Czarna śmierć (
łac.
mors nigra) –
epidemia
dżumy
, która spustoszyła
średniowieczną
Europę
w
XIV wieku
, zabijając, jak się ocenia, około 1/3 ludności tego kontynentu. Nazwa pochodzi od pojawiających się rozległych zmian martwiczo-zgorzelinowych w skórze, przyjmujących ciemną barwę. Pierwszy przypadek odnotowano w październiku
1347
roku w
sycylijskim
porcie
Messyna
. Ogniskiem zakażenia było kilkanaście okrętów z
Morza Czarnego
, które zawinęły wtedy do portu (byli to uciekinierzy z
Kaffy
na
Krymie
).
Rozprzestrzenianie się zarazy
Obecnie przypuszcza się, że ogniskiem choroby była
Azja Środkowa
, gdzie epidemia dżumy wybuchła mniej więcej 20 lat wcześniej. Wraz z wyprawami kupieckimi, a także z przemierzającymi świat armiami, choroba opanowała
Azję Wschodnią
i
Południową
. Następnie dotarła na
Bliski Wschód
i do
Afryki Północnej
. Dopiero stąd zawędrowała do Europy na statkach
genueńczyków
uciekających z
Kaffy
na Półwyspie
Krymskim
(genueńskiej
faktorii handlowej
) przed
Tatarami
. W
1346
r. oblegający ten port Tatarzy za pomocą katapult wrzucali za mury miasta zwłoki zmarłych na tę chorobę (jest to jeden z pierwszych odnotowanych przypadków użycia
broni biologicznej
).
Ponieważ ówczesne miasta europejskie warunkami higienicznymi nie różniły się od współczesnych
slumsów
, choroba rozprzestrzeniała się szybko, tym bardziej że nie zawsze nadążano z chowaniem zmarłych. Zaraza nie wybierała, umierali biedni i bogaci, starzy i młodzi. Gdy zawodziły wymyślne leki, kierowano modły do Boga, zwłaszcza za wstawiennictwem
św. Rocha
, który jest patronem chroniącym przed tą chorobą. Gdy i to nie pomagało, bogaci uciekali w inne rejony, roznosząc chorobę po nowych miastach, a biedni popadali w
prostrację
. Nieumiejętność rozróżnienia między rodzajami dżumy sprawiała, że nie można było przewidzieć, kto przeżyje, a kto umrze. Dżuma dymienicza dawała szansę przeżycia, dżuma płucna i posocznicowa były jednoznaczne z wyrokiem śmierci. Nikt jednak nie znał przyczyny choroby i powszechnie uważano ją za karę boską.
Pandemia
czarnej śmierci do końca
1348
roku rozszerzyła się na
Hiszpanię
,
Francję
i
Anglię
, w następnych latach opanowała większość Europy i wygasła około
1352
roku.
Choroba spustoszyła dzisiejszą Europę zachodnią, a głównie miasta portowe. W ten sposób dotarła do
Gdańska
i na
Pomorze
. Stosunkowo mniejszy zasięg miała w Europie Środkowej, w tym także w Polsce.
W czasie czarnej śmierci zmarło wiele osobistości, m.in. ukochana
Petrarki
– Laura. Opisowi czarnej śmierci poświęcone są pierwsze strony sławnego
Dekameronu
Giovanniego Boccaccio
, który był świadkiem tych wydarzeń. Równie interesujący opis zarazy, choć z innej już epoki, można znaleźć w
Dżumie
Alberta Camusa
.
Olbrzymia liczba zmarłych spowodowała paraliż gospodarczy
Europy
(w niektórych jej rejonach zmarło nawet 80% populacji). W niektórych krajach nawet 1/3 ziemi leżała odłogiem. Niedobór rąk do pracy spowodował wzrost jej kosztów, zachwianie układów społecznych i przyspieszył koniec
systemu feudalnego
.
Epidemie dżumy pojawiały się już wcześniej w Europie (prawdopodobnie jednym z pierwszych jej opisów był podany przez
Tukidydesa
dotyczący tzw. "dżumy
ateńskiej
" w
430 r. p.n.e.
), a także co pewien czas po zakończeniu epidemii z lat
1347
-
1352
.
Symbolem epidemii dżumy był charakterystyczny ubiór
lekarzy
, którzy zakładali specjalną maskę w kształcie ptasiego dzioba, zawierającą olejki wonne chroniące przed fetorem rozkładających się zwłok.
Alternatywne teorie
Na przełomie XX i XXI wieku część mikrobiologów (m.in. Christopher Duncan i Susan Scott) wysunęła teorię, zgodnie z którą opisywane epidemie w Atenach (V w. p.n.e.), dżuma Justyniana (VI - VII w. n.e.) oraz nawracające zarazy w latach 1348-1672 nie miały podłoża bakteryjnego (dżuma dymienicza - Yersinia pestis) lecz wirusowe (dżuma krwotoczna). Zgodnie z tezami głoszonymi przez wymienionych naukowców, byłaby więc to choroba zbliżona do gorączek krwotocznych wywoływanych przez wirusy
Marburg
i
Ebola
, ale o okresie inkubacji ok. 32 dni. Naukowcy wysuwają następujące argumenty za niemożliwością wywołania tak dużej powracającej pandemii czarnej śmierci w Europie przez
Yersinia pestis
:
- brak gryzoni odpornych na
dżumę dymieniczą
niezbędnych dla cyklu życiowego
Yersinia pestis
,
- brak odporności na niskie temperatury u
szczurów śniadych
przenoszących
pchły
oraz u samych pcheł, zaś w źródłach historycznych zanotowano, iż czarna śmierć zawędrowała nawet do Islandii, Szwecji i Norwegii, gdzie gryzonie (szczury śniade) w ogóle nie występują,
- brak w źródłach historycznych wzmianek o zapowiedzi epidemii dżumy - zdechłych szczurach,
- okres wystąpienia objawów
dżumy dymieniczej
od zakażenia
Yersinia pestis
wynosi tylko ok. 6 dni, co jest sprzeczne z opisami choroby w kronikach historycznych i ustalonym w praktyce 40-dniowym okresem kwarantanny,
- wysoka śmiertelność dochodząca nawet do 80%, podczas gdy dla dżumy dymieniczej wynosi ok. 6%,
- sposób zakażenia drogą kropelkową jest bardziej charakterystyczny dla wirusów niż dla bakterii, stąd pokazany na zdjęciu ubiór lekarzy z okresu pandemii czarnej śmierci,
- występująca u 10 - 20% populacji europejskiej mutacja Δ32 receptora krwinek CCR5, przez który wnikają wirusy
HIV
i
czarnej ospy
.
Bibliografia
- Wrzesiński Szymon, Oddech śmierci. Życie codzienne podczas epidemii, wyd. Libron Egis, Kraków 2008.
- Duncan Ch., Scott S.:Czarna Śmierć. Epidemie w Europie od starożytności do czasów współczesnych.Wyd. polskie Bellona, Warszawa 2008
- Naphy W., Spicer A., Czarna śmierć, Warszawa 2004.
- Wrzesiński Szymon, Epidemia złotych monet [w:] Focus. Wydanie specjalne. Historia, nr 8, 2007.
- Wrzesiński Szymon, Skutki epidemii na Śląsku w czasach średniowiecza [w:] Gazeta Rycerska, nr 1, 2008.
Zobacz też