Liwowie – niewielka grupa etniczna zamieszkująca w
Kurlandii
na
Łotwie
(Wybrzeże Liwońskie), rdzenni mieszkańcy ziem, zamieszkiwanych przez
Bałtów
, czyli
Łotyszy
. Posługują się oni
językiem liwskim
, należącym do grupy
języków ugrofińskich
, spokrewnionym blisko z
językiem estońskim
i
fińskim
.
Historia
Pochodzenie
Bezpośredni przodkowie obecnych Liwów żyli prawdopodobnie na wschodnich wybrzeżach
Morza Bałtyckiego
, nad
Zatoką Ryską
nie wcześniej niż 4000 lat p.n.e. Pierwsze plemiona bałtyjskie, posługujące się
językami indoeuropejskimi
dotarły tutaj ok.
200 roku p.n.e.
, na wieki przed tym, jak
Słowianie
wypędzili ich na tereny nadmorskie z obszarów dzisiejszej
Białorusi
. Wyodrębnienie się Liwów nastąpiło prawdopodobnie w VI wieku, choć nazwa "levioni" pojawiła się już w 79 roku n.e. w zapiskach rzymskiego męża stanu i pisarza – Pliniusza Młodszego.
Średniowiecze
Liwowie nazywali siebie raandalist, czyli "mieszkańcami wybrzeży". Zgodnie z tą nazwą najczęściej zamieszkiwali oni tereny bezpośrednio nad
morzem
. Zajmowali się w większości
rybołówstwem
, w mniejszym stopniu uprawą
roli
i hodowlą zwierząt. Po przejęciu we wczesnym
średniowieczu
kontroli nad ważnym szlakiem handlowym, rzeką
Dźwiną
(w
w języku liwskim
Väina), ich kultura znacznie się rozwinęła, głównie dzięki handlowi z
Gotami
,
Rusinami
i
Finami
, a pod koniec pierwszego tysiąclecia także ze
Szwedami
,
Duńczykami
i
Niemcami
. Budowali liczne kurhany i mieli bogate zwyczaje pogrzebowe. Do
XII wieku
zajmowali ok. 70% terytorium dzisiejszej Łotwy, na południu granicząc z
Łatgalami
i
Kurami
.
Pierwsze pisemne wzmianki dotyczące Liwów i
języka liwskiego
pochodzą z kronik opata
kijowsko
-
peczorskiego
Sylwestra
z lat
1056
-
1160
, podają one również nazwę ļibj. Pierwsze informacje w
łotewskich
źródłach pisanych pochodzą z kroniki Henryka Łotysza (
łot.
Indriķa hronika) z przełomu
XII
i
XIII wieku
. W
XII wieku
na tereny Liwów przybyli wraz z kupcami z
Europy
zachodniej pierwsi misjonarze, którzy zamierzali nawrócić rdzennych, pogańskich mieszkańców tych ziem na
chrześcijaństwo
. W 1148 roku na brzegu Dźwiny stanęła pierwsza kamienna świątynia, a rok później twierdza. W 1190 roku liwski książę Kaupo zdecydował się przyjąć chrzest, ale poddani nadal pozostawali poganami. Coraz silniejsze wpływy Zakonu Krzyżackiego uniemożliwiły utworzenia przez Liwów państwa. W roku
1201
biskup Albert von Buxhövden założył miasto
Ryga
, chrześcijańską osadę u ujścia
Dźwiny
. Kiedy pokojowe wysiłki nawrócenia tutejszych plemion zawiodły, powołano
zakon kawalerów mieczowych
, złożony głównie z rycerzy
niemieckich
, który miał za zadanie nawrócić pogan siłą. Ich kampania została nazwana Krucjatą Północną. Liwowie zostali nawróceni w
1206
i
1207
roku. Później zostali zmuszeni do przyłączenia się do
kawalerów mieczowych
i wspomagania ich w walce z
Estończykami
i
Bałtami
, która zakończyła się w
1217
roku.
W czasie Krucjaty Północnej dobrze rozwinięte tereny
Liwonii
zostały zniszczone, a wiele osiedli zostało prawie doszczętnie wyludnionych. Ta próżnia została zapełniona przez plemiona
łotewskie
: Kurów, Semigalów, Łatgalów i Selonów, które zaczęły przemieszczać się na te terytoria w
1220
roku i kontynuowały akcję osadniczą przez kolejne 30 lat. Zasiedlili oni większość doliny
Dźwiny
, przez co Liwowie ze wschodu i z zachodu zostali od siebie oddzieleni.
Z powodu narastającego oporu plemion
łotewskich
zakon kawalerów mieczowych
zaczął szukać wsparcia w sąsiednim państwie, stworzonym na terenie
Prus
przez
Krzyżaków
, którzy wykorzystując doświadczenie z
krucjat
, nawrócili pogańskich
Prusów
i zaczęli budować państwo zagrażające sąsiadom, podzielonej
Polsce
i pogańskiej jeszcze
Litwie
. Reorganizacja zakonu przyniosła zmianę nazwy na
zakon kawalerów mieczowych
w
1237
roku. Rycerze
niemieccy
ostatecznie podporządkowali sobie Kurów w
1267
roku, a Semigalów w
1290
roku. Od tego czasu tereny obecnej
Łotwy
były we władaniu
Niemców
aż do
XVI wieku
. Jedynie kilka miast, w tym
Ryga
, zachowały częściową niezależność.
Tereny Łotwy zamieszkane przez Liwów (kolor zielony)
Pod obcym panowaniem (1558-1795)
W połowie
XVI wieku
zakon liwoński
, jak również niezależne biskupstwa na terenach Liwów znalazły się w kłopotliwej sytuacji z powodu rosnących wpływów
reformacji
i poglądów
Marcina Lutra
. Widząc militarną słabość zakonu, car
Rosji
Iwan IV Groźny
zaatakował
Liwonię
w
1558
roku, chcąc zdobyć dostęp do
Bałtyku
. W konflikt włączyły się wojska sojuszników zakonu,
Szwecji
i
Rzeczypospolitej
, co spowodowało prawie 25-letnią wojnę, znaną jako
inflancka lub pierwsza wojna północna
. Wojna zakończyła się porażką
Rosjan
i rozwiązaniem
zakonu liwońskiego
.
Liwonia
i południowo-wschodnia
Łotwa
(
Łatgalia
) zostały włączone do państwa
polsko
-
litewskiego
, zaś
Kurlandia
i
Semigalia
utworzyły
Księstwo Kurlandii i Semigalii
, będące lennem
Rzeczypospolitej
. Pierwszym księciem został ostatni wielki mistrz
zakonu liwońskiego
Gotthard Kettler
.
Po około 10 latach pokoju nowa fala wojen przelała się przez tereny
Liwonii
, która stała się polem walk
polsko
-
szwedzkich
. Pomimo początkowych sukcesów wojsk
Rzeczypospolitej
zwycięsko wyszli ze starcia
Szwedzi
, którzy w
1629
roku otrzymali
Liwonię
i miasto
Rygę
. Podczas panowania
szwedzkiego
na terenach
Estonii
i
Liwonii
nastał tzw. złoty wiek. Spośród wszystkich obcych okupantów tych terenów to
Szwedzi
byli najbardziej nastawieni na ożywienie kulturalne regionu
bałtyckiego
. W
XVII wieku
królowie
Szwecji
Gustaw II Adolf
i
Karol XI
wprowadzili szkolnictwo podstawowe,
Biblia
została przetłumaczona na
język estoński
i
łotewski
, a w
Tartu
utworzono uniwersytet.
Pomimo że
Szwedzi
nie dopuszczali do
polskich
ani
duńskich
prób przejęcia tych ziem, nie można tego powiedzieć o próbach
rosyjskich
. W czasie
wielkiej wojny północnej
w latach
1700
-
1721
car
Piotr I Wielki
całkowicie unicestwił marzenia
Szwecji
o mocarstwowej pozycji w regionie. Po traktacie w Uusikaupunki (szw. Nystad) w
1721
Estonia
i
Liwonia
, zniszczone doszczętnie 20-letnią wojną, stały się częściami
Cesarstwa Rosyjskiego
.
Kurlandia
pozostała niezależnym księstwem aż do
III rozbioru Polski
w
1795
.
Asymilacja i izolacja (1795-1914)
Częściowo z powodu kolejnych zniszczeń wojennych, częściowo zaś z powodu asymilacji narodowej wśród uchodźców, Liwowie z
Liwonii
zostali ostatecznie prawie w całości zasymilowani jako część narodu
łotewskiego
. Wielu przedstawicieli tego narodu dotknęła również zaraza
dżumy
w latach
1710
-
1711
. Ostatnią grupą rodzimych Liwów było kilka rodzin żyjących nad rzeką Salaca (
liw.
Salatsi), zaś w II poł.
XIX wieku
język liwski
i kultura Liwów ostatecznie znikły z terenów znanych jako
Liwonia
. Jednak w dialekcie liwońskim
języka łotewskiego
zachowało się wiele zapożyczeń z rodzimego języka Liwów, a inne wpływy tego języka są widoczne w wielu nazwach geograficznych w regionie.
Na terenach nad
Zatoką Ryską
, w
Kurlandii
,
język
i kultura Liwów znalazły się również pod wielkim naporem
Łotyszy
i
Rosjan
, jednak przetrwały na samym krańcu Półwyspu Kurlandzkiego. Kilka okoliczności sprawiło, że mieszkańcy tych terenów, znanych jako Līvõd Rãnda (Wybrzeże Liwońskie), nie podporządkowali się
łotewskiemu
naporowi i byli zbyt silni, aby się zasymilować. Jednym z powodów był fakt, że wspólnota Liwów z tego obszaru była silnie związana z
morzem
i
rybołówstwem
, zaś
Łotysze
byli silniej związani z lądem i
rolnictwem
. Ta różnica spowodowała, że związki między tymi grupami etnicznymi były słabe. Po drugie, Wybrzeże Liwońskie było odgraniczone od reszty kraju gęstymi obszarami
leśnymi
i
bagiennymi
. Liwowie z półwyspu utrzymywali znacznie więcej kontaktów z
Estończykami
zamieszkującymi wyspę
Saaremaa
, położoną na północ od
Zatoki Ryskiej
, niedaleko przylądka w
Kolce
, jednej z głównych osad Liwów. W takiej izolacji liwscy rybacy zachowali swoją tożsamość narodową przez długie wieki, aż do
wieku XX
, kiedy na te tereny wkroczyły walki między mocarstwami światowymi, co zakłóciło spokojną egzystencję Liwów.
I wojna światowa
W
1914
roku
Rosja
przystąpiła do
I wojny światowej
atakując
Niemcy
i
Austro-Węgry
, jednak szybko została zepchnięta do obrony dzięki zwycięstwom armii
niemieckiej
. Region obecnych państw
bałtyckich
dostał się pod okupację
niemiecką
. Okupacja Wybrzeża Liwońskiego przez
Niemców
od
1915
roku spowodowała ucieczkę wielu Liwów, którzy już nigdy nie powrócili na swoje rodowite tereny. Reszta narodu została przesiedlona przez
Niemców
, jednak powróciła do swoich domów w
1919
roku.
Porażka
Rosji
, poprzedzająca
rewolucję lutową
i abdykację cara
Mikołaja II
otworzyła drogę
komunistom
do zagarnięcia władzy w kraju w wyniku
rewolucji październikowej
.
Traktat brzeski
z
3 marca
1918
zakończył ostatecznie wojnę między
Niemcami
a
Rosją
i pozostawił tereny nad
Bałtykiem
w rękach
niemieckich
. Jednak po kapitulacji
Niemiec
w
1919
roku powstały na tych terenach niepodległe republiki
Litwy
,
Łotwy
i
Estonii
.
Odrodzenie Liwów w okresie międzywojennym
Wybrzeże Liwońskie stało się częścią niepodległej
Łotwy
, która z kraju demokratycznego stała się szybko krajem autokratycznym. Pomimo tego Liwowie, ich
język
i kultura zaczęły się szybko odradzać, również w okresie dyktatury
Kārlisa Ulmanisa
. Najbardziej widocznym przejawem tego odrodzenia było założenie Wspólnoty Liwońskiej
2 kwietnia
1923
roku, która skupiała reprezentację narodu liwońskiego. Przy wspólnocie powstał chór, a na terenach wybrzeża zaczęto organizować festiwale piosenki Liwów. Później przyjęto projekt flagi Liwów, zielono-biało-niebieskiej, o proporcjach 2:1:2. Trzy kolory oznaczały: lasy (zieleń), plaże (biel) i morze (błękit), a podział, podobny do flagi
Łotwy
symbolizował związki z
Łotwą
. Chociaż rząd w
Rydze
zabronił Liwom zorganizowania oddzielnego od centralnego kościoła
luterańskiego
w
1923
roku, jednak w tym samym roku zaakceptował wprowadzenie
języka liwskiego
jako przedmiotu dodatkowego w szkołach podstawowych na Wybrzeżu Liwońskim. Sprawy religijne rozwiązano, tworząc dwie parafie liwskie (w
Kolce
i Mazirbe) w ramach
łotewskiego
kościoła
luterańskiego
. W
latach 30.
pojawiły się pierwsze publikacje w tym języku, poezja kilku autorów liwskich i pierwszy miesięcznik w
języku liwskim
"Livli". Liwowie nawiązali również kontakty ze spokrewnionymi narodami,
Estończykami
i
Finami
. Dzięki dotacjom z tych krajów w
1939
w Mazirbe (
liw.
Irē) zostało założone Centrum Wspólnoty Liwów.
Ożywienie kulturalne w okresie międzywojennym dało narodowi liwońskiemu pierwszą okazję do niczym nie zachwianego odczuwania świadomości narodowej i etnicznej. Dawniej zwykli oni nazywać siebie samych randalistami (mieszkańcami wybrzeży) i kalaimed (rybakami). Od
lat 20.
weszły do słownika Liwów takie określenia własnego narodu jak līvõd, līvnikad, czy livlist.
II wojna światowa
W
1940
roku
Łotwa
, podobnie jak
Litwa
i
Estonia
zostały zajęte przez wojska
ZSRR
. Ta inwazja, podobnie jak napaść
Niemiec
22 czerwca
1941
roku zakończyły okres postępu w kulturze Liwów. Wszystkie przejawy działalności kulturalnej zostały zabronione, podobnie jak w okresie carskim. Mieszkańców Wybrzeża Liwońskiego również wysiedlono ze swoich terenów, podobnie jak w czasie
I wojny światowej
. Większość z nich przeżyła wojnę w
Rydze
i
Kurlandii
, jednak część uciekła przez
Morze Bałtyckie
na
szwedzką
wyspę
Gotlandię
. Półwysep Kurlandzki był jednym z miejsc, w których
Niemcy
utrzymywali się aż do kapitulacji
5 maja
1945
, co spowodowało, że wszystkie domy zostały przez nich lub przez
wojska radzieckie
zniszczone, zanim Liwowie zdążyli do nich powrócić.
Represje w okresie Związku Radzieckiego
W okresie
Związku Radzieckiego
i
Łotewskiej SRR
Liwowie byli poddawani dotkliwym represjom ze strony
Moskwy
. Zabroniono im np. kontynuowania tradycji
rybołówstwa
. Wielu z nich zostało również wysiedlonych na
Syberię
w okresie terroru
stalinowskiego
między
1945
i
1952
roku. W
1949
mocno dotknęła ich również kolektywizacja
rolnictwa
. W
1955
na terenach Liwów powstała
radziecka
baza wojskowa. To spowodowało przesiedlenie siłą części Liwów na obszary położone dalej od
morza
. Ostatecznie wszystkie wsie z zachodniego Wybrzeża Liwońskiego zostały opuszczone przez mieszkańców z powodu utworzenia przez
ZSRR
"zamkniętego obszaru granicznego" na wybrzeżu
Kurlandii
.
Kultura liwońska była również poddawana represjom. Zakazano np. działalności Centrum Wspólnoty Liwów, którego majątek został podzielony i rozdany. W okresie
Łotewskiej SRR
Liwowie nie byli traktowani jako oddzielna grupa etniczna.
Obecna sytuacja
We wczesnych
latach 70.
liwońscy śpiewacy dostali pozwolenie na założenie chóru "Livlist" w mieście
Ventspils
. W
latach 80.
, w okresie przemian
Gorbaczowa
, pieriestrojki i głasnosti sytuacja Liwów się zmieniła. W
1986
roku została założona Wspólnota Kultury Liwońskiej, później przemianowana na Unię Liwońską.
Po rozpadzie
Związku Radzieckiego
w
1991
Łotwa
odzyskała niepodległość. Dzięki temu Liwowie ponownie zostali uznani za mniejszość etniczną, której
język
i kultura muszą być chronione i rozwijane. Wszystkie prawa i posiadłości, które zostały odebrane Liwom w okresie
sowieckim
, zostały im zwrócone. Na przykład Centrum Wspólnoty Liwów w Mazirbe zostało im oddane i przekształcone w muzeum historyczne, nazwane Domem Liwów. Również
język liwski
został ponownie wprowadzony do szkół podstawowych na terenach Wybrzeża Liwońskiego, tym razem także jako przedmiot główny i obowiązkowy.
4 lutego
1992
łotewski
rząd utworzył chroniony obszar kulturalno-historyczny wspólnoty Liwów, nazwany Wybrzeżem Liwońskim (Līvõd Rãnda), na terenie którego znalazło się 12 liwońskich wiosek: Lūžņa (
liw.
Lūž), Miķeļtornis (Piza), Lielirbe (Īra), Jaunciems (Ūžkila), Sīkrags (Sīkrõg), Mazirbe (Irē), Košrags (Kuoštrõg), Saunags (Sãnag), Vaide (Vaid),
Kolka
(Kuolka), Pitrags (Pitrõg) i Melnsils (Mustanumm). Obszar ten położony jest na terenie dwóch okręgów,
Talsu rajons
i
Ventspils rajons
. Największymi centrami kultury Liwów są miejscowości Mazirbe i
Kolka
. Rząd
Łotwy
chroni ten teren przed ingerencją innych narodów, w tym
Łotyszy
i zabrania zmian w historycznej zabudowie wiosek. Na tych terenach jest również zabronione zakładanie hoteli, restauracji i innych obiektów, które mogłyby naruszyć niezależność kultury Liwów.
Naród liwski liczy ok. 2000 osób, z czego 1700 żyje w 12 wioskach na terenie Wybrzeża Liwońskiego, zaś 300 innych na pozostałych terenach
Łotwy
, w większości w
Rydze
, jednak również w miastach
Ventspils
,
Talsi
i Dundaga. Według danych z
1995
język liwski
był w użyciu jedynie wśród ok. 35 osób, z czego tylko 15-20 używało go w stopniu płynnym. Dąży się do rekultywacji tego języka i opracowania szczegółowej gramatyki, czego przejawem jest wprowadzenie
liwskiego
do szkół.
Zobacz też
Linki zewnętrzne