Urząd Wojewódzki Poleski w Brześciu nad Bugiem – widok współczesny
Województwo poleskie –
województwo
II Rzeczypospolitej
utworzone 19 lutego 1921 z siedzibą w
Pińsku
[1]. Po pożarze miasta w sierpniu 1921 stolicę przeniesiono do
Brześcia Litewskiego
, przemianowanego 20 marca 1923 na Brześć nad Bugiem[2]. W 1921 województwo składało się z
10 powiatów
,
17 miast
i
113 gmin
i zajmowało powierzchnię 42.280 km². Województwo istniało do 1939.
Charakterystyka
Było to jedno z najbardziej zacofanych województw
Polski międzywojennej
, o wysokim stopniu
analfabetyzmu
, niskiej scholaryzacji[3]. Większość ludności przyznawała się do narodowości "
tutejszej
", nie podając języka ojczystego[4]
1 stycznia 1923 z części gmin powiatów
łuninieckiego
,
sarneńskiego
i
pińskiego
utworzono nowy
powiat stoliński
[5]. 16 grudnia 1930 województwo zmieniło swoje granice – do
województwa wołyńskiego
przyłączono
powiat sarneński
[6]. 1 kwietnia 1935
powiat kosowski
przemianowano na
iwacewicki
[7][8].
W wyniku
paktu Ribbentrop-Mołotow
województwo poleskie znalazło się w granicach
ZSRR
. Jego południowa część z
Kamieniem Koszyrskim
została włączona do
Ukrainy radzieckiej
, północna część zaś – jako obwody
brzeski
i
piński
– do
Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej
.
W czasie okupacji niemieckiej (1941–1944) teren województwa podzielono między
obwód białostocki
oraz Komisariaty Rzeszy: Wschód i Ukraina.
W wyniku układu polsko-radzieckiego z 1945 jedynie niewielkie fragmenty województwa poleskiego znajdują się obecnie w Polsce, stanowiąc część
Podlasia
. Reszta województwa została rozparcelowana między obwody
brzeski
i
piński
na Białorusi oraz
wołyński
i
rówieński
na Ukrainie. Po reformie administracyjnej w Białoruskiej SRR i likwidacji obwodu pińskiego tereny województwa znajdujące się na obszarze
Białorusi
prawie w całości należą do obwodu brzeskiego (poza m.in. wsią Lenin włączoną w skład
obwodu homelskiego
).
Podział administracyjny
Powierzchnia powiatów według stanu na 1939 r., w przypadku wcześniejszego zniesienia lub zmiany przynależności wojewódzkiej powiatu na ostatni rok istnienia w ramach danego województwa. Liczba ludności na podstawie
spisu powszechnego z 1931 r.
, w przypadku powiatów zniesionych lub przeniesionych przed tą datą, dane ze
spisu powszechnego z 1921 r.
Ludność
Ludność województwa w 1921 wynosiła 879 400 osób, w tym:
Ludność województwa w 1931 wynosiła 1 132 200.
Główne miasta:
Brześć nad Bugiem
,
Pińsk
,
Dawidgródek
,
Łuniniec
,
Kobryń
,
Prużana
,
Sarny
[6] i
Stolin
.
Wojewodowie polescy w II Rzeczypospolitej
Miasta i miasteczka
Synteza
W latach międzywojennych istniały trzy rodzaje
jednostek osadniczych
o charakterze topograficznie miejskim miasto, miasteczko i osada miejska. Na terenie woj. poleskiego występowały dwie formy (miasta i miasteczka).
Określenie miasto miało w latach międzywojennych trojakie znaczenie. Mogło odnosić się wyłącznie do charakteru prawnego miejscowości (a więc typu jednostki administracyjnej), co nie znaczyło automatycznie że "miasto administracyjne" faktycznie posiadało
prawa miejskie
. Podstawą zaliczenia danej miejscowości do grupy miast było tzw. kryterium administracyjne, jako najwięcej odpowiadające rozwojowi stosunków i życia. Mimo że większość miast prawnych prawa miejskie posiadała, wiele z nich miało zaledwie
prawa miasteczka
a niektóre miasta (
Nisko
,
Borysław
,
Tustanowice
) były wręcz
wsiami
[9].
Odwrotnie wiele miasteczek, a nawet miast – a więc faktycznie posiadających prawa miasteczka bądź prawa miejskie – były
wsiami
w
gminach wiejskich
[9]. Jednostki te w ogólnych publikacjach nie są zaliczane do miast (a więc nie wpływają na liczbę miast województwa), co jednak lekceważy fakt posiadania praw miasteczka/praw miejskich (poniższa tabela je uwzględnia z zachowaną dystynkcją).
Wreszcie, niektóre miejscowości posiadały w nazwie wyraz Miasto – pisany wielką literą – mimo braku praw miejskich (np.
Pruchnik Miasto
,
Waręż Miasto
,
Tartaków Miasto
). Wyraz ten stanowił integralną część nazwy miejscowości (choć nie przesądzał bynajmniej jej charakteru topograficznego) aby odróżnić ją od innej (topograficznie wiejskiej) miejscowości o identycznej nazwie w tej samej okolicy (np. Pruchnik-Wieś, Waręż-Wieś, Tartaków-Wieś)[9].
Za II Rzeczypospolitej w
poczet miast
(gmin miejskich) zaliczano różne grupy miejscowości zależnie od obszaru dawnego zaboru, w których się znajdowały. W województwach wschodnich byłego
zaboru rosyjskiego
(m.in. w woj. poleskim) po odzyskaniu niepodległości panowało zamieszanie co do charakteru prawnego miejscowości posiadających prawa miejskie/miasteczka. Sprawa ta została częściowo uregulowana różnymi rozporządzeniami[10][11][12][13], lecz przepisy były tylko częściowo wykonywane[14]. Ostatecznie w woj. poleskim za miasta uznano wszystkie miejscowości posiadające w 1924 roku prawa miejskie bądź te miejscowości o prawach miasteczka, które liczyły ponad 2.000 mieszkańców. Jednakże
Główny Urząd Statystyczny
(na którego danych poniższa tabela jest utworzona) oparł wykaz nie na stanie faktycznym, lecz na obowiązujących przepisach prawno-administracyjnych (przez to są w nim niewielkie rozbieżności, np.
Rokitno
). Stąd:
- Za miasta (gminy miejskie) uznano wszelkie miejscowości, które za czasów rosyjskich posiadały ustrój miejski, o ile liczą (w 1924 roku) więcej niż 4.000 mieszkańców
- Za miasteczka (gminy miejskie) uznano wszelkie miejscowości o charakterze miasteczkowym z liczbą mieszkańców (w 1924 roku) od 2.000[15] do 4.000 mieszkańców
- Za miasta/miasteczka (gminy miejskie) uznano także wszelkie inne miejscowości, na które ustawa miejska (względnie tymczasowa ustawa miejska) została rozciągnięta indywidualnymi rozporządzeniami Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich[16]
W poniższej sortowalnej tabeli umieszczono wszystkie miasta i miasteczka województwa poleskiego obu typów (stan na 1924 rok) z podziałem na charakter prawny (rodzaj jednostki administracyjnej) i przywileje (prawa miejskie/miasteczka). W późniejszych latach część najmniejszych miast status miejski utraciła; w wykazie oznaczono (►) miasta, które w 1937 roku były już wsiami[17].
Wykaz
Stan ludności: na
30 czerwca
1921
roku (niezależnie od statusu jednostki w 1921 roku)
Główne źródło: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom VIII - Województwo Poleskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924
Źródła uzupełniające:
Dzienniki Ustaw
, przedstawione w przypisach
► = status miejski utracony przed 1937 rokiem
Przypisy
- ↑ Tymczasową siedzibą województwa (do czasu przysposobienia gmachu dla urzędu wojewódzkiego) był
Brześć Litewski
(
M.P. z 1921 r. Nr 55, poz. 97
)
- ↑
M.P. z 1923 r. Nr 65, poz. 70
- ↑ Mały Rocznik Statystyczny 1938 Warszawa 1938 Wyd.
GUS
, s. 28, wyniki spisu powszechnego 1931. Tabela:Analfabetyzm wśród ludności w wieku 10 lat i więcej.
- ↑ Mały Rocznik Statystyczny 1938 Warszawa 1938 Wyd.
GUS
, s. 22, wyniki spisu powszechnego 1931. Tabela: Ludność według języka ojczystego 1931.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 od 1 stycznia 1923 w nowo utworzonym
powiecie stolińskim
–
Dz. U. z 1922 r. Nr 116, poz. 1051
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 6,8 16 grudnia 1930 roku
powiat sarneński
wyłączono z woj. poleskiego i przyłączono do
województwa wołyńskiego
–
Dz. U. z 1930 r. Nr 82, poz. 649
- ↑
Dz. U. z 1929 r. Nr 35, poz. 318
- ↑
Dz. U. z 1931 r. Nr 111, poz. 867
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Wg publikacji: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom XIII - Województwo Lwowskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924
- ↑ Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 27 czerwca 1919, Nr. 7, poz. 460
- ↑ Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 14 sierpnia 1919, Nr. 12, poz. 99
- ↑ Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 16 sierpnia 1919, Nr. 13, poz. 112
- ↑ Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 7 listopada 1919, Nr. 32, poz. 345
- ↑ Dane z 1924 roku
- ↑ Dokładnie 1.984 w przypadku
Łohiszyna
- ↑ Wg publikacji: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom VIII - Województwo Poleskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924
- ↑
M.P. z 1937 r. Nr 69, poz. 104
- ↑ Publikacja źródłowa podaje błędnie Bereza Kartuzka, w sprostowaniach poprawiono na Bereza Kartuska
- ↑ Początkowo była to
gmina miejska
, lecz miejscowość utraciła
prawa miejskie
z dniem
1 kwietnia
1927
roku, wchodząc w skład
gminy Radczysk
(
Dz. U. z 1927 r. Nr 38, poz. 338
), a po jej zniesieniu z dniem
18 kwietnia
1928
roku Horodno weszło w skład
gminy Stolin
(
Dz. U. z 1928 r. Nr 46, poz. 452
)
- ↑ Publikacja źródłowa podaje błędnie prawa miejskie, w sprostowaniach poprawiono na przywileje miasteczka
- ↑ 31 maja 1939 roku przemianowany na Sosnkowicze –
Dz. U. z 1939 r. Nr 123, poz. 292
- ↑ Status miejski zniesiony 1 kwietnia 1934 –
Dz. U. z 1934 r. Nr 7, poz. 149
- ↑ Publikacja źródłowa podaje błędnie przywileje miasteczka, w sprostowaniach poprawiono na prawa miejskie
- ↑ Od 1 stycznia 1923 w
powiecie pińskim
–
Dz. U. z 1922 r. Nr 116, poz. 1051
- ↑ Publikacja źródłowa podaje następujący przypis: Ustrój miejski miasteczka Rokitno winien być skasowany stosownie do art. 1 Rozporządzenia z dn. 16 sierpnia 1919 r. (Dz.U.Z.C.Z.W. Nr. 13 poz. 112). Wykazano w dziale miast, gdyż włączenie do gminy jeszcze nie nastąpiło. Ustroju miejskiego jednak nie skasowano, a Rokitno wybiło się nawet z grupy miasteczek i awansowało do rangi miast pod względem przywilejów z dniem 15 kwietnia 1927 (
Dz. U. z 1927 r. Nr 36, poz. 320
)
- ↑ Prawa miejskie Rokitno otrzymało 15 kwietnia 1927 (
Dz. U. z 1927 r. Nr 36, poz. 320
)
- ↑ Status miejski zniesiony 1 kwietnia 1934 –
Dz. U. z 1934 r. Nr 26, poz. 202
Zobacz też