Stres jest definiowany w
psychologii
jako dynamiczna relacja
adaptacyjna
pomiędzy możliwościami
jednostki
, a wymogami sytuacji (stresorem; bodźcem awersyjnym[]), charakteryzująca się brakiem równowagi. Podejmowanie zachowań zaradczych jest próbą przywrócenia równowagi.
W terminologii medycznej, stres jest zaburzeniem
homeostazy
spowodowanym czynnikiem fizycznym lub psychologicznym. Czynnikami powodującymi stres mogą być czynniki umysłowe, fizjologiczne, anatomiczne lub fizyczne.
Pochodzenie pojęcia stres
Pojęcie stresu wprowadzone zostało do użycia przez
Hansa Hugona Selye'a
, który badaniu tego zjawiska poświęcił 50 lat pracy naukowej. Z tego też powodu nosił przydomek dr Stress. Selye opublikował ponad 1400 artykułów i 30 książek na temat stresu.
Selye jako pierwszy postawił
hipotezę
, że szereg chorób somatycznych jest skutkiem niezdolności człowieka do radzenia sobie ze stresem. Zjawisko to nazwał mianem niewydolności tzw. syndromu ogólnej adaptacji i opisał je w pierwszej swojej książce na temat stresu w roku 1956 pt. The Stress of Life.
Definicje stresu
Istnieją 3 typy definicji stresu:
- Stres jako
bodziec
– sytuacje występujące w naszym otoczeniu mające naturalną zdolność do wywoływania napięcia i silnych
emocji
. Do teorii związanych z tym rodzajem definicji należą: teoria Ellio i Eisdorfer, koncepcja Janisa oraz koncepcja zmian życiowych Thomasa Holmesa i Richarda Rahe’a.
- Stres jako reakcja – zarówno
fizjologiczna
jak i
psychologiczna
będąca odpowiedzią na działanie stresorów (sytuacji wywołujących stres). Do teorii związanych z tym rodzajem definicji należą: homeostatyczna teoria Cannona czy koncepcja Selyego (GAS, LAS).
- Stres jako proces lub transakcja – relacja między jednostką a otoczeniem: transakcyjny model Lazarusa, koncepcja Antonovsky'ego, koncepcja Hobfolla, koncepcja sytuacji trudnych Tomaszewskiego, regulacyjno-informacyjna teoria stresu Reykowskiego.
Trzy typy reakcji na stres:
- Dystres jest reakcją organizmu na zagrożenie, utrudnienie lub niemożność realizacji ważnych celów i zadań człowieka, pojawia się w momencie zadziałania bodźca, czyli
stresora
.
- Eustres to stres pozytywnie mobilizujący do działania.
- Neustres to bodziec dla danej osoby neutralny w działaniu, chociaż dla innych bywa on eustresowy lub dystresowy
Radzenie sobie ze stresem (coping) to
poznawcze
i
behawioralne
wysiłki skierowane na opanowanie, zredukowanie lub tolerowanie zewnętrznych lub wewnętrznych żądań.
optimum
(próg)eustres
stres
korzystnydystres
stres
szkodliwyWYCZERPANIEp o b u d z e n i e
Dwa główne systemy biologiczne biorące udział w reakcji stresowej to
układ współczulny
i
oś podwzgórze-przysadka-nadnercza
(oś HPA).
Układ współczulny
zostaje aktywowany już w pierwszych chwilach po zadziałaniu
stresora
i odpowiada za tzw. reakcję walki lub ucieczki. Pobudza on
nadnercza
do wydzielania
adrenaliny
i
noradrenaliny
i wywołuje takie skutki jak rozszerzenie źrenic, przyspieszenie
tętna
i oddechu, przyspieszenie akcji serca.
Oś HPA zostaje aktywowana dopiero po minutach lub godzinach od zadziałania stresora.
Podwzgórze
wydziela hormon
kortykoliberynę
(CRH), który pobudza
przysadkę
do wydzielania hormonu
kortykotropiny
(ACTH). ACTH z kolei, pobudza korę nadnerczy do wydzielania
glukokortykoidów
, z których u ludzi w największych ilościach występuje
kortyzol
. Oś HPA działa na zasadzie ujemnego
sprzężenia zwrotnego
- glukokortykoidy hamują aktywność podwzgórza i przysadki.
Ważną rolę w biologicznym mechanizmie stresu pełni też
miejsce sinawe
, znajdujące się w
pniu mózgu
. Ma ono połaczenia z podwzgórzem, przez które aktywuje oś HPA, która również aktywuje miejsce sinawe, co powoduje rozwój reakcji stresowej. Miejsce sinawe odpowiada też za wzmacnianie zachowań lękowych poprzez pobudzanie
ciała migdałowatego
i hamowanie aktywności
kory przedczołowej
. Pełni też rolę w wzmacnianiu czujności i selektywności uwagi dzięki umiarkowanej aktywacji szlaków noradrenergicznych.
Istotną rolę w stresie pełni też ciało migdałowate. Jest ono odpowiedzialne za rozpoznawanie stresora i przypisywanie mu znaczenia emocjonalnego. Nadmierna aktywacja ciała migdałowatego prowadzi do zahamowania czynności
hipokampu
, pełniącego bardzo ważną funkcję w pamięci. Hipokamp bierze również udział w hamowaniu reakcji stresowej, dzięki hamowaniu wydzielania kortykoliberyny przez podwzgórze.
W reakcji stresowej ma udział również
układ serotoninergiczny
i
układ dopaminergiczny
.
Stres w powszechnym odbiorze jest uważany za zjawisko szkodliwe. W rzeczywistości działanie niepożądane przynosi jedynie stres zbyt silny (przekraczający indywidualne możliwości adaptacyjne jednostki) lub zbyt długotrwały. Stres umiarkowany zwiększa możliwości radzenia sobie z wymaganiami adaptacyjnymi otoczenia, dzięki czemu umożliwia rozwój psychiczny. Wielu badaczy zjawiska określa go jako podstawowy czynnik rozwoju.
Stres zbyt długotrwały przyczynia się do rozwoju zaburzeń psychicznych, przede wszystkim takich jak:
zaburzenia lękowe
(
nerwicowe
) i
depresyjne
, stres zbyt silny, traumatyczny stwarza ryzyko
PTSD
(
zespołu stresu pourazowego
) oraz w szczególnych przypadkach
zaburzeń osobowości
.
Fazy stresu
Wg
Selye'go
stres przebiega w następujących fazach:
- Faza alarmowa. Początkowa, alarmowa reakcja zaskoczenia i niepokoju z powodu niedoświadczenia i konfrontacji z nową sytuacja. Wyróżniamy w niej dwie subfazy:
- Stadium szoku.
- Stadium przeciwdziałania szokowi. Jednostka podejmuje wysiłki obronne.
- Faza przystosowania (odporności). Organizm uczy się skutecznie i bez nadmiernych zaburzeń radzić sobie ze stresorem. Jeśli organizm poradzi sobie z trudną sytuacją wszystko wraca do normy. W innym wypadku następuje trzecia faza.
- Faza wyczerpania. Stałe pobudzenie całego organizmu (przewlekły stres) prowadzi do wyczerpania zasobów odpornościowych, co może prowadzić do chorób psychosomatycznych. W szczególnych wypadkach prowadzi nawet do śmierci.
STRESROZŁADOWANIE
POCZUCIA WINYDługotrwała ekspozycja na stres jest jedną z powszechnych przyczyn nerwic.
Błędne koło: powiązanie stresu i
nerwicy
. Typowe stresory, czyli alternatywna koncepcja stresu wg Thomasa Holmesa i Richarda Rahe’a
zdarzenie | liczba punktów określająca obciążenie |
śmierć
współmałżonka | 100 |
rozwód
| 73 |
ślub
| 50 |
utrata
pracy
| 47 |
pogodzenie się ze współmałżonkiem | 45 |
reorganizacja przedsiębiorstwa | 39 |
zmiana pracy | 36 |
zmiana godzin lub warunków pracy | 20 |
urlop | 13 |
święta | 12 |
W roku
1967
, dwaj
psychiatrzy
z Washington University w
Seattle
, tj. Thomas Holmes oraz Richard Rahe ogłosili alternatywną koncepcję stresu, bazującą na pojęciu
stresora
. Holmes i Rahe opracowali skalę 43 wydarzeń życiowych, którą wolontariusze uszeregowali według tego, jak wielkiego przystosowania wymaga każde wydarzenie. Badacze badali względną siłę działania sytuacji stresujących, przypisując bodźcowi odpowiednią wartość umowną jednostek stresu w skali od 0 do 100. W ten sposób powstał popularny kwestionariusz Social Readjustment Rating Scale (SRRS).
Kwestionariusz
(SRRS) Thomasa Holmesa i Richarda Rahe’a aplikowano ludziom przywiezionym na ostry dyżur oraz osobom towarzyszącym. Okazało się, że osoby chore doświadczyły znacznie więcej stresujących wydarzeń w przeciągu roku poprzedzającego chorobę, niż osoby towarzyszące. Udowodniono wówczas statystyczny związek pomiędzy stresorami, a chorobą.
Statystyczny efekt stresorów
Z badań Holmesa i Rahe'a wynika interesująca zależność statystyczna pomiędzy
stresorami
, a prawdopodobieństwem zapadnięcia na poważną chorobę:
- 150–199 jednostek stresu = 37-procentowa szansa choroby w ciągu kolejnych 2 lat
- 200–299 jednostek stresu = 51-procentowa szansa choroby w ciągu kolejnych 2 lat
- ponad 300 jednostek stresu = 79-procentowa szansa choroby w ciągu kolejnych 2 lat
Bibliografia
Zobacz też
Linki zewnętrzne