Bracia polscy (zwani również
arianami
, socynianami,
antytrynitarzami
) – wspólnota religijna, która wyodrębniła się w latach
1562
-
1565
z
polskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego
; najbardziej radykalny odłam
reformacji
w Polsce powstały dzięki uchodźcom z południowej i zachodniej Europy (głównie
włoscy
antytrynitarze), prześladowanych przez
katolicką
inkwizycję
oraz
teologów
ewangelickich
. Zostali wygnani z Polski w
1658
, a ich ostatnie wspólnoty za granicą zanikły w
1803
. Odrodzenie braci polskich nastąpiło w latach 30.
XX wieku
.
Ośrodki ariańskie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów około
1573
(czerwone punkty)
Historia
Pierwszy zbór powstał w wyniku rozejścia się w
krakowskim
zborze
kalwińskim
w
1562
roku. Bracia polscy utworzyli reformacyjny tzw. Zbór Mniejszy, a złośliwie nazywano ich również: arianami, socynianami (od
Fausta Socyna
), antytrynitarzami, chrystianami (za Janem Lubienickim), a później na
Mazurach
unitariuszami. W
1565
w
Węgrowie
wyodrębniła się z kalwinizmu grupa braci polskich pod przywództwem
Piotra z Goniądza
i
Jerzego Blandraty
. Do najwybitniejszych członków wspólnoty należeli: pisarz
Andrzej Frycz Modrzewski
, teolodzy i pisarze:
Faust Socyn
,
Piotr z Goniądza
,
Grzegorz Paweł z Brzezin
,
Marcin Czechowic
,
Jan Niemojewski
,
Mikołaj Sienicki
,
Stanisław Lubieniecki
,
Andrzej Wiszowaty
, historyk
Erazm Otwinowski
, pisarz, filozof i hebraista
Szymon Budny
– autor tłumaczenia
Biblii
oraz licznych rozpraw religijnych, np. Przeciw Trojczanom, obalającej liczne argumenty przytaczane na uzasadnienie nauki o
Trójcy Świętej
, a także Andrzej Wiszowaty, kaznodzieja i minister zborów, autor wielu traktatów religijnych (wśród nich najsłynniejszy Religio rationalis – o religii zgodnej z rozumem), wydawca dorobku braci polskich
Bibliotheca Fratrum Polonorum
na emigracji w
Amsterdamie
. Głównymi ośrodkami ruchu były:
Pińczów
oraz
Raków
, gdzie powstała tzw.
Akademia Rakowska
(
1600
) z aktywnie działającym domem wydawniczym, a także
Kraków
,
Lublin
,
Nowy Sącz
, Lewartów (
Lubartów
),
Lusławice
,
Kisielin
na
Wołyniu
,
Śmigiel
,
Węgrów
,
Iwie
i Łosk.
Bracia polscy odegrali ważną rolę w przygotowaniu rozbiorowego
traktatu w Radnot
w
1656
[1]. Bracia polscy na mocy ustawy sejmowej z
1658
zostali skazani na wygnanie z kraju. Podaje się, że powodem wygnania była współpraca ze
Szwedami
w czasie
Potopu
, brak na to potwierdzenia w konstytucji sejmowej "O Arianach", która za to wyraźnie wymienia religijne powody
banicji
. Było to pierwsze tak poważne naruszenie wolności religijnej w Rzeczypospolitej oraz pierwsza, i jak dotąd ostatnia, banicja grupy religijnej. W wyniku ustawy znaczna część wyznawców wyemigrowała z kraju zanosząc unitariańską myśl teologiczną do innych państw. Bracia polscy osiedlili się: w
Holandii
,
Prusach Książęcych
,
Siedmiogrodzie
(zwłaszcza w
Cluj
),
Śląsku
(głównie w
Kluczborku
) i północnych Niemczech. Część pozostałych w Rzeczypospolitej arian przeszła do podziemia. Kryptoarianie chrzczeni byli w Pińczowie i okolicach do
1684
. Kryptoariański ośrodek w
Jankówce
funkcjonował jeszcze w pierwszych latach
XVIII wieku
. Tajne pomieszczenia w dworach, miejsc spotkań braci polskich, wykorzystywane były później w
XIX wieku
jako kryjówki w czasie powstań narodowych.
Ustawa była zwieńczeniem
kontrreformacyjnej
fali prześladowań i pogromów, które dotknęły wspólnotę w latach
1655
-
60
; obok braci polskich prześladowania objęły
braci czeskich
. Idea unitarianizmu zachowała się w
Kościołach
unitariańskich.
Kobiety ariańskie
Pozycja kobiety w środowisku braci polskich była nieporównywalnie mocniejsza, niż pozycja innych protestantek oraz katoliczek. Zgorszenie i zdziwienie opinii publicznej wywoływał fakt, że w zborach ariańskich kobiety często wygłaszały kazania i nauki moralne. Jedną z podstawowych zasad arianizmu było partnerstwo w związku małżeńskim - ani żona, ani mąż nie mogli dominować[2].
Na płaszczyźnie doktrynalnej odrzucenie boskości Jezusa oraz roli
Maryi
jako "Matki Boga" skutkowało odrzuceniem ideału kobiety dziewiczej, niepokalanej i wybranej przez Boga. W rezultacie kobiety i ich rola społeczna były traktowane bardziej realistycznie i racjonalnie[3].
Bracia polscy napisali wiele dzieł na temat kobiet, m.in. Zwierciadełko panienek chrystiańskich ku obejźrzeniu się w powinnościach swych chrystiańskich pisarza ariańskiego, Marcina Czechowica w
1582
, Sprawy abo Historyje znacznych niewiast ze wszystkiego prawie pisma świętego dla pamięci krótko zebrane i znowu wydane przez
Erazmusa Otwinowskiego
z Leśnika (
1589
) oraz Wszystkie niewiasty Starego i Nowego Testamentu cnotliwe i bezbożne oraz Bohaterowie chrystiańscy. W Sprawach abo Historyjach... tego samego autora. Ta książka przedstawiała postacie kobiet z Biblii, wskazując negatywne i pozytywne wzorce zachowań oraz podkreślając rolę kobiet i ich równość z mężczyznami:
(...) chodzi mi o pouczenie ludzi prostych, ile zacnych spraw Bóg wykonywa przez mdłe naczynie niewieście i dostarczenie panienkom pobożnych rodziców świętych przykładów. A potym aby się też umiały strzedz takich nauczycielów, którzy im tylko do kądziele ukazują (chociaż i tej pismo święte swego czasu nie gani) i czytać słowa Bożego swym własnym językiem nie dopuszczają i owszem gdzie mogą księgi nowego Testamentu Pana naszego i Biblie święte w domiech szlacheckich palą i zagubiają... Tymczasem Pan Bóg w nowem przymierzu niewiasty z mężami jednako porównał..., ich i ducha swego świętego i jednego żywota wiecznego wespołek z mężami uczesnicami uczynić raczył[4].
Sejm, skazując na banicję braci polskich w 1658 pominął kobiety ariańskie, z których wiele pozostało wraz z dziećmi w Rzeczypospolitej. Wkrótce zauważono, że i one, przyzwyczajone do pracy duszpasterskiej, mogą być "zarzewiem herezji". W
1662
Sejm "naprawił pomyłkę" skazując na banicję także kobiety.
Obyczaje pogrzebowe arian
Przed
1658
w
I Rzeczypospolitej
bracia polscy mieli swoje oddzielne
cmentarze
. Pochówki odbywały się też pod kościołami zamienionymi na
zbory
. Atrybuty pogrzebowe arian opisuje
Zygmunt Gloger
w sposób następujący: W prawdziwych grobach arjańskich pod
Pińczowem
, które rozkopywał
Tadeusz Czacki
, każdy zmarły miał w ręku tabliczkę z cytatem z 2. listu
św. Pawła
do Tymoteusza
: Scio cui credidi (wiem, komu uwierzyłem). U boku, w butelce dobrze zatkanej, zachowywano opis żywota zmarłego. Podana w opisie Glogera tabliczka w
Słowniku geograficznym
(Tom VIII, str. 162, hasło: Pińczów) określona jest jako blaszka kruszcowa. Pochówki kryptoarian na terenach Rzeczypospolitej zdarzały się jeszcze w
XVIII wieku
. Zmarłym chowanym pod kościołami i na cmentarzach
katolickich
wkładano w rękę zamiast tabliczki
ryngraf
z napisem na odwrocie
łac.
Scio cui credidi.
Obecnie największym zachowanym w Polsce miejscem pochówku braci polskich jest tzw. Ariańska Góra w
Kosinowie
, po zniszczeniu podobnego cmentarza w
XIX wieku
w
Pińczowie
i zepchnięciu spychaczami w latach 60.
XX w.
cmentarza w
Rakowie
.
Najważniejsze ośrodki braci polskich na Litwie i w Koronie do 1658 r.[5]
Ruch braci polskich miał charakter wybitnie elitarny, skupił wielu literatów i naukowców, obok zwykłych wyznawców. Lista zborów nie jest dotąd ostatecznie ustalona;
Janusz Tazbir
szacuje ich liczbę na około 150[6]. Nie były to duże wspólnoty, liczyły przeciętnie od 100 do 200 osób.
Odrodzenie w XX wieku
Po ponad 130 latach nieistnienia oraz po prawie 280 latach nieobecności w Polsce nastąpiło w latach 30.
XX wieku
odrodzenie ruchu braci polskich w Rzeczypospolitej. Od tego czasu ruch ulegał podziałowi i przekształceniom. Dziś judaizujący chrześcijanie istnieją pod nazwą
Jednota Braci Polskich
, zaś liberalne i wolnomyślicielskie grupy jako: Kościół Unitariański oraz Internetowy Zbór Polskich Arian - Braci Polskich - Socynian.
Doktryna
Strona tytułowa
Rozmów Christianskich - zbiory Muzeum Regionalnego w
Pińczowie
Bracia za wyłączną podstawę swej
doktryny
uważają
Biblię
(zasada
Sola scriptura
). Podobnie jak
arianie
, nie uznają dogmatu o
Trójcy Świętej
.
Bracia uznają zasadę braterstwa wszystkich ludzi. W początkowym okresie wywodził się z tego bezwarunkowy
pacyfizm
, a także odmowa służby państwu (zarówno na urzędach wojskowych, jak i cywilnych) jako formy wywyższenia, wspólnota dóbr, potępienie
kary śmierci
, podobnie jak u
braci czeskich
w
XV wieku
. Doktrynę społeczną braci polskich włożył m. in.
Marcin Czechowic
w swoim dziele Rozmowy Chrystiańskie, opublikowanym w
Krakowie
w
1575
r.
Bracia polscy nie tworzą wspólnoty jedynozbawczej, członkostwo w której zapewniałoby automatycznie szczególne przywileje i zbawienie. Wierzą, że
Jezus Chrystus
sam powołuje swoje dzieci z rozmaitych środowisk, a łączy je wspólny Boży Duch oraz owoce szczerości, prawości i dobroci. Nacisk kładą na Prawo Boże,
etykę
, moralność i praktykę życia.
Miguel Servet
, autor dzieła Christianismi Restitutio (
1553
) oraz bracia polscy zawsze stosowali metodologię
egzegetyczną
, będącą antytezą metody stosowanej przez egzegetów trynitariańskich – katolickich, protestanckich i
prawosławnych
. Gdy tamci usuwali z przekładów Biblii na języki europejskie
tetragram
imienia Bożego,
JHWH
(
Jahwe
), Serwet i bracia polscy go przywracali tam, gdzie w
hebrajskim
tekście Biblii się on znajduje. Umieszczali imię Boże również w cytatach zawartych w
Nowym Testamencie
pochodzących z
Biblii Hebrajskiej
.
Jezus
jest i
apostołowie
byli
Żydami
. Posługiwali się biegle
językiem aramejskim
, a ich wypowiedzi, uzupełnione o brakujący w trynitariańskich odpisach Nowego Testamentu tetragram, świadczą o tym, że chrystianizm wyrasta z monoteistycznej religii
Izraela
.
Serwet, a w ślad za nim bracia polscy, zauważyli ponadto, iż autorzy znanego mu przekładu
Septuaginty
nie tłumaczyli dosłownie wyrazów
Elohim
i Benei haElohim, które w hebrajskim oryginale posłużyły dla nazywania
aniołów
, sędziów i
królów izraelskich
. Odkrycie to zmieniło dotychczasowe spojrzenie na osobę Jezusa. Okazało się bowiem, że Jezus nie był w pojęciu pierwszych uczniów jedynym Synem Bożym oraz, że nie tylko Jahwe przysługiwał tytuł "boga" w starożytnym Izraelu.
O oryginalności wyznania braci polskich zadecydowały co najmniej dwa elementy: przekonanie, że Ojcem, Świętym Izraelskim, jest wyłącznie Jahwe, Bóg starożytnego
Izraela
, oraz odrzucenie poglądu, jakoby
Logos
(przedwieczny Chrystus) uczestniczył w stwarzaniu wszechświata jako Stwórca.
Na tej podstawie jeszcze w
XVI wieku
bracia doszli do wniosku, że pierwotna teologia Kościoła była identyczna z teologią
judaizmu
, a punkty styczne obydwu znajdowały się przede wszystkim na płaszczyźnie poglądów
kreacjonistycznych
i
chrystologicznych
.
Wśród historyków polskiej reformacji dominuje pogląd, że doktryna religijna braci polskich, a zwłaszcza jej część kosmogeniczna, teologiczna i chrystologiczna, ewoluowała z trynitarianizmu, poprzez
trydeizm
i dyteizm, do unitarianizmu. Według badań przeprowadzonych przez członków poznańskiego zboru braci polskich taka teza nie znajduje potwierdzenia w materiałach źródłowych.
Powstanie pierwszego jawnego
zboru
unitariańskiego spowodowane zostało podważeniem przez
Grzegorza Pawła z Brzezin
fundamentu teologii trynitariańskiej, ale także trydeistycznej i dyteistycznej, jakim jest wiara w pośrednictwo Logosu w dziele stwarzania. Protokoły z
synodów
ewangelickich
, przeprowadzonych w latach
1561
-
1569
, ukazują nagłe pojawienie się unitarianizmu w ostatecznej postaci oraz ostrą na to zjawisko reakcję trynitarian, trydeistów i dyteistów, nieprawidłowo zaliczanych przez polskich historyków do kręgu braci polskich.
Gdy na synod do
Bełżyc
, odbywający się w marcu 1569 roku, zaproszeni zostali wszyscy ewangelicy biorący udział w tzw. synodzie rozłamowym w dniach
22
-
30 marca
1565
roku, protokolant zdecydował się na precyzyjne oddzielenie braci polskich-chrystian od trynitarian (troyczaków), trydeistów (troybożan) i dyteistów (dwoybożan). Od samego więc początku wiadomo było, kto jest "bratem", a kto nim nie jest. Aktywny udział w tych synodach czołowych działaczy unitariańskich przemawia na korzyść tezy o świadomym przeniknięciu chrystian w szeregi ewangelików, z zamiarem zastąpienia w ich doktrynie religijnej kalwińskiego trynitarianizmu przez serwetiański unitarianizm.
Współcześni bracia polscy nie uważają się ani za chrześcijan, ani za
protestantów
. Bracia polscy są monoteistycznymi chrystianami, Ludem Drogi (hebrajskie Halacha), kontynuatorami wiary żydowskich notzrim, zachowującym przyjaźń i szczególne zrozumienie wobec Żydów-judaistów – Ludu Księgi.
Według świadectwa
Epifaniusza
:
-
Nazarejczycy
nie różnią się w jakiś zasadniczy sposób od Żydów, skoro praktykują zwyczaj i doktrynę przepisaną przez żydowską
Torę
, oprócz tego, że wierzą w Mesjasza. Wierzą oni w zmartwychwstanie umarłych i w to, że wszechświat został stworzony przez Boga. Głoszą, że Bóg jest jeden, i że Jezus, Chrystus, jest Jego synem. Są bardzo uczeni w języku hebrajskim. Czytają Torę... Dlatego różnią się od Żydów i od chrześcijan; od tych pierwszych, ponieważ wierzą w Jehoszua, Mesjasza; od prawdziwych zaś chrześcijan, ponieważ w dalszym ciągu praktykują żydowskie rytuały, jak np. obrzezanie, szabat i inne. – Epifaniusz, Adversus haereses 29, 7, PG 41, 402.
Świadectwo historyka potwierdza
Jakub Sprawiedliwy
, starszy notzrim zgromadzonych w Jerozolimie. Zwraca on uwagę wizytującemu zbór
Pawłowi z Tarsu
, że chrystianizm jest ważnym nurtem w życiu religijnym tysięcy jerozolimskich Żydów:
- Widzisz, bracie, ile to jest tysięcy Żydów, którzy uwierzyli (w zmartwychwstanie Jehoszua), a wszyscy gorliwie trzymają się Tory – Hebrajskie Pisma Chrystiańskie, Dzieje Apostolskie 21, 20; tamże 6, 7; tamże 24, 21.
Przypisy
- ↑ Historia dyplomacji polskiej pod red. Zbigniewa Wójcika,
Warszawa
1982
t. II, s. 177.
- ↑
Małgorzata Zdechlik
- ↑ M. Bogucka, Białogłowa w dawnej Polsce. Kobieta w społeczeństwie polskim XVI – XVIII wieku na tle porównawczym. Warszawa 1998, s. 116.
- ↑ Stanisław Kot, Erazm Otwinowski. Poeta – dworzanin i pisarz różnowierczy. Kraków 1935, s. 25.
- ↑ wg Atlas historii Polski, Demart, Warszawa 2006
- ↑ wg Jerzy Kłoczowski, Dzieje chrześcijaństwa polskiego, Świat Książki, Warszawa 2000, s. 130.
Bibliografia
-
Zygmunt Gloger
, Encyklopedia staropolska ilustrowana, (Tom I, hasła: "Arjanie", "Arjańskie groby"), Wiedza Powszechna, Warszawa,
1978
- Zenon Gołaszewski, Bracia polscy,
Toruń
, Dom Wydawniczy DUET,
2004
- Wacław Urban, Epizod reformacyjny, Kraków, Krajowa Agencja Wydawnicza,
1988
- Literatura polska, przewodnik encyklopedyczny,
PWN
Warszawa, tom I (A-M)
1984
t. 1-2, t. 1, tom II (N-Ż)
1985
t. 1-2, t. 2.
- Adam Nangast, Wpływ metodologicznych podstaw serwetianskiej egzegezy biblijnej na powstanie doktryny religijnej braci polskich w połowie XVI wieku, praca magisterska, WSP Zielona Góra 1997, mgr Piotr Dąbrowski (Adam Nangast) MA.
Zobacz też
Linki zewnętrzne