Ontogeneza, rozwój osobniczy (
gr.
on, ontos – byt, genesis – pochodzenie) –
nauka
zajmująca się rozwojem
organizmu
– zespołem przemian zachodzących w ciągu życia organizmu – od momentu jego powstania w procesie
rozmnażania
do
śmierci
.
Zaczątek organizmu w rozmnażaniu bezpłciowym jest wielokomórkowy. Na jego rozwój osobniczy składają się dwa procesy:
W rozmnażaniu płciowym powstanie zaczątku nowego organizmu poprzedza
gametogeneza
. Po
zapłodnieniu
komórki jajowej lub jej pobudzeniu do rozwoju dzieworodnego bez udziału plemnika, nazywany ze względu na prostą budowę
zarodkiem
[1]
Ontogeneza jest badana przez biologię rozwojową.
Wyróżnia się trzy rodzaje czynników wpływających na rozwój ontogenetyczny:
- czynniki endogenne (genetyczne) – determinanty
rozwoju
,
- czynniki endogenne (paragenetyczne) – stymulatory rozwoju,
- czynniki egzogenne – modyfikatory rozwoju.
Czynniki genetyczne warunkują predyspozycje danego osobnika do określonego tempa rozwoju, do osiągnięcia odpowiednich rozmiarów
ciała
, sprawności fizycznej i umysłowej. Np.:
płeć
jest cechą wiążącą się z zasadniczymi różnicami w rozwoju chłopców i dziewcząt.
Czynniki paragenetyczne to te właściwości organizmu
matki
, które mogą dodatkowo (pozagenowo) wpłynąć na rozwój
płodu
, co wynika ze ścisłego kontaktu organizmu matki i
dziecka
w jego życiu płodowym, np.: tryb życia matki w czasie ciąży. Czynniki egzogenne dzielą się na czynniki biogeograficzne, np.: cechy klimatu, zasoby naturalne zamieszkiwanego terenu, i czynniki społeczno-kulturowe, takie jak pochodzenie społeczne, wielkość zamieszkiwanej miejscowości, wielkość rodziny. Na rozwój ontogenetyczny składają się trzy procesy: różnicowanie (progresywne narastanie odrębności w strukturze i funkcji
komórek
), wzrost (stały przyrost masy ogólnej) i morfogeneza (wykształcenie formy i przyjmowanie nowego kształtu). W poszczególnych etapach rozwoju jeden z tych procesów dominuje, decydując o charakterze kolejnych zmian w organizmie.
Pisząc o etapach rozwoju ontogenetycznego należy wspomnieć o
okresach rozwojowych
. Pierwszy to okres życia wewnątrzmacicznego (prenatalny) w skład którego wchodzą podokresy: jaja płodowego,
zarodkowy
i
płodowy
. Kolejny okres to okres życia pourodzeniowego (postnatalny), składający się z okresów:
noworodkowego
, niemowlęcego,
poniemowlęcego
, okres wczesnego dzieciństwa, starszego dzieciństwa, młodzieńczy, dorosłości,
dojrzałości
i starości. Od okresu życia wewnątrzmacicznego do okresu młodzieńczego w organizmie dominują procesy anaboliczne (syntezy) nad katabolicznymi (rozpadu). W okresie dorosłości procesy te równoważą się. Natomiast w okresie dojrzałości i starości przeważają procesy kataboliczne. Należy pamiętać, że zmiany zachodzące w procesie ontogenezy mają charakter ciągły a nie skokowy, i że są indywidualne dla każdego osobnika. Zobacz też:
teoria rekapitulacji
(ontogeneza powtarza
filogenezę
) zaproponowaną przez
Ernst Haeckel
'a w roku
1866
.
Oczywistym jest że nie sposób wyodrębnić czystego stadium
ryby
,
gada
,
ssaka
etc. gdyż nie doszłoby do przejścia do następnego stadium rozwoju. Przypomina to raczej budowę domu z jednoczesną rozbiórka. Niektóre elementy rozwojowe zarodka, z etapu wcześniejszego rozwoju rodowego nigdy nie są zakończone, gdyż ich projekt wypadł z rozwoju na późniejszym etapie rozwoju rodowego i nie istnieje w zapisie genetycznym.
Zobacz też
Ważniejsze publikacje
Bibliografia
- ↑ Jura C., Klag J., Podstawy embriologii zwierząt i człowieka, tom 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.