta, nadawano następujące nazwy:
- Putosze – dawny
patrycjat
miejski. Były to rody bogate i zwykle piastujące urzędy miejskie. Nazwa putosz pochodzi od słowa puta, czyli duma lub buta jak w słowie butność i doskonale charakteryzuje osoby uważające się za putoszy. Strój miejski żywiecki jest właśnie strojem putoszów. Do najbardziej znanych rodzin
mieszczańskich
należeli Studenccy, Jeziorscy, Miodońscy, Obtułowiczowie, Staszkiewiczowie i wielu innych.
- Szczupok – określenie osób mieszkających w Żywcu, lecz nie posiadających znacznego majątku lub nie piastujących urzędów. Szczupokiem mógł być każdy, kto nie był putoszem, lecz mieszkał w mieście na tyle długo, aby nie pamiętano, że jest obcy, co zwykle wymagało kilku pokoleń. Możliwy i do pomyślenia w razie wielkiej miłości byłby mezalians pomiędzy rodziną szczupacką a putoszowską.
- Przystoc to oczywiście każda osoba obca zamieszkująca w mieście. Pamiętano obce pochodzenie zwykle przez kilka pokoleń, po czym zależnie od majątku i znaczenia rodziny takie stawały się bądź częścią
patrycjatu
(wymagało to jednak większej liczby pokoleń) bądź szczupokiem.
- gorol lub górol to oczywiście każdy z mieszkańców wsi żywieckich tłumnie zjeżdżających do miasta na
jarmarki
i w poszukiwaniu zarobku.
Obchody rozmaitych świąt w mieście takich jak święta kościelne, bale noworoczne i inne uroczystości, zwykle uświetniały tańce. Były to tańce typowo polskie jak
polonez
,
mazur
, ale także inne jak hajduki czy
polki
.
W kulturze miejskiej obecny jest lokalny zwyczaj, zwany
dziadami żywieckimi
(lub inaczej jukacami, jukocami).
Zabytki
Konkatedra Narodzenia NMP
- zespół zamkowo-parkowy:
-
Stary Zamek
– wzniesiony przez Komorowskich w latach 1485-1500, kilkukrotnie przebudowywany, obecny
neogotycki
wygląd efektem przebudowy przez Habsburgów w latach 1850-1870, siedziba Muzeum Miejskiego
-
Nowy Zamek
–
neoklasycystyczny
pałac Habsburgów z lat 1893-1895, rozbudowany w latach 1906-1910
-
Park Zamkowy
– założony przez Wielopolskich w końcu XVII w., przekomponowany w
stylu angielskim
przez Habsburgów na przełomie XIX i XX w.
-
Domek Chiński
– dwukondygnacyjna XVIII-wieczna altana na parkowej wyspie
-
konkatedra Narodzenia NMP
– powstała w połowie XV wieku, wskutek licznych przebudów mieszana stylowo (dominuje
gotyk
i
renesans
)
- dzwonnica – wolnostojąca, kamienna, wzniesiona w latach 1723-1724
-
kościół św. Krzyża
– gotycki, powstały w 1428 r., wieża z r. 1910
-
kościół św. Marka
– neogotycki, wzniesiony w 1885 r. w miejscu wcześniejszej drewnianej świątyni
- cmentarz przy starym kościele św. Marka – założony w 1591 r., zamknięty w 1797 r.
- cmentarz Przemienienia Pańskiego – założony w 1701 r.
- zespół dworski w Moszczanicy:
- dwór – powstał w stylu
klasycystycznym
w 1828 r., przebudowany w latach 1907-1910
- stajnia z 1907 r.
- kaplica z 1908 r.
- park założony na przełomie XIX i XX w.
-
kaplica św. Floriana
– neogotycka, zbudowana na początku XIX w. i rozbudowana w 1894 r.
- Siejba – klasycystyczny budynek z końca XVIII w., obecnie siedziba Żywieckiej Biblioteki Samorządowej
-
cmentarz żydowski
– założony w połowie XIX w.
-
ratusz
– zbudowany w 1868 r., swoją architekturą – łączącą
neorenesans
i
neomauretanizm
– przypomina synagogę
- zabudowania
browaru Żywiec
– neorenesansowe, wzniesione w końcu XIX wieku
-
dworzec kolejowy
– powstał w 1878 r., przebudowany w stylu
secesyjnym
w 1912 r.
- Zespół Szkół Ekonomiczno-Gastronomicznych – gmach neorenesansowy zbudowany w 1880 r., pierwotnie siedziba szkoły podstawowej
- Szpital Powiatowy – zbudowany w 1888 r. w stylu neorenesansowym
- Sąd Rejonowy – gmach neorenesansowy, z końca XIX w., pierwotnie siedziba Zarządu Dóbr Arcyksiążęcych
- gmach "Sokoła" – secesyjny z 1904 r.
- Gimnazjum nr 2 – gmach
neobarokowy
, wzniesiony w latach 1907-1909, pierwotnie siedziba Szkoły Panieńskiej
- I Liceum Ogólnokształcące – gmach neorenesansowy, zbudowany w latach 1905-1911 dla c. k. Wyższej Szkoły Realnej
- Pomnik Grunwaldzki – odsłonięty w 1910 r., zburzony w 1939 r., odbudowany w oryginalnym kształcie w 2005 r.
- dawna remiza strażacka przy ul. Kościuszki – neogotycka, z 1910 r.
-
kaplica MB Nieustającej Pomocy
–
modernistyczna
, powstała w 1933 r.
-
kościół św. Floriana
– modernistyczny, zbudowany w latach 1935-1954
-
kościół Chrystusa Króla
– modernistyczny, z lat 1953-1958
Kościoły
Żywiec jest siedzibą dekanatu żywieckiego, znajduje się tutaj też konkatedra diecezji bielsko-żywieckiej. Na terenie miasta działają następujące Kościoły i związki wyznaniowe:
Gospodarka
Miasto słynie z produkcji
piwa
, produkowanego tu już w średniowieczu. Jest jednym z ważniejszych ośrodków przemysłowych w południowo-wschodniej części
województwa śląskiego
. W mieście funkcjonowało wiele zakładów rzemieślniczych, zrzeszonych od
średniowiecza
w cechach rzemieślniczych. Miasto było lokalnym centrum handlu, usług i administracji. Na przełomie XIX i XX wieku powstało tu wiele zakładów przemysłowych i produkcyjnych:
-
Arcyksiążęcy browar Żywiec
zarejestrowany w 1856 roku.
- Fabryka śrub
Śrubena
w 1837 roku.
- Fabryka Maszyn braci Wróblów, po II wojnie światowej przekształcone w zakłady maszyn Ponar.
- Papiernia Solali powstała w 1838 roku, produkująca bibułki do papierosów.
- Zakłady garbarskie "Siła" (nie istnieje obecnie)
- Fabryka futer "Żywieckie Zakłady Futrzarskie" (nie istnieje obecnie)
- Fabryka mydła.
- Famed największy polski producent sprzętu medycznego.
Pod koniec XIX wieku Żywiec uzyskał połączenia kolejowe z
Bielskiem
(1878) oraz ze
Zwardoniem
i
Suchą
(1884). Połączenia ze
Zwardoniem
i
Suchą
stanowią fragment tzw.
kolei transwersalnej
.
W 1838 powstała w
Węgierskiej Górce
huta żelaza początkowo bazująca na miejscowych źródłach rudy zaś później przekształcona w odlewnię żeliwa, która funkcjonuje do dziś.
Turystyka i rekreacja
Ze względu na swoje położenie, Żywiec jest miastem o bogatych walorach turystycznych. Miłośników sportów wodnych zadowoli
Jezioro Żywieckie
, a pobliskie ośrodki sportów zimowych -
Korbielów
,
Zwardoń
i
Szczyrk
stanowią zaplecze dla narciarzy. Raj dla turystów stanowią okoliczne
pasma górskie
:
Beskid Mały
,
Śląski
i
Żywiecki
.
Obejrzeć tu można także wiele cennych zabytków, m.in.
Stary Zamek
i
Pałac Habsburgów
wraz z otaczającym je pięknym
parkiem krajobrazowym
mającym powierzchnię ponad 26 ha utrzymanym w stylu parku angielskiego. Jest to drugi co do wielkości tego typu park w Polsce (większy jest tylko park w
Łańcucie
, jednak nie ma on tak harmonijnego charakteru jak park żywiecki i jest znacznie bardziej eklektyczny). Warto odwiedzić muzeum miejskie posiadające ciekawa ekspozycje etnograficzna oraz wystawę sztuki sakralnej
Żywiecczyzny
w
Starym Zamku
, gdzie organizowane są także wystawy okolicznościowe.
Z Żywca prowadzą trzy szlaki górskie: żółty
, z Zadziela, przez
Oczków
i
Kościelec
(795 m n.p.m.) w pasmo
Beskidu Małego
; inny – również żółty
z Żywca przez
Grojec
(612 m n.p.m.) w okolice
Browaru
, niebieski
z Żywca przez
Trzebinię
, Tokarkę (530 m n.p.m.),
Sopotnię Małą
na
Romankę
(1366 m n.p.m.) z dalszymi możliwościami wycieczek w
Beskid Żywiecki
. Ponadto przez samo miasto i jego okolice biegną dwa szlaki nizinne:
"Szlak Wyzwolenia Żywca" i
"Szlak Najazdu Szwedzkiego".
Żywiec jest jednym z głównych miast gdzie na przełomie lipca i sierpnia odbywają się (obok
Wisły
i
Makowa Podhalańskiego
) największy i najstarszy polski festiwal folklorystyczny: festiwal Folkloru Ziem Górskich oraz Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczne. Na przeciągu 37 lat trwania festiwal odwiedziło wiele znanych i nie znanych zespołów z kraju i zagranicy. Co roku w kategorii lokalnych zespołów folklorystycznych występuje ok. 30 zespołów także z zagranicy (np. z
Jabłonkowa
, prezentujący folklor górali Śląskich zza czeskiej granicy), oraz ok. 30 zespołów zagranicznych. Żywiec gościł zespoły z
Rapa Nui
(
Polinezja
),
Nowej Zelandii
,
Chile
,
Meksyku
i
USA
,
Chin
,
Korei
,
Nigerii
oraz prawie każdego kraju
Europy
z
Finlandią
włącznie.
Na terenie gminy działa wiele placówek kulturalnych:
- Muzeum miejskie "Siejba"
- Miejskie Centrum Kultury
-
Zespół pieśni i tańca „Ziemia Żywiecka”
- Zespół pieśni i tańca Pilsko
- Zespół pieśni i tańca Żywczanie
- Dom Kultury "Śrubka"
- Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji
Będąc w Żywcu warto także odwiedzić jedna z wielu restauracji zwłaszcza tych o regionalnym charakterze i spróbować lokalnych dań: w karczmie w
Jeleśni
niedaleko Żywca kwaśnicy na świńskim ryju, w Żywcu doskonałych wyrobów cukierniczych i piwa.
Edukacja
Szkoła Podstawowa nr 4 w Żywcu
- Szkoła Podstawowa nr 1 im. Wojska Polskiego
- Szkoła Podstawowa nr 3 im. Adama Mickiewicza
- Szkoła Podstawowa nr 4
- Szkoła Podstawowa nr 5 im. Hugona Kołłątaja
- Zespół Szkolno-Przedszkolny Nr 1 Szkoła Podstawowa Nr 6
- Zespół Szkolno-Przedszkolny Nr 2 Szkoła Podstawowa Nr 8 im. Orła Białego
- Szkoła Podstawowa nr 9
- Gimnazja
- Gimnazjum nr 1 im. Jana Pawła II
- Gimnazjum nr 2 im. Stanisława Staszica
- Gimnazjum nr 3 im. Cypriana Kamila Norwida
- Szkoły średnie
- Szkoły wyższe
Znane osoby pochodzące z Żywca i okolic
Burmistrz miasta Antoni Paweł Szlagor
-
Stanisław Bajtlik
– ur. w 1955 w Żywcu, astrofizyk, kosmolog, popularyzator nauki, pracuje w
Centrum Astronomicznym im. M. Kopernika
,
PAN
, w Warszawie
-
Andrzej Biegun
– ur. 1955 w Żywcu,
baryton
, solista
Opery Krakowskiej
, pochodzi z
Jeleśni
-
Wilhelm Brasse
– ur. w 1917 w Żywcu, były więzień obozu
Auschwitz
, słynny fotograf obozowy (bohater filmu dokumentalnego "Portrecista", w którym opowiada o życiu w obozie)
-
Monika Brodka
– ur. w 1987 w Żywcu, piosenkarka popowa/solowa
-
Aleksander Fiut
– ur. 24 czerwca 1945 w Żywcu – polski historyk literatury, krytyk literacki, eseista.
- Krzysztof Gardaś – niepełnosprawny zdobywca m.in.
Kilimandżaro
i
Aconcagui
-
Łukasz Golec
i
Paweł Golec
– ur. 1975 w Żywcu, muzycy
-
Piotr Haczek
(ur. 26 stycznia 1977 w Żywcu), polski lekkoatleta - sprinter.
- Kornel Osicki – ur. 16 marca 1989 w Żywcu, kolarz
MTB
, wielokrotny Mistrz Polski w kolarstwie górskim
-
Tomasz Adamek
- ur. 1 grudnia 1976 w Gilowicach koło Żywca, bokser, wielokrotny mistrz świata
-
Krzysztof Janik (sportowiec)
– ur. 9 kwietnia 1982 w Żywcu – polski
rajdowiec samochodowy
-
Sebastian Kawa
– ur. 1972, lekarz, pilot szybowcowy i samolotowy, żeglarz, szybowcowy mistrz świata, nr 1 na świecie w rankingu pilotów
FAI
-
Kazimierz Kłósak
– ur. w 1911 w Żółkwi koło Lwowa, ksiądz i filozof.
- Michał Kusiak - ur. w 1986 w Żywcu, student astronomii, jeden z najaktywniejszych łowców
komet
na świecie w programie SOHO Comets, odkrywca kilkudziesięciu komet.
- Maciej Mąkinia – wicemistrz Polski 2005 w podnoszeniu ciężarów
-
Albin Małysiak
– urodzony w 1917 r. w
Koconiu
k. Żywca, biskup katolicki
-
Marek Motyka
– ur. 17 kwietnia 1958 w Żywcu – polski piłkarz i trener
- Paweł Pieczarka – urodzony w 1975 r. w Żywcu, założyciel i lider zespołu "Kapela Pieczarki"
-
Tadeusz Pieronek
– ur. w 1934 w
Radziechowach
koło Żywca, biskup katolicki
- Maciej Płowucha – ur. 1983 r.w Żywcu muzyk, skrzypek, folklorysta
-
Tadeusz Rakoczy
– ur. w 1938 w
Gilowicach
koło Żywca, biskup katolicki
-
Marcin Rozynek
– ur. w 1971 w Żywcu, wokalista
-
Władysław Steblik
- ur. 22 października 1898 w Tresnej koło Żywca podpułkownik Wojska Polskiego, uczestnik kampanii wrześniowej 1939, historyk wojskowości, autor monografii
Armii Kraków
-
Agata Wróbel
– ur. w 1981 w Żywcu, sztangistka, brązowa medalistka Igrzysk Olimpijskich w Atenach, pochodzi z
Jeleśni
-
Marieta Żukowska
– ur. 1982 w Żywcu, aktorka
-
Tomasz Konior
– ur. 1969 w Żywcu, architekt
-
Zdzisław Kręcina
(ur. 28 kwietnia 1954 w Żywcu) – polski działacz piłkarski.
Radio
Ciekawostki
Rzeka Koszarawa przepływająca przez Żywiec
- Soła - jest rzeką o jednej z najwyższych amplitudzie wahania okresowego poziomu wód w
Europie
. W okresach suszy jest to ledwie płynący
potok
górski, zaś w okresach przejściowych pór roku, a szczególnie w okresie roztopów i w lipcu, poziom jej wód stanowi istotny problem
hydrologiczny
. Przepływ w tym okresie potrafi wzrosnąć do 1382 m³/s (zanotowano w 1958 r.) czyli 1000 razy w stosunku do poziomu minimalnego wynoszącego... 1 m³/s przy średniej wartości na poziomie 18,9 m³/s. Podczas pamiętnego roku 1958 miała miejsce katastrofalna powódź która zalała miasto kiedy to wezbranie w Żywcu wynosiło 480 cm. Był to jeden z powodów rozpoczętej jeszcze przed wojną budowy tzw. kaskady rzeki Soły, która miała zabezpieczyć miejscowości położone w dolnym biegu rzeki przed powodziami oraz wyzyskać energię jej wód.
- Powodzie -
Andrzej Komoniecki
w swoim słynnym "Dziejopisie żywieckim" wymienia 12 powodzi w latach 1475–1725, czyli na przestrzeni 250 lat, co daje średnio jedną powódź na 20 lat. W XX wieku powodzie występowały średnio raz na 9 lat. Wynika z tego, o ile Komoniecki zanotował wszystkie powodzie, że ich częstość w stosunku do czasów historycznych podwoiła się. Szukając przyczyn tego stanu rzeczy warto zwrócić uwagę nie tyle na efekt cieplarniany, co głównie na rabunkową gospodarkę leśną, polegająca na niekontrolowanym pozyskiwaniu drewna i wycince wielkich połaci lasów zwłaszcza łatwo dostępnych, a zatem położonych w dolinach rzek.
- Najniższa zarejestrowana temperatura w Polsce (tzw. biegun zimna) - w powszechnej świadomości została zanotowana w Polsce na terenach
Suwalszczyzny
. Jednak do 1940 r. miejscem o najniższej zarejestrowanej temperaturze -40,6 stopni Celsjusza był Żywiec. Taka temperatura wystąpiła w 1929 r. Stracił to miano w 1940 r. na rzecz
Siedlec
, gdzie zarejestrowano temperaturę -41 stopni Celsjusza.
- Ostatni
niedźwiedź
- w Beskidach został zastrzelony w 1917 r. na stokach
Babiej Góry
. Od tego czasu Beskid Żywiecki gości tylko turystycznie przebywające tu
słowackie
niedźwiedzie zza południowej granicy.
-
Janosik
- nazywany czasem zbójnikiem podhalańskim, nie miał nic wspólnego z Podhalem. Urodził się w Terchovej opodal Żyliny (
Żylina
– miejscowość ok. 15 km na południe od
Zwardonia
), leżącej w przybliżeniu na tym samym południku co
Szczyrk
i zbójował na czele własnej bandy przez nieco ponad rok na terenach
Orawy
i
Liptowa
, a więc po części i Beskidów. Warto nadmienić, że na tych terenach za czasów zaborów i wcześniejszych mieszkała znaczna populacja polskich górali, było to ponad 25 tysięcy ludzi mówiących po polsku. Janosik został natomiast stracony w
Liptowskim Mikulaszu
leżącym pod słowackimi Tatrami i stąd zapewne wzięła się legenda jakoby był góralem podhalańskim.
- Żydzi żywieccy - Żywiec jako jedno z nielicznych miast w
Polsce
aż do końca
II wojny światowej
, zachował przywilej "
De non tolerandis Judaeis
", nadany po raz pierwszy przez królową
Konstancję
w
Ordynacji
dla miasta Żywca z
1626
r. W ordynacji tej, królowa między obowiązkami i przywilejami, nadanymi mieszczanom nakazuje, że "Żydów (...) z państwa żywieckiego wyganiać potrzeba" (powodem tego przywileju była konkurencja gospodarcza pomiędzy miejskimi rzemieślnikami a Żydami). Od tego też czasu żaden Żyd nie mógł osiedlić się w granicach administracyjnych tzw. miasta. Podczas
zaborów
zaistniało zagrożenie, że przywilej ten nie zostanie zachowany. Wobec tego mieszczanie żywieccy postarali się u zaborcy,
Cesarza Franciszka II
, o odnowienie lub nadanie nowego prawa w tym zakresie, co zakończyło się sukcesem w
1797
r., aczkolwiek połowicznym. Cesarz zgodził się z tym, aby w granicach administracyjnych miasta nie mógł zamieszkać żaden Żyd, ale w ramach swej "łaskawości" nakazał, że gdyby zdarzyło się urodzić jakiemuś Żydowi na terenie miasta, to miałby prawo do zamieszkania w nim. Od tego czasu mieszczanie szczególnie dbali o to, aby nie dopuścić do urodzenia się jakiegoś Żyda w mieście, nawet będącego tu przejazdem. Dlatego stacja
PKP
"Żywiec Główny" została tak naprawdę ulokowana w graniczącej z Żywcem wsi Zabłocie, która w granice administracyjne miasta została włączona w latach 50. XX w. Oto fragment przemówienia jednego z rajców miejskich wraz z komentarzem, w wyniku którego udało się uniknąć "fatalnej w skutkach" lokalizacji dworca kolejowego bliżej centrum miasta (za Stanisławem Jeziorskim, "Dwa światy", w: Księga Pamiątkowa Gimnazjum im. Kopernika w Żywcu, s. 319): Sławetni rajcowie! Kolej dobra rzecz, bo to bez marnowania koni zajedziesz do Bielska, Wiednia i Pesztu. Towary można sobie sprowadzać i szynki, kiełbasy z naszych prosiąt wysyłać (...) Ale z tą stacją to mi się nie widzi. Kolejami jeżdżą sobie różni ludzie i Żydzi naturalnie też (...) A co będzie jak taka Żydówka urodzi dziecko na stacji, w poczekalni, na ziemi naszego miasta?!. Nowego obywatela nam przysporzy! (...) Ja pierwszy nie zgadzam się na żadną stację w mieście (...) Poszli za nim wszyscy. Nie było ani jednego głosu sprzeciwu (...). Podczas
II wojny światowej
Niemcy
wymordowali społeczność żywieckich Żydów. Cały czas jednak należy mieć na uwadze że omawiane zjawisko miało miejsce w granicach administracyjnych miasta, które były trochę pokręcone", bo na przykład tzw. nowy zamek i znaczna część parku będące obecnie w centrum miasta, nie leżały w Żywcu tylko w dzielnicy zwanej Isep, w której Żydzi już mogli mieszkać, a centrum kulturalnym i religijnym Żydów na Żywiecczyźnie była wieś Zabłocie, gdzie były ulokowane
synagoga
i
kirkut
oraz siedziba "Żydowskiej Gminy Wyznaniowej".
Sąsiednie gminy
Czernichów
,
Gilowice
,
Lipowa
,
Łękawica
,
Łodygowice
,
Radziechowy-Wieprz
,
Świnna
Przypisy
Bibliografia
- Stanisław Dobosz. Żołnierze AK obwodu Żywiec – "Bojowica" realizowali "plan burza" – komendy okręgu Śląsk – sierpień 1944 – kwiecień 1945.[w] Kalendarz Żywiecki 1996 r.
- Stanisław Dobosz. Żołnierze AK obwodu Żywiec "Bojowica". w Kalendarz Żywiecki na rok 1996. s.126
- Wojciech Galica. Struktura organizacyjna żywieckiej komendy ZWZ – AK w okresie II wojny światowej. Obwód Żywiec [w] Kalendarz Żywiecki 1997 r.
- Andrzej Komoniecki – "Chronografia albo Dziejopis Żywiecki" (TMZŻ i inst. His. Pr. U. J. – Żywiec 1987)
- Księga pamiątkowa Liceum Ogólnokształcącego w im. Mikołaja Kopernika w Żywcu Żywiec 1959
- Władysław Latkiewicz. Pamięć zbrodni przekazujemy pokoleniom. [w] Karta Groni XII z 1984, Karta Groni XIII 1985, Karta Groni XIV 1989
- Franciszek Lenczowski. Materiały do dziejów miasta Żywca od XV do XVIII wieku. Kraków 1957 r.
- T. Mianowski. Schroniska górskie w Karpatach polskich w latach 1939-1945.
- Płanik Antoni ps."Lech", "Roman", "Baca" w: Słownik Biograficzny Żywiecczyzny tom I. 1995 r.
- Zdzisław Maria Okuliar. W dawnym Żywcu Żywiec 1982 r.
- Zofia Rączka. Dzieje Żywca do połowy XVIII wieku cz. I.[w] Karta Groni V -VI 1974 oraz Karta Groni VII-VIII 1976.
- Zofia Rączka – "Żywiec Rys historyczny od powstania miasta do 1918 r." (TMZŻ-Żywiec 1997)
- Zofia Rączka – "Przewodnik po kościołach żywieckich" (TMZŻ-Żywiec 1992)
- Zofia Rączka – "Przewodnik po zamku i parku żywieckim" (TMZŻ-Żywiec 2002)
- Marek Kubica – "Widoki Żywca i Żywiecczyzny" (Marek Kubica 2003)
- (praca zbiorowa) – "Habsburgowie żywieccy i ich siedziba w Żywcu" (TMZŻ-Żywiec 2003)
- Hieronim Woźniak. Zarys dziejów miasta Żywca od założenia miasta do roku 1624. [w] Kalendarz żywiecki. 1994 r.
- Hieronim Woźniak. Żywiecczyzna we władaniu królewskiej rodziny Wazów. [w] Kalendarz Żywiecki 1995 r.
- Hieronim Woźniak. Udział chłopów i mieszczan żywieckich w walce z najazdem szwedzkim. [w] Kalendarz Żywiecki 1995 r.
Zobacz też
Linki zewnętrzne