Rak płuca
Rak płuca | Carcinoma pulmonis |
ICD-10
|
C34
| C34.0 | oskrzele główne | C34.1 | płat górny płuca lub oskrzele płatowe górne | C34.2 | płat środkowy płuca lub oskrzele płatowe środkowe | C34.3 | płat dolny płuca lub oskrzele płatowe dolne | C34.8 | zmiany przekraczające granice oskrzela i płuca | C34.9 | oskrzele lub płuco, nieokreślone |
|
Przekrój przez
płuca
. Biały fragment w górnym płacie to
rak
. Czarne zabarwienia w pozostałych miejscach wskazują, że pacjent był palaczem. Rak płuca (inaczej rak oskrzela) – najczęstszy
nowotwór złośliwy
, na który umiera rocznie na całym świecie 1,3 mln osób[1]. Jest jednym z najgorzej rokujących nowotworów. Stanowi najczęstszą przyczynę zgonów z powodu raka u mężczyzn i jest na 2. miejscu pod tym względem u kobiet[2][3]. Obecny stan wiedzy wskazuje na to, że największy wpływ na ryzyko zachorowania na raka płuca ma długoterminowe narażenie na wdychane
karcynogeny
, a zwłaszcza
dym tytoniowy
[4]. Wydaje się, że w rzadkich przypadkach zachorowań na raka płuca u osób, które nigdy nie paliły do zachorowania dochodzi najczęściej przez połączenie czynników genetycznych[5] oraz ekspozycji na
bierne palenie
[6][7]. Poza tym
radon
[8] oraz
zanieczyszczenie powietrza
[9][10][11][12][13], także mają wpływ na powstawanie raka płuca. Głównymi objawami choroby przy rozpoznaniu są:
kaszel
,
duszność
, ból w klatce piersiowej i
krwioplucie
. Podstawą rozpoznania jest ocena histopatologiczna wycinków guza pobranych, na przykład, podczas
bronchoskopii
. Leczenie i rokowanie zależy od typu histologicznego raka oraz stopnia klinicznego zaawansowania i ogólnego stanu zdrowia pacjenta. W leczeniu stosuje się przede wszystkim metody operacyjne (wybrane postacie raka płuc),
radioterapię
i
chemioterapię
[14] – co składa się na
systemowe leczenie nowotworów
. Efekty leczenia raka płuca są niezadowalające i najważniejsze znaczenie w zmniejszeniu śmiertelności z jego powodu ma zwalczanie nałogu palenia tytoniu i innych zagrożeń środowiskowych, w tym reżimu
BHP
np. podczas utylizacji
azbestu
[15]. EpidemiologiaJest najczęstszym nowotworem złośliwym w
Polsce
i na świecie[1]. Według danych z 2002 roku zachorowania na raka płuca stanowią 12,3% wszystkich nowych przypadków raka w ciągu roku[16]. Rak płuca występuje kilka razy częściej u mężczyzn niż u kobiet. W 2002 roku podawano, że rak płuca jest pierwszym pod względem
umieralności
z powodu
chorób nowotworowych
wśród mężczyzn i drugim wśród kobiet[17]. Od połowy lat osiemdziesiątych
ubiegłego wieku
obserwuje się zahamowanie
zachorowalności
wśród mężczyzn. Wśród kobiet liczba zachorowań nadal rośnie[18]. Najwięcej zachorowań na raka płuc występuje w wieku około 60-70 lat[17]. Kraje europejskie o największej zachorowalności na raka płuc wśród mężczyzn i kobiet w 2000 roku (według: Lung Cancer In Europe, ENCR Cancer Fact Sheets, vol.1, Marzec 2002): | | |
Etiologia Palenie tytoniuNajbardziej znanym czynnikiem ryzyka zachorowania na raka płuc jest
palenie tytoniu
[4]. Uważa się, że ponad 90% przypadków tej choroby związanych jest z
kancerogennym
działaniem
dymu tytoniowego
. Ryzyko zachorowania podnosi także
palenie bierne
. W dymie tytoniowym występuje ponad 3000 rakotwórczych substancji, należą do nich
chlorek winylu
,
metan
,
chinolina
,
hydrazyna
,
alkaloidy
,
akroleina
,
węglowodory aromatyczne
,
metale ciężkie
(np.
kadm
,
ołów
,
nikiel
,
polon
) oraz szereg różnorodnych
amin
,
fenoli
,
alkoholi
,
estrów
,
eterów
,
aldehydów
czy
amidów
. Ponadto w skład dymu wchodzą toksyczne gazy takie jak
tlenek węgla
,
cyjanowodór
,
formaldehyd
,
amoniak
, dwutlenek azotu[19]. Głównymi kancerogenami są węglowodory aromatyczne (
benzopiren
, dibenzoantracen), które powodują mutacje
antyonkogenu p-53
[20]. Ryzyko wystąpienia raka płuca jest zależne od liczby wypalanych papierosów w ciągu doby, a także od czasu trwania nałogu[21][22]. Procent raków płuca przypisywanych wpływowi palenia tytoniu w krajach rozwiniętych | 35-69 lat | 70 lat+ | Wszyscy |
---|
Mężczyźni | 93,9% | 90,3% | 92,5% |
---|
Kobiety | 68,8% | 68,9% | 68,8% |
---|
Wszyscy | 88,7% | 84,3% | 86,6% |
---|
InneInnym istotnym czynnikiem zwiększającym ryzyko zachorowania na raka płuca jest narażenie zawodowe na szkodliwe substancje m.in.[23] Znaczenie mają ponadto: RadonRadon jest bezbarwnym i bezzapachowym
gazem
powstającym w wyniku rozpadu radioaktywnego
radu
, który z kolei jest produktem rozpadu
uranu
znajdującego się w
skorupie ziemskiej
. Produkty rozpadu promieniotwórczego jonizują materiał genetyczny, co wywołuje mutacje, które czasami mogą doprowadzić do powstania nowotworu. Ekspozycja na radon jest po paleniu tytoniu drugim głównym czynnikiem sprawczym raka płuc[27]. Stężenia radonu wahają się miejscowo w zależności od składu miejscowej
gleby
i
skał
. Przykładowo na obszarach takich jak
Kornwalia
w Wielkiej Brytanii (gdzie pod warstwą gleby występuje
granit
), radon jest poważnym problemem i budynki muszą być dobrze wentylowane, aby obniżyć stężenie radonu. Amerykańska Agencja Ochrony Środowiska (EPA) podaje, że jeden na 15 domów w USA ma podniesiony poziom radonu powyżej normy wyznaczonej na 4
pikokiury
na litr (pCi/l)[28]. Stan
Iowa
ma najwyższe średnie stężenia radonu w Stanach Zjednoczonych. Wykonane tam badania wykazały o 50% większe ryzyko wystąpienia raka płuca przy dłuższej ekspozycji na aktywność promienotwórczą ponad wyznaczone przez EPA 4 pCi/l[29][30]. AzbestAzbest może powodować różne choroby płuc, zwiększa także ryzyko raka płuc. Azbest i palenie papierosów działają synergistycznie w wywoływaniu raka płuca[31]. Azbest może także wywoływać nowotwór złośliwy opłucnej, zwany
międzybłoniakiem opłucnej
. Niektóre badania naukowe wykluczają azbest chryzotylowy jako przyczynę zwiększenia śmiertelności z powodu raka płuc i międzybłoniaka opłucnej[32]. Wirusy
Wirusy
są znanymi czynnikami sprawczymi raka płuc u zwierząt[33][34], a niedawne badania sugerują podobny potencjał u ludzkich wirusów. Do podejrzewanych wirusów należą:
ludzki wirus brodawczaka
[35], wirus JC[36],
simian virus 40
(SV40), wirus BK oraz
cytomegalowirus
[37]. PatofizjologiaPodobnie jak w przypadku innych raków, rak płuca jest inicjowany przez aktywację
onkogenów
lub inaktywację
genów supresorowych
[38].
Onkogeny to jedne z genów odpowiedzialnych za powstanie nowotworu.
Protoonkogeny
przekształcają się w onkogeny w wyniku ekspozycji na określone
karcynogeny
[39]. Mutacje protoonkogenu
K-ras
są odpowiedzialne za 20-30% niedrobnokomórkowych raków płuca[40]. Uszkodzenia chromosomów mogą doprowadzić do utraty heterozygotyczności. To z kolei może spowodować inaktywację genów supresorowych. Uszkodzone chromosomy 3p, 5q, 13q i 17p są szczególnie powszechne w raku drobnokomórkowym płuca. Gen supresorowy
TP53
, zlokalizowany na chromosomie 17p jest często nieprawidłowy (zmutowany)[41]. Mutacje genów skutkują zmianami ekspresji białek takich jak: p53,
Bcl-2
czy Bax, które to zmiany według niektórych autorów mają wpływ na rokowanie u chorych na raka płuca[42]. Z rakiem płuca jest powiązanych kilka
polimorfizmów genetycznych
. Dotyczą one m.in. genu kodującego
interleukinę 1
[43],
cytochrom P450
[44], promotory
apoptozy
, takie jak
kaspaza
-8[45]. oraz cząsteczki naprawiające DNA, jak XRCC1[46].. Ludzie posiadający pewne formy tych genów mają zwiększone ryzyko wystąpienia raka płuca po wystąpieniu ekspozycji na karcynogeny. KlasyfikacjaRak płuca wywodzi się z nabłonka oskrzelowego. Podział histologiczny wg WHOCzęstość występowania nowotworów złośliwych płuca[47] | Typ histologiczny | Częstość (%) |
---|
Niedrobnokomórkowy rak płuca | 80,4 | Drobnokomórkowy rak płuca | 16,8 | Rakowiak[48] | 0,8 |
Mięsak
[49] | 0,1 | Nieokreślony rak płuca | 1,9 |
Podtypy niedrobnokomórkowego raka płuc[47] | Podtyp histologiczny | Częstość występowania pośród wszystkich nowotworów złośliwych płuca (%) |
---|
Rak płaskonabłonkowy płuca | 31,1 | Gruczolakorak | Gruczolakorak (nieokreślony) | 23,2 | Rak oskrzelikowo-pęcherzykowy | 3,0 | Rak gruczołowo-płaskonabłonkowy | 1,2 | Gruczolakorak brodawkowaty | 0,7 | Rak mukoepidermoidny[50] | 0,1 | Rak gruczołowy, torbielowaty[51] | 0,04 | Inne określone gruczolakoraki | 1,1 | Rak wielkokomórkowy | 10,7 | Rak olbrzymio- i wrzecionowatokomórkowy | 0,4 | Inny/nieokreślony niedrobnokomórkowy rak płuca | 8,9 |
Obraz histopatologiczny drobnokomórkowego raka płuca – materiał biopsyjny - Rak płaskonabłonkowy brodawkowy, jasnokomórkowy, drobnokomórkowy, bazaloidny
- Rak anaplastyczny drobnokomórkowy
- Rak gruczołowy
- zrazikowy
- brodawkowy
- oskrzelikowo-pęcherzykowy
- lity, z produkcją śluzu
- mieszany + warianty:
- wysokozróżnicowany płodowy
- śluzowy
- torbielowaty śluzowy
- z komórek sygnetowatych
- z komórek jasnych
- Rak anaplastyczny wielokomórkowy + warianty:
- neuroendokrynny
- bazaloidny
- typu lymphoepithelioma
- z komórek jasnych
- rabdoidny
- Rak mieszany (gruczołowo-płaskonabłonkowy)
-
Rakowiak
(typowy i atypowy)
- Raki gruczołów oskrzelowych (śluzowo-naskórkowy, gruczołowo-torbielowaty i inne)
- Inne typy
Podział klinicznyKlinicznie wyróżniamy dwa typy pierwotnych nowotworów złośliwych płuc: - Rak drobnokomórkowy (SCLC) – nienadający się do leczenia operacyjnego, nieco lepiej poddający się leczeniu
chemicznemu
i (lub)
napromieniowaniu
(około 17%[47] – 25%). Charakteryzuje się ponadto szybkim wzrostem i wczesnym tworzeniem
przerzutów
.
- Rak niedrobnokomórkowy (NSCLC) – oporny na
chemioterapię
, natomiast nadający się do leczenia operacyjnego (około 75% – 80%[47]) i
radioterapii
.
- Rak płaskonabłonkowy (SCC) (około 31%[47] – 40%, wg Harrisona 29%[14] )
- Gruczolakorak (AC) (około 25% – 29%[47]), w tym rak pęcherzykowokomórkowy oskrzeli
- Rak wielkokomórkowy (LCC) (około 10%[47])
PrzerzutyPłuca są miejscem, gdzie często
przerzutują
nowotwory z innych części ciała. Można określić miejsce ich pochodzenia i dlatego przerzut raka sutka do płuca jest dalej nazywany rakiem sutka. Posiadają one charakterystyczny okrągły kształt na zdjęciach rentgenowskich[52]. Pierwotne nowotwory płuca najczęściej przerzutują do
nadnerczy
, wątroby, mózgu i kości. Ocena zaawansowania choroby Klasyfikacja TNMOd 2010 roku międzynarodową
klasyfikację TNM
zaleca się stosować w ocenie stopnia zaawansowania zarówno raka niedrobnokomórkowego jak drobnokomórkowego płuca, a ponadto
rakowiaków
. W klasyfikacji tej bierze się pod uwagę cechy guza pierwotnego w płucu, obecność przerzutów w
węzłach chłonnych
oraz obecność przerzutów odległych. W poprzedniej wersji, obowiązującej do 2010 roku, klasyfikację tę stosowano jedynie do oceny zaawansowania raka niedrobnokomórkowego[53][54]. guz pierwotny (cecha T) |
---|
Tx | nie można ocenić pierwotnego guza lub guz stwierdzony na podstawie wykazania obecności
komórek nowotworowych
w ślinie albo
popłuczynach oskrzelowych
, ale nie uwidoczniony w
badaniu bronchoskopowym
bądź
radiologicznym
| T0 | brak cech guza pierwotnego | Tis | rak przedinwazyjny (in situ) | T1 | guz o największym wymiarze ≤ 3 cm, otoczony tkanką płuc lub
opłucną trzewną
, w bronchoskopii nie nacieka oskrzeli głównych | T1a | największy wymiar guza ≤ 2 cm[55] | T1b | największy wymiar guza ≥ 2 cm i ≤ 3 cm | T2 | guz posiadający jedną z cech:- największy wymiar > 3 cm i ≤ 7 cm
- naciekający oskrzele główne w odległości ≥ 2 cm od
ostrogi tchawicy
- naciekający opłucną płucną
- powodujący
niedodmę
lub
zapalenie płuca
wywołane przez
obturację
oskrzela i sięgające do wnęki płuca, lecz nie obejmujące go całego
| T2a | największy wymiar guza > 3cm i ≤ 5 cm | T2b | największy wymiar guza ≥ 5 cm i ≤ 7 cm | T3 | gdy guz posiada jedną z cech:- największy wymiar guza > 7 cm
- guz nacieka opłucną ścienną, w tym
guz Pancoasta
niezakwalifikowany do grupy z cechą T4[56], albo guz nacieka przeponę, nerw błędny, opłucną śródpiersiową bądź osierdzie
- guz oskrzela głównego leżący w odległości < 2 cm od ostrogi tchawicy, ale jej nienaciekający
- guz, któremu towarzyszy
niedodma
lub zapalenie całego płuca wywołane obturacją oskrzela
- obecne jest odrębne ognisko/ogniska nowotworu w tym samym płacie płuca
| T4 | gdy występuje jedna z cech: | przerzuty do okolicznych węzłów chłonnych (cecha N) |
---|
Nx | ocena regionalnych węzłów chłonnych jest niemożliwa | N0 | nie stwierdza się przerzutów do okolicznych węzłów chłonnych | N1 | przerzuty do węzłów okołooskrzelowych, wnękowych lub wewnatrzpłucnych po tej samej stronie co guz lub ich naciekanie | N2 | przerzuty do węzłów śródpiersiowych po stronie guza i węzłów pod ostrogą tchawicy | N3 | gdy spełniona jest jedna z cech:- przerzuty do węzłów wnękowych lub śródpiersiowych po stronie przeciwnej niż guz
- przerzuty do węzłów nadobojczykowych
- przerzuty do węzłów chłonnych wzdłuż mięśni pochyłych po tej samej lub przeciwnej stronie co guz
| przerzuty odległe (cecha M) |
---|
Mx | ocena obecności przerzutów odległych niemożliwa | M0 | nie stwierdza się przerzutów odległych | M1 | przerzuty odległe obecne | M1a | odrębne ognisko nowotworu w przeciwległym płucu niż guz pierwotny, guzki opłucnowe lub nowotworowy wysięk w opłucnej albo osierdziu[57] | M1b | stwierdza się przerzuty odległe poza klatką piersiową |
Stopień zaawansowania klinicznego raka niedrobnokomórkowego płucaStopień zaawansowania klinicznego (
ang.
staging) zależy od stopnia poszczególnych cech w klasyfikacji TNM i ma znaczenie w wyborze metody leczenia choroby, a szczególnie w kwalifikacji pacjenta do leczenia operacyjnego. stopień | T | N | M |
---|
rak utajony | x | 0 | 0 | 0 | is | 0 | 0 | IA | 1a, 1b | 0 | 0 | IB | 2a | 0 | 0 | IIA | 2b | 0 | 0 | 1a, 1b, 2a | 1 | 0 | IIB | 2b | 1 | 0 | 3 | 0 | 0 | IIIA | 1a, 1b, 2a, 2b | 2 | 0 | 3 | 1, 2 | 0 | 4 | 0, 1 | 0 | IIIB | 4 | 2 | 0 | każdy | 3 | 0 | IV | każdy | każdy | 1 |
Histologiczne stopnie złośliwości raka niedrobnokomórkowego płuca (
ang.
grading)- GX – nie można ocenić stopnia zróżnicowania
- G1 – rak dobrze zróżnicowany
- G2 – rak średnio zróżnicowany
- G3 – rak słabo zróżnicowany
- G4 – rak niezróżnicowany
ObjawyObjawy raka płuca pojawiają się często dopiero w zaawansowanym stadium choroby; w większości przypadków są to objawy niecharakterystyczne. - Objawy związane z naciekaniem oskrzeli, tkanki płucnej i innych struktur klatki piersiowej
- Objawy przerzutów odległych
- objawy przerzutów do kości – ból kości,
złamania patologiczne
- objawy przerzutów do mózgu – ból głowy, drgawki, zaburzenia równowagi, zaburzenia czucia, niedowłady, zaburzenia osobowości
- objawy przerzutów do wątroby – ból brzucha, nudności, spadek masy ciała,
żółtaczka
- osłuchowe i opukowe cechy niedodmy, nacieku, płynu w jamie opłucnowej
- powiększenie węzłów chłonnych
- powiększenie wątroby
- nieprawidłowości w badaniu neurologicznym
- palce pałeczkowate
- cechy
wyniszczenia
Badania dodatkowePołożony obwodowo guz płuca lewego w klasycznym radiogramie klatki piersiowej Powyższy guz w badaniu tomokomputerowym Diagnostyka obrazowaW rozpoznawaniu i monitorowaniu przebiegu raka płuca wykorzystuje się następujące badania obrazowe: Badanie
RTG
klatki piersiowejZmiany radiologiczne w raku płuca: - cień okrągły w miąższu płuca
- niedodma
- powiększenie węzłów chłonnych wnęk lub śródpiersia
- obecność płynu w jamie opłucnowej
- przerzuty do kości i zmiany związane z bezpośrednim nacieczeniem kości przez guz
- uniesienie kopuły przepony po stronie guza związane z porażeniem
nerwu przeponowego
Należy pamiętać, że prawidłowy obraz RTG klatki piersiowej nie wyklucza raka płuca! - spiralna tomografia komputerowa
- tomografia komputerowa wysokiej rozdzielczości (HRCT) – badanie wykorzystywane tylko w ocenie miąższu płuc
- wielorzędowa tomografia komputerowa
Badanie szczególnie przydatne w: - ocenie przerzutów do węzłów chłonnych śródpiersia,
- ocenie zasięgu nowotworu w ognisku niedodmy,
- poszukiwaniu przerzutów poza klatką piersiową,
- w kwalifikacji do leczenia operacyjnego,
- w określaniu obszaru napromieniania guza[59][60].
Dostępność tego badania w Polsce jest niewielka (aparaty do PET znajdują się w
Bydgoszczy
[61],
Gliwicach
[62],
Warszawie
[63] i we
Wrocławiu
[64]). Oprócz ograniczonej dostępności (rok 2008), wysokiej ceny badania, dochodzi zagadnienie interpretacji wyników PET, która będąc metodą bardzo czułą potrafi niekiedy stwarzać problemy diagnostyczne (zdarzają się niekiedy wyniki fałszywie dodatnie). Bronchoskopia
Badanie bronchoskopowe
umożliwia m.in.: Badania morfologiczneBadania te służą wykrywaniu komórek nowotworowych w różnego typu materiale tkankowym: - plwocina,
- płyn z jamy opłucnej,
- materiał uzyskany z biopsji przezskórnej płuca,
- materiał uzyskany z biopsji wykonanych podczas
badań endoskopowych
(bronchoskopia, mediastinoskopia,
wideotorakoskopia
),
- materiał z biopsji obwodowych węzłów chłonnych.
Wykorzystanie badań morfologicznych ma też znaczenie w opracowaniu metod wczesnego wykrywania raka płuca. Prowadzone były między innymi badania, na podstawie których uznano, że wykazana metodami
immunohistochemicznymi
nadekspresja białka p-53 w ogniskach
dysplazji
, w materiale pobranym z nabłonka oskrzela w trakcie bronchoskopii, może być wykorzystywanym klinicznie markerem wczesnego raka[65]. Badania laboratoryjneZnaczenie tych badań w diagnostyce raka płuca jest niewielkie. Wykonuje się: Leczenie Leczenie niedrobnokomórkowego raka płucaMetoda leczenia zależy od: - stopnia zaawansowania
- stopień I i II – leczenie operacyjne i chemioterapia po operacji
- stopień IIIA – leczenie operacyjne oraz ewentualnie chemioterapia lub radioterapia przed operacją
- stopień IIIB – radioterapia ewentualnie połączona z chemioterapią
- stopień IV – chemioterapia
paliatywna
lub leczenie objawowe
- wydolności narządów organizmu człowieka
- ogólnego stanu pacjenta
Leczenie operacyjneJest to podstawowa metoda terapii w stopniu I i II zaawansowania oraz w niektórych przypadkach stopnia IIIA (stopień ten stanowi tzw. granicę operacyjności, uważa się, że bardziej zaawansowane stadia choroby w zdecydowanej większości przypadków nie kwalifikują się już do leczenia chirurgicznego). Zabieg operacyjny polega na doszczętnej
resekcji
guza wraz z otaczającym miąższem płucnym. Wyróżnia się zabiegi operacyjne o różnym zakresie: -
lobektomia
– usunięcie
płata płuca
(najczęstszy zabieg),
- pneumonektomia – usunięcie całego płuca,
- segmentektomia – usunięcie
segmentu płuca
(wykonywana najrzadziej, głównie u chorych z guzem w stopniu T1 lub T2 i jednocześnie N0).
Ocena stopnia doszczętności resekcji: - R0 – doszczętność makroskopowa oraz mikroskopowa
- R1 – brak doszczętności w badaniu mikroskopowym
- R2 – brak doszczętności w badaniu makroskopowym
Doszczętność makroskopowa oznacza pewność co do usunięcia całego guza na podstawie oceny dokonanej za pomocą wzroku. Oceny tej dokonuje chirurg w czasie operacji lub
patomorfolog
podczas wstępnego oglądania materiału operacyjnego. Natomiast doszczętność mikroskopowa oznacza brak stwierdzenia komórek nowotworowych w badaniu histopatologicznym w linii wycięcia usuniętej tkanki z zachowaniem odpowiedniego marginesu tkanki zdrowej między nowotworem a linią cięcia. RadioterapiaMetoda leczenia u chorych niezakwalifikowanych z różnych względów do operacji. Stosuje się radioterapię radykalną, której celem jest całkowite zniszczenie komórek nowotworowych oraz radioterapię paliatywną służącą zmniejszeniu wymiarów guza, a przez to poprawie komfortu życia pacjenta przez zmniejszenie nasilenia dolegliwości. Zastosowanie w leczeniu niedrobnokomórkowego raka płuca mają następujące typy radioterapii radykalnej: -
teleradioterapia
z zastosowaniem dodatkowych metod
- radioterapia konformalna – polega na dopasowaniu za pomocą specjalnych programów komputerowych obszaru napromieniania do kształtu i położenia guza
- hiperfrakcjonowanie – podawanie kilku dawek promieniowania w ciągu doby
-
brachyterapia
ChemioterapiaStarsze leki stosowane w monoterapii lub leczeniu skojarzonym raka płuca to między innymi:
cisplatyna
,
karboplatyna
,
mitomycyna
,
ifosfamid
,
winblastyna
,
erlotynib
. Chemioterapeutyki nowej generacji stosowane w leczeniu niedrobnokomórkowego raka płuca to taksany (
paklitaksel
oraz
docetaksel
),
winorelbina
i
gemcytabina
. Stosowane nawet w monoterapii wykazują większą siłę działania niż leki starsze podawane w skojarzonych schematach leczenia. Winorelbina oraz gemcytabina są ponadto lepiej tolerowane przez
pacjentów
. Uważa się, że wzrost skuteczności nowoczesnych leków może wiązać się nie tylko z ich właściwościami, ale również z możliwością indywidualnego doboru programu leczenia w zależności od oceny czynników molekularnych, lepszą niż w przeszłości diagnostyką, dobrym leczeniem wspomagającym[68]. Leczenie skojarzoneŁączy się chemioterapię z radioterapią co wydłuża przeżycie, ale zwiększa toksyczność leczenia. Chemioterapię lub radioterapię można również łączyć z leczeniem operacyjnym (
systemowe leczenie nowotworów
). Inne metody terapii Leczenie przerzutów- przerzuty do kości – napromienianie okolicy guza przerzutowego
- przerzuty do mózgu – naświetlanie lub leczenie
neurochirurgiczne
- zespół żyły głównej górnej – radioterapia
- rozsiew nowotworu do wielu narządów drogą krwi – chemioterapia
W każdym przypadku należy pamiętać o stosowaniu
leków przeciwbólowych
zgodnie z zasadami leczenia bólu nowotworowego. Leczenie drobnokomórkowego raka płucaPodstawą leczenia tej najbardziej agresywnej postaci raka płuca jest chemioterapia. Najczęściej stosuje się następujące, silnie działające
cytostatyki
: cisplatyna,
etopozyd
,
cyklofosfamid
,
doksorubicyna
,
winkrystyna
. Ważną rolę odgrywa lek pomocniczy –
ondansetron
który hamując odruchy wymiotne poprawia komfort chorego. W wielu przypadkach konieczne jest podanie
czynnika wzrostu granulocytów
, celem zwalczenia
neutropenii
. Chemioterapeutyki zwykle podaje się w skojarzeniu przez kilka miesięcy. Pomimo dobrej odpowiedzi na leczenie rokowanie jest poważne. Wiąże się to ze znacznym stopniem złośliwości nowotworu i działaniem ubocznym cytostatyków, szczególnie ich mielotoksyczności. Istnieją hipotezy o możliwym, korzystnym wpływie
heparyny drobnocząsteczkowej
[69] u chorych na drobnokomórkowego raka płuca, przyjmujące taką biologiczną przesłankę, że te leki mogą mieć większą skuteczność przeciwnowotworową w zakresie hamowania angiogenezy i szerzenia się nowotworu na wcześniejszych etapach choroby. Oceny skuteczności chemioterapii dokonuje się za pomocą systemu
RECIST
wyróżniając
remisję
całkowitą, częściową, stabilizację lub progresję choroby:
- remisja całkowita – ustąpienie wszystkich zmian nowotworowych,
- remisja częściowa – zmniejszenie wymiarów wszystkich zmian nowotworowych o ≥ 30% przez ≥ niż 4 tygodnie,
- progresja – powiększenie się przynajmniej jednej zmiany o > 20% lub pojawienie się nowej zmiany,
- stabilizacja – wszystkie pozostałe przypadki.
Leczenie postaci ograniczonej- chemioterapia
-
napromienianie
ogniska pierwotnego nowotworu wraz z regionalnymi węzłami chłonnymi
- leczenie skojarzone: chemioterapia i radioterapia
- profilaktyczne napromienianie mózgu w przypadku remisji całkowitej
Leczenie postaci rozsianejStosuje się chemioterapię paliatywną, o ile nie ma przeciwwskazań. RokowanieRak płuca jest nowotworem rokującym źle. Wynika to głównie z powodu wykrycia choroby w zaawansowanym stadium i dużej złośliwości samego nowotworu. Odsetek przeżyć 5-letnich jest niższy niż 10%. W przypadku raka niedrobnokomórkowego za jedyną, dającą szansę na całkowite wyleczenie metodę terapii, uznaje się prawidłowo przeprowadzony zabieg operacyjny. W stopniu I odsetek 5-letnich przeżyć wśród pacjentów operowanych sięga 70%, ale chorzy z tak niskim stopniem zaawansowania choroby stanowią mniejszość. W stopniu IIIA (granica operacyjności) wspomniany odsetek wynosi maksymalnie 30%. W stopniu IV przeżycia 5-letnie się nie zdarzają. Rak drobnokomórkowy od samego początku rokuje bardzo źle, 5 lat przeżywa około 2% chorych. Nawet w przypadku pomyślnego rokowania skutkiem agresywnego leczenia jest poważne upośledzenie wydolności organizmu, co rodzi
niepełnosprawność
i
niezdolność do pracy
. Profilaktyka Profilaktyka pierwotnaProfilaktyka pierwotna polega na wszelkich działaniach, które zapobiegają rozwojowi raka płuca. Zwalczanie raka płuca na szeroką skalę przez politykę zdrowotną państw i organizacji o zasięgu ponadnarodowym polega przede wszystkim na zwalczaniu palenia tytoniu i narażania na działanie dymu tytoniowego (palenie bierne) w środowisku pracy i w miejscach publicznych. Jedną z metod walki z
nikotynizmem
jest ograniczenie, bądź też zakaz reklamy wyrobów tytoniowych obowiązujący między innymi w
Unii Europejskiej
[70]. Zakaz reklamy oraz obowiązek umieszczania napisów ostrzegawczych na opakowaniach wyrobów tytoniowych reguluje również obowiązująca od 27 lutego
2005
roku Ramowa Konwencja o Ograniczaniu Zdrowotnych Następstw Palenia Tytoniu (
ang.
Framework Convention on Tobacco Control – FCTC) przygotowana przez Światową Organizację Zdrowia[71][72]. Niektóre kraje, w tym i kraje
UE
wprowadzają coraz bardziej ostre restrykcje związane z paleniem w miejscach publicznych (np. puby i restauracje)[73][74][75]. Do działań mających na celu ograniczenie liczby zachorowań na nowotwory płuc należy również zakaz produkcji wyrobów z azbestu oraz usuwanie ze środowiska wytworzonych w przeszłości. W Polsce działania takie prowadzone są na podstawie ustawy z dnia 19 czerwca
1997
roku o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest oraz uchwały
Rady Ministrów RP
z dnia 14 lipca
2009
w sprawie sposobów bezpiecznego użytkowania oraz warunków usuwania wyrobów zawierających azbest[76]. Profilaktyka wtórna, screeningSą to wszelkie działania polegające na wykrywaniu wczesnych stadiów nowotworu u osób zdrowych, bez objawów: - okresowe badania
rtg
klatki piersiowej,
- okresowe badania
TK
klatki piersiowej,
- cytologiczne badanie plwociny.
W badaniu naukowym z 2006 r. przeprowadzonym przez Presbyterian Hospital i Weill Medical College z Cornell University w Nowym Jorku wykazano przydatność wykonywania przesiewowych badań profilaktycznych za pomocą
spiralnej tomografii komputerowej
o niskiej dawce promieniowania[77]. Badanie to wykazało, że wykonywanie tego typu badań screeningowych jest tak samo lub bardziej uzasadnione jak wykonywanie
mammografii
piersi w celu wykrywania
raka sutka
. HistoriaRak płuca był bardzo rzadki przed pojawieniem się palenia papierosów. W 1878 raki płuc stanowiły 1% wszystkich nowotworów złośliwych, jakie spotykano w
sekcji zwłok
, ale procent ten wzrósł do 10-15% na początku XX wieku[78]. Liczba przypadków znanych w literaturze medycznej w 1912 wyniosła tylko 374 przypadki na całym świecie[79]. Badanie wśród brytyjskich lekarzy przeprowadzone w latach 1950. jako pierwsze dostarczyło dobry dowód na związek pomiędzy paleniem a rakiem płuca[80]. Radon powiązano z rakiem płuca po raz pierwszy w związku z przypadkami wśród górników z
Rudaw
niedaleko
Schneebergu
w Saksonii. Wydobywano tam srebro od 1470, jednakże złoża są bogate w
uran
,
rad
i radon. U górników rozwijała się nieproporcjonalna liczba chorób płuc, które zostały ostatecznie rozpoznane jako rak w latach 1870. Około 75% górników zmarło z powodu raka płuc. Pomimo odkrycia kontynuowano wydobycie do lat 1950. z powodu zapotrzebowania
ZSRR
na uran[81]. Przypisy- ↑ 1,0 1,1 WHO:
Cancer
. Feb 2006. [dostęp 2007-06-25].
- ↑ WHO:
Deaths by cause, sex and mortality stratum
. 2004. [dostęp 2007-06-01].
- ↑
Lung Cancer Facts (Women)
. 2006. [dostęp 2007-05-26].
- ↑ 4,0 4,1 JM Samet.
Cigarette smoking and lung cancer in New Mexico
. „American Review of Respiratory Disease”, ss. 1110-1113 (May 1988).
- ↑ Gorlova OY, Weng SF, Zhang Y, Amos CI, Spitz MR. Aggregation of cancer among relatives of never-smoking lung cancer patients. Int J Cancer. 2007 Feb 15;121(1):2865-2872
PMID 17304511
- ↑ Sasco AJ, Secretan MB, Straif K. Tobacco smoking and cancer: a brief review of recent epidemiological evidence. Lung Cancer. 2004 Aug;45 Suppl 2:S3-9.
PMID 15552776
- ↑ Hackshaw AK, Law MR, Wald NJ. The accumulated evidence on lung cancer and environmental tobacco smoke. BMJ. 1997 Oct 18;315(7114):980-8.
PMID 9365295
- ↑ O Catelinois.
Lung Cancer Attributable to Indoor Radon Exposure in France: Impact of the Risk Models and Uncertainty Analysis
. „Environmental Health Perspectives”, ss. 1361-1366 (2006). National Institute of Environmental Health Science.
- ↑ 9,0 9,1 Z Kabir.
Lung cancer and urban air-pollution in dublin: a temporal association?
. „Irish Medical Czasopismo”, ss. 367-369 (2007).
- ↑ 10,0 10,1 YM Coyle.
An ecological study of the association of metal air pollutants with lung cancer incidence in Texas.
. „Czasopismo of Thoracic Oncology”, ss. 654-661 (2006).
- ↑ 11,0 11,1 HF Chiu.
Outdoor air pollution and female lung cancer in Taiwan.
. „Inhal Toxicol”, ss. 1025-1031 (Dec 2006).
- ↑ Juszko-Piekut M, Kołosza Z, Moździerz A. The influence of selected environmental factorc on lung cancer incidence in immigrant population of industrial areas. Polish Journal of Environmental Studies. Vol.13, Supplement II (2004), 174-180.
- ↑ Zemła B, Zielonka I, Skalska-Vorbrodt J, Kołosza Z, Banasik R. Rak płuca wśród autochtonów i imigrantów Górnego Śląska a palenie tytoniu, narażenia w mikrośrodowiskach pracy i zanieczyszczenia atmosfery. Wiad. Lek. 45. 9-10 (1992), 349-353.
- ↑ 14,0 14,1 John D Minna: Harrison's Principle's of Internal Medicine. 2005, s. 506. DOI:
10.1036/0071402357
.
- ↑ Peto R, Darby S, Deo H i wsp. Smoking, smoking cessation and lung cancer in the UK since 1950: combination of national statistics with two case-control studies. „BMJ”. 321, ss. 323-329 (2000).
- ↑ Jerzy E. Tyczyński, Freddie Bray, D. Maxwell Parkin.
Lung cancer in Europe
. „ENCR Cancer Fact Sheets”. 1 (March 2002). International Agency for Research on Cancer (
ang.
).
- ↑ 17,0 17,1 Zakład Epidemiologii i Prewencji Nowotworów Centrum Onkologii – Instytut w Warszawie.
Raporty na podstawie danych Centrum Onkologii
- ↑ Jemal A, Siegel R, Ward E, Murray T, Xu J, Thun MJ. Cancer Statistics, 2007. CA: A Cancer Journal for Clinicians. 2007; 57:43-66.
PMID 17237035
- ↑ IARC monographs on the evaluation of the carcinogenic risk of chemicals to humans. Tobacco smoking, IARC, Lyon, France 1986, vol. 38.
- ↑ Vineis P et al. Tobacco and cancer: recent epidemiological evidence. J Natl Cancer Inst 96(2), 99-106, 2004.
- ↑ Doll R, Peto R, Boreham J, Sutherland I. Mortality in relation to smoking: 50 years' observations on male British doctors. BMJ. 2004 Jun 26;328(7455):1519. Epub 2004 Jun 22.
PMID 15213107
- ↑ Juszko-Piekut M, Olczyk D. Palenie papierosów jako czynnik ryzyka w etiologii raka płuca wśród mieszkańców Górnego Śląska. Medycyna Środowiskowa. 2003. 6(1), 25-30
- ↑ Szydłowska-Stańczyk I., Szeszenia-Dąbrowska N., Zawodowe uwarunkowania raka płuca w badaniach epidemiologicznych, Medycyna Pracy 2001, 51; 1; 27-34.
- ↑ Juszko-Piekut M., Kołosza Z., Moździerz A., The influence of selected environmental factorc on lung cancer incidence in immigrant population of industrial areas, Polish Journal of Environmental Studies Vol.13, Supplement II (2004), 174-180.
- ↑ Zemła B., Zielonka I., Skalska-Vorbrodt J., Kołosza Z., Banasik R., Rak płuca wśród autochtonów i imigrantów Górnego Śląska a palenie tytoniu, narażenia w mikrośrodowiskach pracy i zanieczyszczenia atmosfery, Wiad. Lek. 45. 9-10 (1992), 349-353.
- ↑ Krasińska L., Niestabilność mikrosatelitarna w raku płuca, Nowotwory – Journal of Oncology (2002), T. 52, 45-51.
- ↑ O. Catelinois, A. Rogel, D. Laurier, S. Billon i inni. Lung cancer attributable to indoor radon exposure in france: impact of the risk models and uncertainty analysis.. „Environ Health Perspect”. 114 (9), ss. 1361-6 (Sep 2006).
PMID 16966089
.
- ↑
Radiation information: radon
. Oct 2006. [dostęp 2007-05-25].
- ↑ RW Field.
Residential radon gas exposure and lung cancer: the Iowa Radon Lung Cancer Study
. „American Journal of Epidemiology”, ss. 1091-1102 (Jun 2000). Oxford Journals.
- ↑
Iowa Radon Lung Cancer Study
. Jun 2000. [dostęp 2007-05-25].
- ↑ E.C. Hammond. Asbestos exposure, cigarette smoking and death rates. „Ann N Y Acad Sci”, s. 473. 1979.
PMID 294198
..
- ↑
Science and publications
. www.chrysotile.com. [dostęp 2010-07-30].
- ↑ C Leroux.
Jaagsiekte Sheep Retrovirus (JSRV): from virus to lung cancer in sheep
. „Veterinary Research”, ss. 211-228 (Mar-Apr 2007).
- ↑ M. Palmarini, H. Fan. Retrovirus-induced ovine pulmonary adenocarcinoma, an animal model for lung cancer.. „J Natl Cancer Inst”. 93 (21), ss. 1603-14 (Nov 2001).
PMID 11698564
.
- ↑ YW. Cheng, HL. Chiou, GT. Sheu, LL. Hsieh i inni. The association of human papillomavirus 16/18 infection with lung cancer among nonsmoking Taiwanese women.. „Cancer Res”. 61 (7), ss. 2799-803 (Apr 2001).
PMID 11306446
.
- ↑ H Zheng.
Oncogenic role of JC virus in lung cancer
. „Czasopismo of Pathology”, ss. 306-315 (May 2007).
- ↑ L Giuliani.
Detection of oncogenic viruses (SV40, BKV, JCV, HCMV, HPV) and p53 codon 72 polymorphism in lung carcinoma
. „Lung Cancer” (Mar 2007).
- ↑ KM Fong.
Lung cancer. 9: Molecular biology of lung cancer: clinical implications
. „Thorax”, ss. 892-900 (Oct 2003). BMJ Publishing Group Ltd..
- ↑ R Salgia.
Molecular abnormalities in lung cancer
. „Czasopismo of Clinical Oncology”, ss. 1207-1217 (Mar 1998).
- ↑ S Aviel-Ronen.
K-ras mutations in non-small-cell lung carcinoma: a review
. „Clinical Lung Cancer”, ss. 30-38 (lipiec 2006). Cancer Information Group.
- ↑ TR. Devereux, JA. Taylor, JC. Barrett. Molecular mechanisms of lung cancer. Interaction of environmental and genetic factors. Giles F. Filley Lecture.. „Chest”. 109 (3 Suppl), ss. 14S-19S (Mar 1996).
PMID 8598134
.
- ↑ Faran G., Dworakowska D., Jassem E..
Kliniczne znaczenie immunohistochemicznej ekspresji białek p53, Bcl-2 i Bax u chorych na niedrobnokomórkowego raka płuca.
. „Współczesna Onkologia”, ss. 2004, Vol 8; 7, 328-337 (2004).
- ↑ EA Engels. Systematic evaluation of genetic variants in the inflammation pathway and risk of lung cancer. „Cancer Research”, ss. 6520–6527 (Jul 2007).
PMID 17596594
.
- ↑ AS Wenzlaff. CYP1A1 and CYP1B1 polymorphisms and risk of lung cancer among never smokers: a population-based study. „Carcinogenesis”, ss. 2207–2212 (Dec 2005).
PMID 16051642
.
- ↑ JW Son. Polymorphisms in the caspase-8 gene and the risk of lung cancer. „Cancer Genetics and Cytogenetics”, ss. 121–127 (Sep 2006).
PMID 16938569
.
- ↑ J Yin. The DNA repair gene XRCC1 and genetic susceptibility of lung cancer in a northeastern Chinese population. „Lung Cancer”, ss. 153–160 (May 2007).
PMID 17316890
.
- ↑ 47,0 47,1 47,2 47,3 47,4 47,5 47,6 Travis WD, Travis LB, Devesa SS.: Lung cancer. Cancer. 1995; 75(1): 191–202.
PMID 8000996
- ↑ Morandi U, Casali C, Rossi G.: Bronchial typical carcinoid tumors. Seminars in Thoracic and Cardiovascular Surgery. 2006; 18(3): 191–198.
PMID 17185178
- ↑ Etienne-Mastroianni B, Falchero L, Chalabreysse L, et al.: Primary sarcomas of the lung: a clinicopathologic study of 12 cases. Lung Cancer. 2002 Dec; 38(3): 283–289.
PMID 12445750
- ↑ N Sánchez-Mora. Mucoepidermoid tumors of the bronchus. Ultrastructural and immunohistochemical study. , ss. 9–13 (styczeń 2007).
PMID 17128406
.
- ↑ CA Moran. Primary adenoid cystic carcinoma of the lung. A clinicopathologic and immunohistochemical study of 16 cases. „Cancer”, ss. 1390–1397 (marzec 1994).
PMID 7509254
.
- ↑ JB Seo.
Atypical pulmonary metastases: spectrum of radiologic findings
. „Radiographics”, ss. 403–417 (2001).
PMID 11259704
. [dostęp 2007-09-10].
- ↑ Watanabe Y. TNM classification for lung cancer. Ann Thorac Cardiovasc Surg. 2003 Dec;9(6):343-50.
PMID 15003094
- ↑ Lababede O., Meziane MA., Rice TW. TNM staging of lung cancer: a quick reference chart. Chest. 1999 Jan;115(1):233-5.
PMID 9925089
- ↑ Jako stopień T1a klasyfikuje się również dowolnej wielkości, szerzący się powierzchownie guz, który nacieka tylko ścianę oskrzela i sięga do oskrzela głównego. Tego typu sytuacja występuje rzadko.
- ↑ Jako stopień T4 klasyfikuje się guz Pancoasta naciekający trzony kręgów, kanał kręgowy, naczynia krwionośne podobojczykowe, lub gałęzie
splotu ramiennego
na poziomie C8 i wyższych.
- ↑ Jeśli mimo obecności płynu w opłucnej bądź w osierdziu, w wielokrotnie wykonywanych badaniach cytologicznych płynu nie można stwierdzić komórek nowotworowych i płyn nie jest krwisty ani nie ma cech płynu wysiękowego, a ponadto na podstawie klinicznej oceny pacjenta nie należy podejrzewać obecności wysięku o charakterze nowotworowym, taki stan klasyfikuje się jako stopień M0.
- ↑
Postępowanie w raku płuca. Aktualne wytyczne American College of Chest Physicians
. Medycyna Praktyczna Chirurgia 2004/05
- ↑
Informacje ze strony Dolnośląskiego Centrum Medycyny Nuklearnej we Wrocławiu
- ↑ Bunyaviroch T, Coleman RE.:
PET evaluation of lung cancer
. J Nucl Med. 2006 Mar;47(3):451-69.
PMID 16513615
- ↑
Pracownia PET
. Zakład Medycyny Nuklearnej Centrum Onkologii w Bydgoszczy. [dostęp 2010-05-02].
- ↑
Strona Centrum Onkologii w Gliwicach
- ↑
Informacja ze strony Euromedic Polska
- ↑ .
from, rss.htm Informacja na stronie portalu Polska.pl
- ↑ Ponticiello A, Barra E, Giani U, et al.:
p53 immunohistochemistry can identify bronchial dysplastic lesions proceeding to lung cancer: a prospective study
. Eur Respir J 2000; 15: 547-552
- ↑ A Pastor.
Diagnostic value of SCC, CEA and CYFRA 21.1 in lung cancer: a Bayesian analysis
. „European Respiratory Journal”, ss. 603-609 (1997). ERS Journals Ltd. 1997.
- ↑ Tas F, Aydiner A, Topuz E, Yasasever V, Karadeniz A, Saip P. Utility of the serum tumor markers: CYFRA 21.1, carcinoembryonic antigen (CEA), and squamous cell carcinoma antigen (SCC) in squamous cell lung cancer. Journal Of Experimental & Clinical Cancer Research. 2000 Dec;19(4):477-81.
PMID 11277326
- ↑ Kowalski D.M., Krzakowski M., Nowe leki w chemioterapii niedrobnokomórkowego raka płuca w stadium uogólnienia – rzeczywiste korzyści, Współczesna Onkologia (2001), vol. 5, 6, 278-284.
- ↑ James D, Douketis MD, Nancy S, Lloyd MSc.
Czy heparyny są lekami przeciwnowotworowymi?
, Medycyna Praktyczna 2008/01, str. 34-40
- ↑ Kurier Elektroniczny Medycyny Praktycznej:
Wchodzi w życie zakaz reklamy tytoniu w całej UE
. 01.08.2005.
- ↑ Kurier Elektroniczny Medycyny Praktycznej:
Weszła w życie konwencja antynikotynowa
. 01.03.2005.
- ↑ WHO:
Updated status of the WHO Framework Convention on Tobacco Control
. [dostęp 2010-05-02].
- ↑ Kurier Elektroniczny Medycyny Praktycznej:
Włochy wolne od dymu
. 10.01.2005.
- ↑ Kurier Elektroniczny Medycyny Praktycznej:
Irlandia bez papierosa
. 29.03.2004.
- ↑ Kurier Elektroniczny Medycyny Praktycznej:
Niemiecki rząd ogranicza prawa palaczy
. 28.02.2007.
- ↑
Usuwanie azbestu
. [dostęp 2010-05-02].
- ↑ International Early Lung Cancer Action Program Investigators, Henschke CI, Yankelevitz DF, Libby DM. Survival of patients with stage I lung cancer detected on CT screening. „N Engl J Med.”. Oct 26;355(17), ss. 1763-71 (2006). PMID.
- ↑ Witschi H.
A short history of lung cancer
. Toxicol Sci. 2001 Nov;64(1):4-6.
PMID 11606795
- ↑ Adler I. Primary malignant growths of the lungs and bronchi. New York: Longmans, Green, and Company; 1912., cited in Spiro SG, Silvestri GA.
Sto lat raka płuc.
Am J Respir Crit Care Med. 2005 Sep 1;172(5):523-9.
PMID 15961694
- ↑ R Doll. Lung cancer and other causes of death in relation to smoking; a second report on the mortality of British doctors. „British Medical Journal”, ss. 1071–1081 (listopad 1956).
PMID 13364389
.
- ↑ M Greaves: Cancer: the Evolutionary Legacy. Oxford University Press, 2000, ss. 196–197. .
Bibliografia-
Andrzej Szczeklik
(red.), Choroby wewnętrzne, Tom 1, Wydawnictwo Medycyna Praktyczna,
Kraków
,
2005
,
- Jerzy Stachura, Wenancjusz Domagała, Patologia znaczy słowo o chorobie, Wydawnictwo PAU,
Kraków
,
2003
,
- Radzisław Kordek, Jacek Jassem, Maciej Krzakowski, Arkadiusz Jeziorski, Onkologia. Podręcznik dla studentów i lekarzy, Medical Press,
Gdańsk
,
2003
,
- LH. Sobin (Editor), Ch. Wittekind (Editor), TNM Classification of Malignant Tumours, 6th Edition, John Wiley & Sons, Hoboken,
New Jersey
,
2002
,
- Joanna Wysocka, Andrzej Komorowski, Jarosław Kużdżał.
Rak płuca. Nowa klasyfikacja TNM (2010 r.)
. „Medycyna Praktyczna Onkologia”. 4, ss. 75–8 (2010). Wydawnictwo Medycyna Praktyczna.
ISSN
1896-4214
.
- Anna Wrona, Jacek Jassem.
Nowa klasyfikacja TNM w raku płuca
. „Onkologia w Praktyce Klinicznej”. 5 (6), ss. 250–60 (2009). Via Medica.
ISSN
1734–3542
.
Linki zewnętrzne
Inne hasła zawierające informacje o "Rak płuca":
Rak języka
...
Zawał mięśnia sercowego
...
Krwioplucie
serca
lewokomorowa)Choroby, w których może występować krwioplucie (od najczęstszych do najrzadszych):
zapalenie oskrzeli
rozstrzenie oskrzeli
Rak płuca
mukowiscydoza
gruźlica
zapalenie płuc
bakteryjne
zatorowość płucna
niewydolność serca lewokomorowa
urazy
płuca (w tym
jatrogenne
np. ...
Oskrzeliki
...
Opłucna
...
Stepan Bandera
...
Przeszczepianie narządów
...
Szkocja
...
Terpentyna
...
Wulgata
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Rak płuca":
Zanieczyszczenia atmosfery (plansza 15)
...
Higiena układu oddechowego (plansza 6)
...
Higiena układu ruchu (plansza 12)
...
|