Żyrardów (
jid.
זשיראַרדאָוו; Żirardow) –
miasto i gmina
w
województwie mazowieckim
, w
powiecie żyrardowskim
, położone na
Równinie Łowicko-Błońskiej
, nad rzeką
Pisią Gągoliną
, 45 km na południowy zachód od
Warszawy
i 90 km na północny wschód od
Łodzi
.
Za
II RP
siedziba wiejskiej
gminy Żyrardów
.
W latach 1975-1998
miasto administracyjnie należało do
województwa skierniewickiego
. Przez miejscowość przebiega droga krajowa nr
50
.
Wg danych
GUS
z 31 grudnia
2009
, miasto liczyło 41 143 mieszkańców.
Historia
W
1833
na ziemiach należących do Łubieńskich założono osadę Rudę Guzowską. Powstanie miasta łączy się z utworzoną w
1828
w
Marymoncie
pod
Warszawą
fabryką wyrobów lnianych, którą następnie przeniesiono na teren osady, obecnego Żyrardowa. Mechaniczną
przędzalnię
lnu
zorganizował na zlecenie rządu Królestwa Polskiego
Filip de Girard
.
24 czerwca
1829
postanowiono założyć spółkę pod nazwą "Karol Scholtz i Spółka", w której skład wchodzili:
Tomasz
,
Jan
i
Henryk
Łubieńscy,
Józef Lubowidzki
- wiceprezes
Banku Polskiego
i Karol Scholtz - radca handlowy Banku. Miała ona zająć się rozwojem mechanicznego
przędzenia
lnu na maszynach wynalezionych przez
Filipa de Girarda
. Formalny akt spółki spisano
9 sierpnia
1830
. W dokumencie tym osada, w której miano w ciągu 2 lat zbudować budynki fabryczne oraz budynki mieszkalne dla tkaczy i robotników, nosiła nazwę Żyrardów. Budowę przędzalni mechanicznej i
tkalni
ręcznej rozpoczęto na początku 1830, w tym czasie w zakładzie w Marymoncie trwała produkcja eksperymentalna, która miała być później zastosowana na szeroką skalę w zakładach żyrardowskich. Prace nad budową fabryki zostały przerwane na pewien czas przez wybuch
powstania listopadowego
, kiedy to zakład w Marymoncie został zamieniony na fabrykę broni, a sam
Filip de Girard
, który był dyrektorem technicznym fabryki, brał udział w powstaniu. W
1832
budowa fabryki została wznowiona, a produkcja ruszyła w dniu
24 lipca
1833
. Datę tę uznaje się za datę powstania zakładów żyrardowskich, a 9 sierpnia 1830 za dzień powstania osady Żyrardów.
W
1848
przez Żyrardów ruszyła
kolej parowa na trasie Warszawa-Wiedeń
.
13 marca
1857
zakłady zostają zakupione przez
Karola Hiellego
i
Karola Dittricha
, którzy zajmują się dalszą ich rozbudową, a także rozbudową osady fabrycznej, czynili to także ich następcy m.in.
Karol Dittrich jr
. Pobudowane zostają, m.in. osiedle robotnicze, pralnia dla robotników, szpital, szkoły,
ochronka
,
resursa
oraz kościół katolicki pw. św. Karola Boromeusza i inne.
Inscenizacja strajku szpularek, który rozpoczął strajk w 1883.
W dniach
23
-
28 kwietnia
1883
ma miejsce w zakładach żyrardowskich pierwszy strajk powszechny, wywołany obniżeniem płac pracownicom zatrudnionym w szpularni. W czasie strajku doszło do starć z wojskiem sprowadzonym przez gubernatora Warszawskiego.
25 kwietnia
po aresztowaniu 10 robotników doszło do zamieszek w pobliżu aresztu, w czasie których oddano strzały do strajkujących. Zginęły 3 osoby a kilka zostało rannych. W dniach następnych aresztowano kolejne osoby oskarżone o organizowanie i udział w strajku, łącznie 39 osób. W latach następnych miały miejsce kolejne strajki, m.in. w październiku
1885
, marcu
1887
, marcu
1889
, maju
1891
, listopadzie
1895
i lutym
1905
. Dało to z czasem miastu, będącemu miejscem ciągłych zatargów i ruchów strajkowych, przydomek "Czerwony".
W przeddzień wybuchu
I wojny światowej
Żyrardów był ciągle rozwijającym się ośrodkiem przemysłowym, zakłady żyrardowskie były największą fabryką tej branży w
Królestwie Polskim
i największą fabryką wyrobów lnianych w Europie. Na początku XX wieku zaczęły powstawać także inne drobne zakłady produkcyjne i usługowe m.in.: garbarnie, browar, gorzelnia, pracownie krawieckie itp. Powstawały liczne szkoły, a
7 listopada
1905
miał miejsce strajk uczniów czterech żyrardowskich szkół domagających się nauczania w języku polskim.
W
1914
na początku działań wojennych Żyrardów położony w pobliżu wschodniego odcinka frontu przebiegającego na linii
Płock
-
Bzura
-
Rawka
zaczęto przekształcać w zaplecze frontowe: napływały ze wschodu jednostki wojskowe, zaczęto wysiedlać w głąb Rosji obywateli niemieckich, rozlokowano szpitale wojskowe. Brak dostaw potrzebnych surowców zmusił właścicieli do zamknięcia fabryk, z których na początku
1915
zaczęto wywozić towary i maszyny w głąb Rosji. Po przerwaniu w lipcu 1915 frontu przez wojska austriacko-niemieckie wycofujący się Rosjanie wysadzili w powietrze ważniejsze oddziały fabryki.
Brak zatrudnienia oraz trwająca wojna powodowały że osada fabryczna zaczęła powoli pustoszeć. Wybuchały epidemie chorób zakaźnych:
tyfus
,
cholera
,
szkarlatyna
,
czerwonka
itp. Dodatkowo po zajęciu Żyrardowa Niemcy zlikwidowali wypłacane dotychczas robotnikom przez zarząd fabryki zapomogi, co zmusiło niektórych do opuszczenia osady i wyjazdu w poszukiwaniu pracy.
W
1916
na mocy zarządzeń okupacyjnych władz niemieckich Żyrardów otrzymał prawa miejskie. Obszar nowo utworzonego miasta obejmował: osadę fabryczną Żyrardów, folwark Ruda Guzowska, tereny użytkowane przez Zarząd Kolei oraz wsie Ruda Guzowska, Podlas i część Teklinowa.
Na początku okresu międzywojennego zakłady żyrardowskie przeszły pod zarząd państwa, zostały odbudowane i ponownie uruchomione. Żyrardów znów zaczął się rozwijać i do
1931
liczba mieszkańców osiągnęła stan sprzed I wojny światowej. Jednak po przejęciu w listopadzie
1923
zakładów przez konsorcjum francuskie fabryka zaczęła podupadać, zaczęło się zwiększać bezrobocie pogłębione dodatkowo przez
wielki kryzys
(od
1929
). Ponieważ przeprowadzone kontrole wykazały liczne nadużycia, sprawa trafiła do sądu (tzw. afera żyrardowska) i w
1936
fabryka została przekazana pod zarząd
Państwowego Banku Rolnego
.
12 września
1939
do Żyrardowa wkroczyły wojska niemieckie. W 1939 w Żyrardowie mieścił się obóz przejściowy dla jeńców polskich. W dniach
1
-
9 lutego
1941
miało miejsce wysiedlenie Żydów z Żyrardowa do
getta
w
Warszawie
. W
1942
wszyscy zostali wywiezieni do
Treblinki
i tam zamordowani. Na miejscowym kirkucie znajduje się pomnik poświęcony pamięci żyrardowskich Żydów. W okresie okupacji na terenie Żyrardowa działały organizacje podziemne
ZWZ
-
AK
i
GL
-
AL
przeprowadzające wiele akcji zbrojnych i dywersyjnych, co spotykało się z akcjami odwetowymi ze strony niemieckiej. Akcje takie miały miejsce m.in. w sierpniu
1943
gdy po aresztowaniu 360 robotników część z nich została zabita w
Międzyborowie
pod Żyrardowem, czy w październiku 1943, gdy pod murami zakładów Niemcy rozstrzelali 24 osoby. Od
1940
w mieście prowadzone były
komplety tajnego nauczania
na poziomie gimnazjalnym i licealnym, maturę wojenną zdało 40 osób. Żyrardów został wyzwolony
16 stycznia
1945
.
Historia żyrardowskich Żydów
Napływ ludności żydowskiej do Żyrardowa nastąpił w latach 70. XIX w. Wiązało się to z rozwojem przemysłowym miasta. Żydzi przybywali do Żyrardowa z okolicznych miejscowości, a zwłaszcza z
Wiskitek
i
Mszczonowa
. W
1910
znajdowało się w Żyrardowie prawie 4 tys. Żydów. Najwięcej wśród nich było rzemieślników. W Żyrardowie istniały:
kirkut
, synagoga, szkoła żydowska. 1 października
1940
Niemcy utworzyli getto, które znajdowało się w pobliżu dzisiejszych ulic: 1 Maja, Okrzei, Mireckiego. W
1941
w żyrardowskim getcie żyło ok. 5 tys. Żydów z miasta i jego okolic. Od 1 do 9 lutego 1941 miało miejsce wysiedlenie Żydów z Żyrardowa do
getta
w
Warszawie
. W
1942
wszyscy zostali wywiezieni do
Treblinki
i tam zamordowani. Na miejscowym kirkucie znajduje się pomnik poświęcony pamięci żyrardowskich Żydów. Żyrardowska synagoga przetrwała wojnę. Została zburzona w latach 60. XX wieku.
Transport
Komunikacja miejska Do końca sierpnia 2009 roku za miejską sieć komunikacyjną odpowiadał Miejski Zakład Komunikacji. W wyniku ogłoszenia przez Urząd Miasta przetargu na obsługę komunikacji miejskiej, został wyłoniony nowy przewoźnik - PKS Grodzisk Mazowiecki, z którym podpisano umowę na okres 10 lat. Rolą firmy PKS Grodzisk Mazowiecki jest organizacja i obsługa komunikacji miejskiej, na podstawie wytycznych Urzędu Miasta Żyrardów, a także prowadzenie dystrybucji biletów jednorazowych (możliwość kupna wyłącznie u kierowcy) oraz biletów miesięcznych (bilet elektroniczny, kupowany w kasie przewoźnika w budynku Urzędu Miejskiego). Obecnie komunikacja miejska w Żyrardowie liczy 11 linii jednokierunkowych oraz 3 linie dwukierunkowe. Skrócone trasy linii komunikacji miejskiej:
- Linia 1A - F. de Girarda → Batorego (nie kursuje w okresie wakacji)
- Linia 2 - Łąkowa → Dw. PKP → Żeromskiego
- Linia 3 - Słoneczna → Dw. PKP → Międzyborów
- Linia 4 - Żeromskiego → Dw. PKP → Łąkowa
- Linia 5 - Mostowa → Dw. PKP → Korytów
- Linia 6A - Parkingowa → Dw. PKP → Żeromskiego
- Linia 7A - Żeromskiego → Dw. PKP → Parkingowa
- Linia 8 - Międzyborów → Dw. PKP → Słoneczna
- Linia 9 - Żeromskiego → Dw. PKP → Łąkowa
- Linia 10 - Korytów → Dw. PKP → Mostowa
- Linia 11 - Os. Wschód ↔ Żeromskiego (kursuje tylko w dni robocze)
- Linia 12 - Międzyborów → Dw. PKP → F. de Girarda (nie kursuje w okresie wakacji)
- Linia B1 - Dw. PKP ↔ Spółdzielcza
- Linia B2 - Dw. PKP ↔ Sikorskiego
Rozkład jazdy komunikacji Miejskiej w Żyrardowie
Komunikacja regionalna Połączenia autobusowe w regionie obsługuje spółka PKS Grodzisk Mazowiecki oraz kilku przedsiębiorców posiadających busy kursujące na terenie powiatu żyrardowskiego (głównie na trasie do Mszczonowa). Miasto Żyrardów posiada również codzienne połączenie pośpieszne z Radomiem, Płockiem, Włocławkiem, Toruniem i Bydgoszczą, obsługiwane przez PKS Radom.
Komunikacja kolejowa Przez Żyrardów przebiega linia kolejowa, łącząca Warszawę z Łodzią. W Żyrardowie zatrzymują się pociągi osobowe Kolei Mazowieckich (połączenia z Warszawą i Skierniewicami), Inter Regio Przewozów Regionalnych (połączenia z Łodzią i Warszawą) oraz pociągi TLK spółki PKP Intercity (połączenia głównie z Łodzią i Warszawą, ale także m.in. Katowic, Częstochowy, Wrocławia, Olsztyna i Siedlec). Linia kolejowa odgrywa ważną rolę, zapewniając mieszkańcom Żyrardowa dojazd do pracy czy szkoły w Warszawie, czas przejazdu wynosi od ok. 30 (pociągi Inter Regio i TLK do ok. 50 minut (pociągi osobowe).
W najbliższym czasie odcinek pomiędzy Skierniewicami a Warszawą ma zostać poddany gruntownej modernizacji. W jej wyniku m.in. zniknie kładka nad torami pomiędzy ulicami Towarową a Słowackiego), a sam układ torowy ulegnie całkowitej przebudowie. Docelowo podróżni korzystający ze stacji kolejowej Żyrardów będą mieli do dyspozycji dwa perony z trzema krawędziami (peron pierwszy z torem nr 1, peron drugi z torami 2 i 4) oraz przejście podziemne.
Zabytki
Większość
zabytków
miasta mieści się na terenie
osady
fabrycznej z XIX i początku XX wieku. Uważa się, że żyrardowska osada fabryczna jest obecnie jedynym w
Europie
, zachowanym w całości, zespołem
urbanistycznym
miasta
przemysłowego
z tego okresu. Ponieważ budynki mieszkalne i użyteczności publicznej nadal pełnią swoją funkcję, kompleks ten jest nazywany
"żywym skansenem"
. Jednym z bardziej charakterystycznych zabytków jest
Kościół pw. Matki Bożej Pocieszenia w Żyrardowie
- kościół farny, zbudowany w latach 1900 - 1903, w stylu neogotyckim, arch.
Józef Pius Dziekoński
. Wybudowany m.in. z funduszy K. Dittricha, który przeznaczył też na ten cel ponad 3 mln cegieł z będącej jego własnością cegielni w Radziejowicach. Kościół wzorowany na katedrze w Kolonii - 2-krotnie pomniejszony pod względem wysokości, 4-krotnie pod względem powierzchni i 8-krotnie pod względem kubatury. Witraże zaprojektował najprawdopodobniej
Józef Mehoffer
. Obok plebania z 1903 r.
Kościoły
Większość mieszkańców Żyrardowa stanowią wierni
Kościoła Rzymskokatolickiego
. Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą także trzy wspólnoty
protestanckie
: parafia
Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
, zbór
Kościoła Chrześcijan Baptystów
oraz zbór
Kościoła Bożego w Chrystusie
. W latach
1907
-
1990
w mieście istniała parafia
Kościoła Starokatolickiego Mariawitów
, obecnie
mariawici
z Żyrardowa należą do
parafii Trójcy Przenajświętszej w Lutkówce
.
Edukacja
Przedszkola
- Miejskie Przedszkole Nr 2 im. Żółwi Ninja
- Miejskie Przedszkole Nr 5 im. "Słoneczne Przedszkole"
- Miejskie Przedszkole Nr 6 im. Krasnala Hałabały
- Miejskie Przedszkole Nr 8
- Miejskie Przedszkole Nr 9
- Miejskie Przedszkole Nr 10
Zespoły Szkół
Szkoły średnie
- Liceum Ogólnokształcące im.
Stefana Żeromskiego
- Zespół Szkół Nr 1:
- Technikum
- Zasadnicza Szkoła Zawodowa
- Zespół Szkół Nr 2:
- Liceum Ogólnokształcące
- Technikum
- Zasadnicza Szkoła Zawodowa
- Zespół Szkół Nr 3:
- Liceum Ogółnokształcące
- Technikum
Szkoły artystyczne
Szkoły sportowe
- Szkoła Mistrzostwa Sportowego w Kolarstwie
Szkoły specjalne
Szkoły wyższe
- Wyższa Szkoła Rozwoju Lokalnego
- Wyższa Szkoła Nauk o Zdrowiu "Collegium Masoviense"
Struktura powierzchni
Według danych z roku 2002[2] Żyrardów ma obszar 14,35 km², w tym:
- użytki rolne: 34%
- użytki leśne: 5%
Miasto stanowi 2,69% powierzchni powiatu i graniczy z trzema gminami:
gminą Jaktorów
,
Radziejowice
i
Wiskitki
.
Demografia
Dane z
31 grudnia
2009
[3]:
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni |
---|
jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
populacja | 41 143 | 100 | 21 962 | 53,4 | 19 181 | 46,6 |
gęstość zaludnienia (mieszk./km²) | 2886,8 | 1536,5 | 1350,3 |
Według danych z roku 2002[4] średni dochód na mieszkańca wynosił 352 € (1393,91 zł).
Ciekawostki
- Pod koniec
II wojny światowej
w żyrardowskim szpitalu zmarł
Karol Irzykowski
- jeden z najwybitniejszych krytyków literackich I połowy XX wieku. Jego grób, choć prochy pisarza ekshumowano w 1981 roku, w dalszym ciągu znajduje się na miejskim cmentarzu.
- W 1975 roku Żyrardów wszedł w skład nowo powstałego województwa skierniewickiego, mimo iż był większy od stolicy regionu - Skierniewic, które liczyły wówczas 26 922 mieszkańców, zaś Żyrardów 35 181.
- Nazwa Żyrardów wzięła się od nazwiska Filipa de Girarda, wynalazcy między innymi turbiny wodnej.
Przypisy
Zobacz też
Linki zewnętrzne