Wolne Miasto Gdańsk (
niem.
Freie Stadt Danzig) – istniejące w okresie międzywojennym autonomiczne miasto-państwo pod ochroną (protection)
Ligi Narodów
.
Podstawa prawna istnienia
Wolne Miasto Gdańsk zostało utworzone 15 listopada 1920 w wykonaniu postanowień art.100-108
traktatu pokojowego
[1], kończącego
I wojnę światową
. Art. 100 Traktatu określił granice Wolnego Miasta Gdańska, art. 105 ustanowił obywatelstwo Wolnego Miasta Gdańska dla osób tam zamieszkałych.
Terytorium
W skład Wolnego Miasta wszedł powiat grodzki Gdańsk oraz większe części ówczesnych powiatów:
Gdańskie Wyżyny
i
Gdańskie Niziny
, jak również niewielkie fragmenty powiatów wejherowskiego (
Sopot
, który stał się po 1920 samodzielnym powiatem miejskim), tczewskiego, elbląskiego, malborskiego, kościerskiego i kartuskiego.
Po 1920 Wolne Miasto dzieliło się na następujące jednostki administracyjne:
- Powiaty miejskie (Stadtkreise)
- Powiaty ziemskie (Landkreise)
24 grudnia 1920 nastąpiła niewielka korekta granic Wolnego Miasta polegająca na ponownym włączeniu do Niemiec (do powiatu elbląskiego) z obszaru ówczesnej gminy
Przebrno
miejscowości
Kępiny Wielkie
i majątku
Wężowiec
.
Wolne Miasto w tych granicach miało powierzchnię 1893 km² (wyłączając wody portowe).
Ludność
Wolne Miasto Gdańsk w 1934 liczyło 408 tys. mieszkańców. Ilościowo przeważała ludność niemiecka, Polacy stanowili według różnych danych od 3 do 11% obywateli.
Według niemieckiego spisu narodowego z 1910 na terenach przyszłego Wolnego Miasta stosunki ludnościowe układały się następująco: 10,9 tys. mieszkańców podało
język polski
lub
kaszubski
jako ojczysty, co stanowiło 3,4% ogółu. Najwięcej
Polaków
zamieszkiwało powiat Gdańskie Wyżyny (4,4 tys. - 7,6%), miasto Sopot (1,4 tys. - 9,5%), Wielkie Żuławy (1,2 tys. - 2,8%) oraz
Gdańsk
(3,6 tys. - 2,1%). Najmniej ludności polskojęzycznej zamieszkiwało zachodnie części ówczesnych powiatów malborskiego i elbląskiego (275 osób - 0,9%).
Według szacunków Andrzeja Drzycimskiego Polacy stanowili w 1923 w samym Gdańsku 15% ludności, w Sopocie 29,5%, w powiecie Gdańskie Wyżyny - 30%, zaś w powiatach Niziny i Wielkie Żuławy nie więcej niż 5%[].
Najwięcej Polaków zamieszkiwało tereny przyległego do granic RP powiatu Gdańskie Wyżyny, w szczególności ówczesne gminy
Trąbki Wielkie
,
Kleszczewo
,
Postołowo
,
Ełganowo
i
Czerniewo
. W wyborach samorządowych z grudnia 1919 w tych okręgach na polskie listy padło około 70% ważnych głosów.
Na prawym brzegu Wisły Polacy stanowili znikomą mniejszość - dominowali jedynie w gminie
Piekło
.
Spis wyznaniowy z 31 sierpnia 1924 wykazał na terenie Wolnego Miasta ponad 130 tys.
katolików
, przy 260 tys.
protestantów
. Ludność
wyznania mojżeszowego
stanowiła ok. 8-11 tys. mieszkańców.
System prawny i stosunki zewnętrzne
Wolne Miasto Gdańsk miało własną
konstytucję
(zatwierdzaną przez
Ligę Narodów
),
hymn
,
parlament
(
Volkstag
), będący organem ustawodawczym, oraz
Senat
, stanowiący władzę wykonawczą. Kompetencje władz gdańskich były jednakże w wielu dziedzinach ograniczone na rzecz
Ligi Narodów
(której reprezentantem na terenie WMG był
Wysoki Komisarz
) i Polski, którą reprezentował Komisarz Generalny Rzeczypospolitej Polskiej (Wolne Miasto Gdańsk - zgodnie z postanowieniami
konwencji polsko-gdańskiej
- używało tytulatury "Polski Przedstawiciel Dyplomatyczny"). Językiem urzędowym był
język niemiecki
, lecz dokumenty wysyłane do Polaków i
Kaszubów
zamieszkujących WMG miały dołączane tłumaczenie na
język polski
.
9 listopada 1920 w wykonaniu postanowień art.104.
traktatu wersalskiego
została podpisana
konwencja polsko-gdańska
, zwana potocznie "konwencją paryską". Zgodnie z postanowieniami konwencji, Polska odpowiadała za prowadzenie spraw zagranicznych i ochronę interesów obywateli Wolnego Miasta Gdańska za granicą, zawieranie umów międzynarodowych w imieniu Wolnego Miasta, zgodę na zaciąganie zagranicznych zobowiązań kredytowych przez Wolne Miasto, oraz rejestr statków pływających pod gdańską banderą. Terytorium Wolnego Miasta należało do
obszaru celnego
Rzeczypospolitej Polskiej
, a kontrola celna była prowadzona przez polskich funkcjonariuszy celnych zarówno na granicy Wolnego Miasta z
Niemcami
, jak i na granicy morskiej. Polska miała zapewnione prawo do bezpośredniego eksportu i importu towarów przez
port gdański
, posiadania własnej służby
pocztowej
,
telefonicznej
i
telegraficznej
, była właścicielem
kolei na obszarze Wolnego Miasta
(z wyjątkiem linii tramwajowych). Ustanowiono wspólną polsko-gdańską
Radę Portu i Dróg Wodnych Gdańska
(z
parytetem
obu stron - do pięciu przedstawicieli dla każdej z nich i prezydenta mianowanego wspólnie przez Rząd RP i władze Wolnego Miasta Gdańska) z uprawnieniami zarządu portem, urządzeń służących portowi i swobodzie żeglugi na
Wiśle
. Zawarcie konwencji było warunkiem proklamowania Wolnego Miasta Gdańska (co nastąpiło
15 listopada
1920
) i wejścia w życie konstytucji Wolnego Miasta (
17 listopada
1920
) - z uwagi na zakres uprawnień Polski określony konwencją.
Szczegółowe uprawnienia Polski były
sabotowane
przez władze Wolnego Miasta Gdańska, które m.in. sprzeciwiały się osiedlaniu Polaków na jego terenie, jednocześnie nie czyniąc w tym względzie przeszkód Niemcom, utrudniały zakładanie polskich firm, przedsiębiorstw i spółek handlowych, przywóz towarów polskich, zatrudnianie obywateli polskich i nabywanie nieruchomości. W
1924
Polska otrzymała zgodę Ligi Narodów na założenie wojskowej składnicy tranzytowej i utrzymywanie załogi wojskowej do ochrony składnicy na półwyspie
Westerplatte
. W
1930
Senat WMG
, powołując się na korzystne dla siebie orzecznictwo
Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej
w
Hadze
, odmówił Polsce prawa do stacjonowania jej okrętów wojennych w
porcie gdańskim
. W
1932
postanowienie Senatu stało się powodem tzw.
kryzysu gdańskiego
, gdy polski okręt
ORP Wicher
na polecenie
Józefa Piłsudskiego
wymusił prawo do obecności
Marynarki Wojennej RP
w tym
porcie
, grożąc otwarciem ognia na budynki urzędów gdańskich w przypadku uniemożliwienia mu powitania eskadry niszczycieli
Royal Navy
, składającej wizytę w Gdańsku ("obrazy bandery Rzeczypospolitej"). Do użycia siły nie doszło - Brytyjczycy zostali powitani przez Polaków bez oporu ze strony WMG. W konsekwencji Senat odnowił układ z Polską w sprawie pobytu okrętów Marynarki Wojennej RP w porcie gdańskim.
Gospodarka
Wolne Miasto Gdańsk znajdując się w obrębie granicy celnej
II Rzeczypospolitej
pozostawało jednocześnie - zgodnie z konwencją polsko-gdańską - poza zasięgiem terytorialnym polskich służb podatkowych. Dla
rezydentów
Wolnego Miasta Gdańska tworzyło to de facto
strefę wolnocłową
ze wszystkimi konsekwencjami tego faktu.
Po
aneksji
Wolnego Miasta przez
III Rzeszę
proklamowanej
1 września
1939
w czasie
agresji Niemiec na Polskę
Albert Forster
w trybie dekretu zlikwidował Bank Gdański, władze Rzeszy wprowadziły walutę
markową
. Ostateczny termin wymiany
banknotów
i
monet
guldenowych
wg kursu 1
gulden gdański
= 0,70
Reichsmarki
wyznaczono do
15 października
1939
.
Parytet
do
31 sierpnia
1939
:
złoty polski
(któremu gulden był równoważny) = 0,52 Reichsmarki przy pełnej zewnętrznej wymienialności walutowej (w przeciwieństwie do Reichsmarki).
Położenie ludności polskiej w Gdańsku
Dla Polaków utworzono specjalne szkoły "mniejszościowe", utrzymywane przez
Senat Wolnego Miasta Gdańska
, które stały na bardzo niskim poziomie, m.in. na skutek niskiego poziomu finansowania z budżetu miasta. W odpowiedzi na to Polacy utworzyli własne szkolnictwo, powołując
26 listopada
1921
Macierz Szkolną w Gdańsku
. W
1933
powstał
Związek Polaków w Wolnym Mieście Gdańsku
.
Wolne Miasto pretekstem wybuchu II wojny światowej
Po dojściu
narodowych socjalistów
do władzy w
1933
,
NSDAP
zyskała istotny wpływ na
Senat
, który zaczął coraz bardziej ograniczać gwarantowane Polsce przez Ligę Narodów uprawnienia. Skutkiem tego było nasilenie antypolskich prowokacji, likwidacja opozycyjnych wobec NSDAP partii politycznych i represje wymierzone w gdańskich
Żydów
. W
1938
władzę w Wolnym Mieście Gdańsku faktycznie przejęła NSDAP, co nasiliło
hitleryzację
tego miasta, forsowaną przez czołowych działaczy narodowosocjalistycznych, m.in.
Alberta Forstera
. Otwarcie organizowano hitlerowskie bojówki paramilitarne (
SA
) i szkolono je.
Sprawa Wolnego Miasta Gdańska, obok konfliktu wokół tzw.
korytarza polskiego
, stała się koronnym pretekstem do napaści na Polskę i rozpoczęcia
II wojny światowej
.
1 września
1939
Niemcy
rozpoczęły
agresję na Polskę
atakiem na składnicę wojskową na
Westerplatte
i
Pocztę Polską w Gdańsku
, ogłaszając włączenie (
niem. Anschluss
) Wolnego Miasta Gdańska do
III Rzeszy
.
Carl Jakob Burckhardt
, Wysoki Komisarz Ligi Narodów, otrzymał od lokalnych władz dwie godziny na opuszczenie terenu Wolnego Miasta Gdańska. W ramach
Akcji Tannenberg
niemieckie służby specjalne i policja WMG, przystąpiły do masowych aresztowań i likwidacji instytucji polskich na jego terenie[2]. Po aresztowaniach rozstrzeliwano Polaków w masowych egzekucjach, m.in. w
Piaśnicy Wielkiej
. Dla Polaków już
2 września
1939
utworzono
obóz koncentracyjny
w
Stutthof
, gdzie wysyłano w celu
eksterminacji
przedstawicieli polskiej
inteligencji
(m. in. aktywnych uczestników życia społecznego, gospodarczego, działaczy i członków polskich organizacji). Obóz w Stutthof od
1941
stał się także miejscem kaźni Żydów i przedstawicieli innych narodowości.
Wolne Miasto Gdańsk stało się wbrew prawu międzynarodowemu, częścią prowincji
Gdańsk-Prusy Zachodnie
III Rzeszy
w trybie dekretu
Adolfa Hitlera
.
Sytuacja polityczna i prawna Gdańska po 1945 roku
Obszar Wolnego Miasta Gdańska został dekretem z
30 marca
1945
[3] przyłączony do województwa gdańskiego, a ustawą z dnia
11 stycznia
1949
[4] razem z poniemieckimi ziemiami scalony z nową polską administracją państwową, do czego przesłanką były postanowienia
konferencji poczdamskiej
z
2 sierpnia
1945
(punkt IXb, suplement nr 1, Berlin 1946, strony 13-20)[5]. Postanowienia te nie miały jednak formy umowy międzynarodowej, w dodatku były efektem porozumienia zupełnie innych stron niż te, które podpisały
Traktat wersalski
, tak więc nie miały mocy zmienić jego postanowień. Przyłączenie do
Polski
ziem na wschód od
Odry i Nysy
, leżących przed
1939
rokiem na terytorium
Niemiec
ostatecznie uznane zostało przez Niemcy na
konferencji dwa plus cztery
dnia
14 listopada
1990
[6]. Traktat ten nie dotyczy jednak obszaru Wolnego Miasta Gdańska, które od
1920
nie było częścią terytorium Niemiec, a w latach
1939
-
1945
stało się nią jedynie faktycznie (nie prawnie).
Punkt widzenia rządu polskiego w tej kwestii opiera się na ekspertyzie
Krzysztofa Skubiszewskiego
[], tzn. m.in. że WMG nie było suwerennym państwem oraz że wcielenie go do Polski w 1945 i 1949 roku nie było aneksją, a przyłączeniem opuszczonych ziem, z których suwerenności - o ile o takiej po 1939 r. wolno mówić - gdańskie państwo czy społeczeństwo zrezygnowało.
Kontrowersje co do statusu Wolnego Miasta Gdańska
Dzisiejsza niejasność sytuacji prawnej Wolnego Miasta Gdańska wynika ze skomplikowanej konstrukcji państwowej WMG, jego zależności od
Ligi Narodów
oraz pominięcia tego szczegółowego tematu zarówno przez tzw.
wielką trójkę
w
1945
, jak i w ustaleniach dotyczących przejęcia kompetencji rozwiązywanej
Ligi Narodów
przez
ONZ
w
1946
.
W odpowiedzi na interpelację
Die Linkspartei.PDS
rząd
niemiecki
odpowiedzią[7] z
27 kwietnia
2000
stwierdził, że WMG od
1920
nie należało do Niemiec, a aneksja WMG do Niemiec w
1939
była nieważna w świetle prawa międzynarodowego. W związku z tym rząd RFN nie uznał się za przedstawicielstwo WMG i stwierdził, że z punktu widzenia "uczestniczących mocarstw" (beteiligte Mächte) w trakcie
konferencji dwa plus cztery
kwestia statusu politycznego WMG rozwiązała się sama (hat sich erledigt).
RFN
były jednak tylko jednym (lub - z
NRD
- dwoma) z sześciu "uczestniczących mocarstw", a w dokumentach i postanowieniach tej konferencji brak postanowień dotyczących WMG ani oceny jego stanu czy statusu. Tak więc powszechna, jak dotąd, interpretacja statusu WMG oparta na założeniu ważności wcielenia WMG do
Rzeszy
w
1939
okazała się nietrafna.
Tak więc, mimo oczywistych faktów demograficznych i gospodarczych, oczywistej jasności co do przynależności państwowej byłego terytorium WMG oraz z pominięciem jakichkolwiek historycznych dyskusji w jego niezałatwionym statusie prawnym teoretycznie od
1920
z międzynarodowego i dotyczącego państwowości punktu widzenia nic się nie zmieniło.
W RFN istnieje, od 1947 potwierdzona przez wybory z roku 1951 przeprowadzone wśród wysiedlonych (niemieckich) Gdańszczan oraz uciekinierów z Gdańska przed Armią Czerwoną, Rada Gdańszczan, która w obecnej (czerwiec 2009) dziewiątej kadencji angażuje się w ostateczne rozwiązanie kwestii WMG w świetle
prawa międzynarodowego
. Obok tej instytucji powstał w 1992/1999 r. też tzw. Komitet Gdańska z przypuszczalnie radykalniejszymi poglądami, który nie ma z Radą nic wspólnego, ale uważa się za rząd WMG na uchodźstwie; W przeciwieństwie do Rady Gdańska w swoich celach żąda on m.in. odtworzenia terytorialnego WMG, ale pomija zarówno koncepcje, jak proponuje to zrealizować, jak również ustaleń dotyczących prawa pobytu dzisiejszej ludności byłego WMG i jej stosunków własnościowych na przypadek takiego odtworzenia.
Przypisy
Zobacz też
Linki zewnętrzne