Antropogeneza (
gr.
ánthrôpos – człowiek, génesis – pochodzenie) –
filogeneza
człowieka, czyli pochodzenie, droga rozwojowa i procesy biologiczne, które doprowadziły do powstania anatomicznie nowoczesnego człowieka rozumnego (Homo sapiens sapiens), wyjaśniane na gruncie
teorii ewolucji
w oparciu o osiągnięcia
antropologii
,
filogenetyki
molekularnej i
antropolingwistyki
.
Pozycja człowieka w przyrodzie
Z
biologicznego
punktu widzenia człowiek klasyfikowany jest jako
ssak łożyskowy
z najlepiej wśród wszystkich zwierząt rozwiniętym
mózgiem
, co – obok wielu innych cech – stawia go wśród
ssaków naczelnych
(Primates).
Człekokształtne naczelne
wyróżnia brak ogona, większe rozmiary ciała i większy mózg. Potrafią przyjmować postawę
dwunożną
. Do
człowiekowatych
(Hominidae) zalicza się obecnie obok człowieka jego wymarłe formy oraz
orangutany
,
goryle
i
szympansy
. W tej grupie (
rodzinie
) współczesny człowiek rozumny jest jedyną żyjącą istotą, która poruszając się na dwóch nogach w postawie wyprostowanej, posługując się
umysłem
i
mową
nauczyła się wytwarzać narzędzia[1] i za ich pomocą celowo przekształcać swoje otoczenie, tworzyć
kulturę
i budować
cywilizacje
.
Analogicznie, jak przy wyjaśnianiu
powstania życia na Ziemi
, pełne wyjaśnienie powstania człowieka powinno podać kolejność powstawania charakteryzujących go cech, za które – w dużym uproszczeniu – przyjmuje się najczęściej osiągnięcie naziemnego, dwunożnego chodu, pionizację postawy ciała, rozwój mózgowia i pojawienie się
inteligencji
rozumianej jako myślenie (również abstrakcyjne), zdolność uczenia się i rozwiązywania problemów. Również w tej kwestii nie ma pełnej teorii. Poniżej przedstawiono próbę podsumowania obecnego stanu wiedzy.
Rys historyczny myśli ewolucyjnej
Porównanie szkieletów
człowieka
(z lewej) i
goryla
.
Rysunek z Brehms Tierleben, Small Edition 1927Podobieństwa pomiędzy ludźmi i niektórymi dużymi
małpami człekokształtnymi
dostrzegano od bardzo dawna. Malajczycy nazywali
orangutana
leśnym człowiekiem (orang-outang)[2],
Karol Linneusz
zaklasyfikował do
rodzaju
Homo człowieka i
szympansa
, któremu nadał nazwę systematyczną Homo nocturnus[3] (nocny człowiek, człowiek nocy)[4], a rodzinę człowiekowatych (
Hominidae
) umieścił wśród małp człekokształtnych[5].
Kolejny etap rozwoju myśli ewolucyjnej rozpoczął się od odkrycia w 1829 (Engis,
Belgia
), w 1848 (Forbes' Quarry,
Gibraltar
) i w 1856 roku (
Neanderthal
,
Niemcy
) kości istot podobnych do człowieka (
neandertalczyk
). Pojawiło się wówczas pojęcie
człowieka jaskiniowego
, które przetrwało do naszych czasów w kulturze masowej. Do czasów
Darwina
w świecie chrześcijańskim panowało powszechne przekonanie o wyjątkowej pozycji człowieka wśród żywych stworzeń (
antropocentryzm
). Opublikowana przez Darwina
teoria ewolucji
[6] wywołała lawinę dyskusji pomiędzy naukowcami (
Thomas Henry Huxley
,
Georges Cuvier
,
Charles Lyell
,
Richard Owen
,
Alfred R. Wallace
i inni) oraz w wielu innych kręgach.
Karol Darwin zakładał, że poszukiwania skamielin wczesnych hominidów powinny być prowadzone w Afryce (Darwin, 1871). Wnioskował tak z analizy zasięgu naturalnego występowania gatunków najbliżej spokrewnionych z człowiekiem.
Poszukiwania prowadzone w różnych regionach świata – poza młodszymi genealogicznie okazami – nie dostarczały nowych danych o formach starszych od neandertalczyka. Począwszy od 1924 sytuacja zaczęła się zmieniać. Wskazywany przez Darwina kierunek poszukiwań wydawał się właściwy i kolejne lata przynosiły coraz to nowe odkrycia. Uwaga całego świata skoncentrowała się na afrykańskich stanowiskach archeologicznych.
W miarę napływających doniesień z wyników badań nad znalezionymi skamielinami obraz drogi rozwojowej człowieka ulegał zmianie. Pojawiły się naukowe opisy odkrytych szczątków, pierwsze próby ich klasyfikowania (
Australopithecus
, Plesianthropus, Paranthropus, Zinjanthropus,
Gigantopithecus
,
Oreopithecus bambolii
, Meganthropus, Pithecanthropus, Palaeoanthropus, Cyphanthropus, Euranthropus, Protanthropus) oraz pierwsze próby rekonstrukcji ich wyglądu. Kolejne odkrycia dostarczały nowych danych, często zmieniając dotychczasowy obraz antropogenezy.
Filogeneza
Zanim pojawił się człowiek
Pierwsze
łożyskowce
(
Eomaia
) pojawiły się w
kredzie
z grupy wymarłych,
żyworodnych ssaków
, nazywanych
Eupantotheria
, Eomaia prawdopodobnie dała początek kilku grupom:
Xenarthra
,
Afrotheria
,
Euarchontoglires
,
Laurasiatheria
oraz Protoeutheria. Pierwsze
euarchonty
(Plesiadapis), w
paleocenie
dały początek pierwotnym
małpiatkom
, te dały początek linii ewolucyjnej, której pierwszym przedstawicielem był
Eosimias
, żyjący 45-40 mln lat temu. Do tej linii ewolucyjnej obecnie należą
małpy szerokonose
,
makakokształtne
oraz
małpy człekokształtne
.
Na podstawie analizy wyników badań molekularnych ustalono, że małpy szerokonose (
Platyrrhini
) oddzieliły się od wąskonosych ok. 35 mln lat temu[7] Nie ma pewności, co do tego, gdzie wyewoluowały naczelne. Wielu badaczy skłania się ku Afryce, jednak prace archeologów na terenie Eurazji zdają się temu przeczyć. Niektórzy naukowcy wskazują nawet na Amerykę Północną[8][9], która w
paleocenie
i na początku
eocenu
wraz z Eurazją tworzyła
Laurazję
.
Hominoid, hominid, Homo
Późnomioceńskie
(15-5 mln lat temu) naczelne określane są jako hominoidy. Charakteryzuje je:
- brak ogona
- zatrzymanie rozrostu
kości miednicy
- budowa ramion i barków umożliwiająca zawieszanie się na gałęziach
- mózg nieznacznie większy niż u współczesnych małp (z uwzględnieniem proporcji ciała)
- rozwój wzroku
Do tej grupy zaliczane są
driopiteki
.
Przypuszczalny obszar pojawienia się pierwszych hominidów
Hominidami określane są gatunki, które wyróżnia:
-
dwunożność
– cecha do niedawna przypisywana wyłącznie człowiekowi
- znaczny wzrost mózgu w stosunku do proporcji ciała
- zmiana w uzębieniu i muskulaturze
- naziemny tryb życia
- długotrwały
rozwój osobniczy
Kiedy i gdzie linia hominidów oddzieliła się od linii małp człekokształtnych i przez jakie stadia przeszła zanim osiągnęła poziom człowieka?
Orangutany
oddzieliły się od linii prowadzącej do człowieka ok. 12 mln lat temu. Najwcześniejszym z mioceńskich hominidów był
oreopitek
(9-7 mln lat, Włochy). Analizy molekularne wskazują, że najpierw
goryle
(ponad 8 mln lat), a później – bliżej spokrewnione z człowiekiem –
szympansy
(między 6-4 mln lat temu[10]) oddzieliły się od linii Homo.
Za najstarszych przedstawicieli rodziny człowiekowatych uznaje się
Sahelanthropus tchadensis
(choć jego dwunożność nie została potwierdzona) i
Orrorin tugenensis
, których szczątki znaleziono w Afryce. Ok. 5,5 mln lat temu – również w Afryce – pojawiły się
ardipiteki
(
A. kadabba
i
A. ramidus
), a po nich pierwsze
australopiteki
(4-2 mln lat temu) i spokrewnione z nimi
parantropy
. Skamieniałościom australopiteków towarzyszyły narzędzia kamienne, jednak nie ma pewności, czy nie były one wytworem późniejszych lub żyjących już wyżej rozwiniętych hominidów przebywających na tym samym terenie. Z tego okresu (3,6 mln lat) pochodzą najstarsze znane odciski stóp z
Tanzanii
przypisywane dwunożnym człowiekowatym (
Mary Leakey
, 1977) oraz odkryty w 1999
Kenyanthropus platyops
.
Hominidy przed pojawieniem się pierwszych HomoNazwa | Szacowany okres występowania | Obszar występowania | Uwagi |
---|
†
Sahelanthropus tchadensis
| 7 mln lat temu | środkowa Afryka | |
†
Orrorin tugenensis
| 6,1-5,8 mln lat temu | Kenia | być może przodek
szympansa
|
†
Ardipithecus kadabba
| 5,8-5,2 mln lat temu | Etiopia | |
†
Ardipithecus ramidus
| 4,4 mln lat temu | Etiopia | |
†
Australopithecus anamensis
| 4 mln lat temu | Kenia,Etiopia | |
†
Australopithecus afarensis
| 3,9-3 mln lat temu | Etiopia,Tanzania,Kenia | uważany za bezpośredniego przodka rodzaju Homo |
†
Australopithecus bahrelghazali
| 3,5 – 3 mln lat temu | Czad | |
†
Australopithecus africanus
| 3,3-2,4 mln lat temu | Afryka Południowa | |
†
Australopithecus garhi
| 2,5 mln lat temu | Etiopia | |
†
Paranthropus aethiopicus
| 2,5 mln lat temu | Kenia | |
†
Paranthropus boisei
| 2-1,4 mln lat temu | wschodnia Afryka | |
†
Paranthropus robustus
| 1,6 mln lat temu | Afryka Południowa | |
†
Kenyanthropus platyops
| 3,5 – 3,2 mln lat temu | Kenia | Australopithecus afarensis(?), ew. przodek Homo rudolfensis |
Pierwsze ślady człowieka
Najstarszych przedstawicieli rodzaju Homo ( z jęz. angielskiego hominin dla odróżnienia od hominid) znamy z pokładów datowanych na ok. 2,6 mln lat. Wyróżnia je:
- największa wśród znanych gatunków pojemność puszki mózgowej
- mniejsze
siekacze
i
kły
niewystające poza linię innych zębów, grubsze
szkliwo
, kształt szczęki bardziej paraboliczny niż u wcześniejszych naczelnych
- budowa stopy, u człowieka palce stopy utraciły chwytność
- czaszka bardziej zaokrąglona, z mniejszą częścią twarzową
- umiejętność wytwarzania narzędzi
Pierwszym śladom przedstawicieli rodzaju Homo towarzyszą
prymitywne narzędzia kamienne
. Narzędzia znalezione w
wąwozie Olduvai
(
kultura Olduvai
) – datowane na ok. 2,6 mln lat (Hadar,
Omo
i
Turkana
), a w Azji na ok. 2 mln lat – przypisywane są
Homo habilis
(człowiek zręczny). Prawdopodobnie wyłonił się spośród
australopiteków
. Był od nich bardziej wyprostowany, osiągał ok. 130 cm wzrostu i miał większy mózg. Świadectwa kopalne wskazują na jego obecność do ok. 1,5 mln lat temu. Od ok. 1,8 mln do 70 tys. lat temu żył
H. erectus
i
H. ergaster
czasami traktowane jako jeden gatunek –
pitekantrop
nazywany człowiekiem wyprostowanym. Jego (lub ich) ślady znajdowane są w Afryce, Azji i Europie, co sugeruje, że był pierwszym gatunkiem, który opuścił Afrykę. Pitekantrop udoskonalił wytwarzanie narzędzi, polował na zwierzęta i potrafił rozpalać ogień. Prawdopodobnie tworzył struktury społeczne oparte na związkach rodzinnych.
Ok. 350 tys. lat temu na terenie Europy pojawili się pierwsi przedstawiciele
neandertalczyka
(Homo neanderthalensis). Pierwsze ślady
Homo sapiens
datowane są na ok. 250 tys. lat (archaiczny Homo sapiens). W Europie pojawił się ok. 45 tys. lat temu (
kromaniończyk
), a więc w czasie kiedy żyli jeszcze neandertalczycy. Obydwa gatunki koegzystowały obok siebie przez blisko 10 tys. lat. Do tej pory nie wiadomo, co spowodowało wyginięcie neandertalczyków.
Od stada do cywilizacji
Współczesny Homo sapiens zajmował się głównie myślistwem. Prowadził koczowniczy tryb życia. Polowania dostarczały mu wysokokalorycznego mięsa, skór, którymi się okrywał oraz kości wykorzystywanych do wytwarzania coraz wydajniejszych narzędzi. W poszukiwaniu zwierzyny i nowych terenów łowieckich zaludniał nowe obszary.
Religia i kultura
Najstarsze ślady religii pojawiły się 100 tys. lat temu w postaci pochówków (wiara w życie pośmiertne) i rysunków naskalnych.
35-30 tys. lat p.n.e. temu pojawiły się pierwsze zabytki
sztuki prehistorycznej
,
malowidła naskalne w jaskiniach
nazywane sztuką paleolitu.
Rolnictwo i hodowla
Wędrówki zwierząt poszukujących źródeł wody i żywności przyczyniły się prawdopodobnie do celowej 'opieki' nad szczególnie przydatnymi dla człowieka gatunkami. Już ok. 9000 – 8000
p.n.e.
doszło do
udomowienia pierwszych zwierząt
(pies, owca, koza). Prawie 10 000 lat p.n.e. człowiek zasiał ziarna dziko rosnących roślin, a około 8 000, a w niektórych regionach do 3000 lat p.n.e. rozpoczął celową uprawę roli (zobacz:
rolnictwo
). Przyczyniło się to do zmiany trybu życia na osiadły. Zaczęły powstawać pierwsze
osady
, a ok. 6,8 tys. lat temu – pierwsze
miasta
.
W ten sposób archaiczny Homo sapiens przez 250 tys. lat opanował cały wolny od lodu świat i jako jedyny z rodzaju Homo nabył umiejętności pozwalające mu przetrwać do czasów, które określamy początkiem
cywilizacji
.
Przypisy
- ↑ Podgatunek
szympansa zwyczajnego
– Pan troglodytes verus potrafi wytwarzać i wykorzystywać narzędzia służące do zabijania innych zwierząt.
- ↑ Maciej Faflak, Duże małpy zupełnie bez ogona, Międzynarodowy Biuletyn Ekologiczny, No. 3. – 11. 2005
- ↑ Obecnie Pan troglodytes Blumenbach, 1775
- ↑ Karol Linneusz, Systema Naturae 10th edition, 1758
- ↑ Non placet, quod Hominem inter ant[h]ropomorpha collocaverim, sed homo noscit se ipsum.
[1]
- ↑ Charles Robert Darwin, The Origin of Species by Means of Natural Selection, 1859
- ↑ Carlos G. Schrago, On the time scale of new world primate diversification, American Journal of Physical Anthropology, 28 Nov 2006
- ↑
Philip D. Gingerich, Early Eocene Cantius torresi-oldest primate of modern aspect from North America
- ↑
Thierry Smith, Kenneth D. Rose, Philip D. Gingerich, Rapid Asia-Europe-North America geographic dispersal of earliest Eocene primate Teilhardina during the Paleocene-Eocene Thermal Maximum
- ↑ Groves, 2001
Zobacz też
Linki zewnętrzne
W języku angielskim:
W języku polskim:
Literatura przedmiotu
- Steve Olson Mapowanie historii ludzkości – Przeszłość ukryta w naszych genach, 2003
- Roger Lewin Wprowadzenie do ewolucji człowieka, 2002
- G. C. Conroy Reconstructing Human Origins: a modern synthesis New York: W. W. Norton, 2005
- Henryk Szarski Historia zwierząt kręgowych, PWN, 1998
- Prof. dr hab.
Jerzy Dzik
,
Wykłady