Jan Nepomucen Głowacki , Wawel, 1845

Dziedziniec zewnętrzny i katedra

Widok na Wzgórze Wawelskie z mostu Dębnickiego

Wawel – wzgórze na Pomoście Krakowskim , w Krakowie , w Dzielnicy I Stare Miasto , na lewym brzegu Wisły ; wysokość 228 m n.p.m. , antropogeniczne ; historyczna dzielnica Krakowa , na wzgórzu zabytkowe zespoły budowlane.

Wawel ma charakter zrębu tektonicznego powstałego w miocenie (23-5 mln lat temu) i zbudowanego z górnojurajskich wapieni wieku oksfordzkiego (161-155 mln lat temu). Wapienie te są silnie skrasowiałe i obfitują w jaskinie^[] (np. Smocza Jama ). Dlatego też wzgórze mogło pierwotnie nazywać się wądół, wąwał, wąwel^[1]. W średniowieczu słowem wąwel nazywano wąwóz , jaki dzielił niegdyś dwie części wzgórza. Według innej teorii słowo to oznacza "wyniosłość wśród mokradeł", którymi otoczone było wzgórze^[2]. Istnieje także teoria, jakoby nazwa Wawel pochodziła od nazwy Babel ^[3].

Na wzgórzu znajdują się dwa zabytkowe zespoły budowlane^[4]:

• Zamek Królewski na Wawelu
• bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława

Częścią tego kompleksu są także fortyfikacje Wzgórza Wawelskiego . Odnalezione zostały relikty innych budowli, pochodzących z różnych epok.

Wawel do połowy XI wieku

Według badań archeologicznych ślady pierwszego osadnictwa datuje się na środkowy paleolit , około 100 tys. lat p.n.e. Jako osada położona na skrzyżowaniu szlaków handlowych szybko się rozwijał. Wawel był prawdopodobnie jednym z ośrodków władzy plemienia Wiślan , których organizacja państwowa powstała na przełomie VIII i IX wieku . O ich legendarnych władcach Kraku i Wandzie , mających żyć podobno w VII i VIII wieku , wspomniał XIII-wieczny kronikarz Wincenty Kadłubek . W X wieku ziemie Wiślan, i tym samym Kraków , weszły w skład powstającego państwa polskiego .

W 1000 roku zostało utworzone biskupstwo krakowskie, czego konsekwencją była budowa katedry – siedziby biskupa. Jednak ze względu na toczące się walki z Cesarstwem Rzymskim , budowę prawdopodobnie rozpoczęto dopiero po zawarciu pokoju w Budziszynie , czyli około lat 20 XI wieku . Ze względu na bardzo nikłe pozostałości po pierwszej katedrze, nazywanej czasem chrobrowską i pomimo trwających od dawna badań archeologicznych, nie udało się zrekonstruować jej wyglądu. Do lat 80 relikty kościoła św. Gereona utożsamiane były właśnie z pierwszą katedrą, ale teza ta, wysunięta przez Adolfa Szyszko-Bohusza , została odrzucona przez nowsze badania. Także co do momentu zniszczenia katedry nie ma zgodności – przypuszcza się, że mogło się to stać podczas najazdu księcia Brzetysława I w latach 40 XI wieku lub podczas pożaru w latach 80.

Relikty kościoła św. Michała

Oprócz katedry na wzgórzu istniały także inne zabudowania. Pierwsze odnalezione szczątki po budowlach drewnianych pochodzą z IX wieku , a kamienne – z przełomu X i XI wieku . Z tego okresu pochodzą pozostałości budowli, takich jak:

• Rotunda Najświętszej Marii Panny , prawdopodobnie z przełomu X i XI wieku
• Kościół B , którego najstarsze części pochodzą z X wieku
• Kościół św. Gereona , prawdopodobnie kaplica pałacowa
• Kościół św. Jerzego , przebudowywany w późniejszych okresach
• Kościół św. Michała
• Sala o 24 słupach , być może palatium książęce
• budowla czworokątna z przełomu X i XI wieku, o nieznanym przeznaczeniu, być może książęcy spichlerz lub grobowiec
• stołp – wieża obronna i mieszkalna

Romanizm (poł. XI w. – pocz. XII w.)

Na przełomie 1038 i 1039 Kazimierz Odnowiciel powrócił do Polski i przyjmuje się, że tym samym Kraków został siedzibą władzy królewskiej i stolicą państwa.

Budowę drugiej katedry, tzw. hermanowskiej rozpoczęto pod koniec XI wieku , prawdopodobnie właśnie z fundacji Władysława Hermana . Jej konsekracja nastąpiła w 1142 roku. O budowli tej wiadomo zdecydowanie więcej, choćby ze względu na jej zachowany wizerunek na odcisku pieczęci kapituły krakowskiej z XIII wieku . Także pozostałości są zdecydowanie lepiej zachowane – dolna część Wieży Wikaryjskiej (Srebrnych Dzwonów) oraz w całości trójnawowa krypta św. Leonarda , wsparta na 8 kolumnach. W 1118 roku pochowano tam biskupa Maurusa , z którego grobu wyjęto m.in. patenę i kielich . Z tego okresu pochodzą także:

• rotunda przy bastionie Władysława IV , z XII wieku , być może baptysterium
• kościół przy Smoczej Jamie
• rotunda przy baszcie Sandomierskiej , być może z 2 połowy XI wieku

Gotyk (pocz. XIII w. – pocz. XVI w.)

Fasada katedry

W 1305 lub 1306 roku katedra spłonęła, ale nie w całości, w związku z czym w 1320 roku możliwa była koronacja Władysława Łokietka . W tym samym roku, z inicjatywy króla, rozpoczęto budowę nowej, trzeciej z kolei, która w swoim głównym zrębie istnieje do dziś. W 1364 została ona konsekrowana. Jest to budowla trzynawowa z transeptem i ambitem , do której od początku budowy i przez następne wieki dostawiano kaplice. Pierwsze powstawały przy prezbiterium – w 1322 została konsekrowana kaplica św. Małgorzaty, dziś pełniąca funkcję zakrystii, a kilka lat później wzniesiono kaplicę nazwaną później kaplicą Batorego.

Oprócz tego, królowa Zofia Holszańska (ostatnia żona Władysława Jagiełły ) ufundowała kaplicę przy zachodnim wejściu, nazywaną później jej imieniem, a na polecenie Kazimierza Jagiellończyka wzniesiono kaplicę Świętokrzyską . Zostały także wybudowane inne kaplice (pod koniec XV wieku było ich w sumie 19), które w wiekach późniejszych zostały mocno przebudowane.

Władysław Łokietek jest też pierwszym królem, którego pochowano w wawelskiej katedrze. Jego sarkofag z piaskowca został ufundowany w połowie XIV wieku przez Kazimierza Wielkiego. Swój nagrobek posiada też właśnie Kazimierz Wielki i Władysław Jagiełło, ale do najcenniejszych należy bez wątpienia sarkofag Kazimierza Jagiellończyka, wykonany przez Wita Stwosza w 1492 roku. Na początku XVI wieku został wyrzeźbiony późnogotycki nagrobek Jana Olbrachta , przypisywany czasem Jorgowi Huberowi .

Na polecenie Kazimierza Wielkiego wzniesiono gotycki zamek, składający się z kilku budowli usytuowanych wokół dziedzińca. Został on przebudowany pod koniec XIV wiek przez Władysława Jagiełłę i Jadwigę , za których rządów dobudowano tzw. Kurzą Stopkę i Wieżę Duńską. Z zamku tego zachowała się także tzw. sala Jadwigi i Jagiełły, w której eksponowany jest obecnie Szczerbiec .

W okresie tym powstały na wzgórzu także inne budowle, służące licznym księżom, urzędnikom królewskim i rzemieślnikom oraz mury obronne i baszty: Jordanka, Lubranka (później nazwana basztą Senatorską), Sandomierska, Tęczyńska, Szlachecka, Złodziejska i Panieńska.

Renesans (XVI wiek)

Renesansowy dziedziniec zamku – skrzydło wschodnie i południowe

Rządy ostatnich Jagiellonów to czasy świetności Wawelu. W tym czasie (w latach 1507 - 1536 ) gruntownie przebudowano siedzibę królewską. Mecenat nad tym ogromnym przedsięwzięciem sprawował sam Zygmunt Stary . Prace prowadzono pod kierunkiem dwóch Włochów: Franciszka z Florencji i Bartłomieja Berrecciego , a po ich śmierci Polaka – Benedykta z Sandomierza . Na szczególną uwagę zasługuje piękny dziedziniec pałacowy. Z lekkich, wspartych na smukłych kolumnach arkadowych krużganków wchodzi się do przestronnych i pełnych światła komnat. Wnętrza zamku, ze wspaniałą Salą Poselską i jej kasetonowym stropem, to świadectwo dużych umiejętności zarówno włoskich, jak i rodzimych rzemieślników różnych specjalności. Sale zamkowe zdobione były przez arrasy , których pokaźną kolekcję zgromadził Zygmunt August.

Na początku XVI wieku nagrobek Jana Olbrachta został umieszczony w rzeźbionej niszy autorstwa Franciszka z Florencji . Jest to pierwsze w pełni renesansowe dzieło na ziemiach polskich. W 1517 r. rozpoczęto budowę ukończonej 16 lat później kaplicy Zygmuntowskiej , grobowca- mauzoleum ostatnich Jagiellonów. Z tego okresu zachowały się w katedrze także inne nagrobki – kardynała Fryderyka Jagiellończyka i biskupów: Piotra Gamrata , Piotra Tomickiego , Jana Konarskiego , Jana Chojeńskiego , Samuela Maciejowskiego . W 1520 roku odlano dzwon Zygmunta .

W katedrze znajdują się także dzieła manierystyczne : nagrobek Stefana Batorego i biskupa Filipa Padniewskiego – oba autorstwa Santi Gucciego oraz nagrobek biskupa Andrzeja Zebrzydowskiego dłuta Jana Michałowicza z Urzędowa .

Barok (XVII-XVIII wiek)

Po pożarze w 1595 roku, w którym spłonęła północno-wschodnia część zamku, król Zygmunt III Waza podjął decyzję o odbudowie, którą kierował architekt Jan Trevano . Z przebudowy tej zachowały się m.in. schody Senatorskie i kominek w sali Pod Ptakami.

Gdy w 1609 roku król Zygmunt III na stałe przeniósł się do Warszawy , dla Wawelu rozpoczął się trudny okres. Opiekę nad zabudowaniami pełnili wielkorządcy, jednak mimo to, zarówno zamek, jak i inne budynki, niszczały. Do ich złego stanu przyczynili się także Szwedzi, stacjonujący na Wawelu w latach 1655 - 1657 i 1702 . Wzgórze było okupowane także przez wojska pruskie w 1794 roku, kiedy to zostały zrabowane nigdy nieodzyskane (z wyjątkiem Szczerbca ) insygnia koronne. Ze względu na toczące się w XVII wieku wojny, Wawel, jako ważny punkt obronny, wzbogacił się o unowocześnione mury obronne.

Przeniesienie stolicy do Warszawy nie zmieniło jednak roli i znaczenia katedry wawelskiej, która nadal była miejscem koronacji i królewskich pochówków. W tym czasie wprowadzono w katedrze wiele zmian – podwyższony został ambit , powstała istniejąca do dziś konfesja św. Stanisława (marmurowy ołtarz i srebrną trumnę) oraz ołtarz główny. Wznoszono także barokowe nagrobki (m.in. biskupów: Marcina Szyszkowskiego , Piotra Gembickiego , Jana Małachowskiego i Kazimierza Łubieńskiego oraz królów: Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jan III Sobieskiego ) i kaplice (m.in. kaplica Wazów).

XIX wiek

Władysław Malecki Widok na Wawel (1873), Muzeum Narodowe, Warszawa

Wraz z trzecim rozbiorem ( 1795 ) Wawel znalazł się pod zaborem austriackim. Wojsko austriackie przekształciło wzgórze na koszary, co pociągnęło za sobą liczne zniszczenia i przebudowy: obmurowano krużganki i zmieniono wnętrza zamku, rozebrano część budynków (m.in. kościoły św. Jerzego i św. Michała ). Po upadku powstania krakowskiego i zlikwidowaniu Rzeczypospolitej Krakowskiej na Wawelu wzniesiono trzy ogromne gmachy szpitala wojskowego. W II połowie XIX wieku Austriacy przebudowali mury obronne w taki sposób, aby stały się częścią Twierdzy Kraków (powstały m.in. dwie kaponiery ). Równocześnie trwały próby odzyskania wzgórza przez Polaków.

W katedrze w tym czasie odbyły się manifestacyjne pogrzeby Józefa Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszki . Przebudowana w stylu klasycystycznym została kaplica Potockich, w której umieszczono pomnik Artura Potockiego autorstwa wybitnego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena . Druga rzeźba tego artysty została ustawiona w kaplicy królowej Zofii.

W 1869 roku przypadkowo otwarto trumnę króla Kazimierza Wielkiego, co stało się pretekstem do urządzenia powtórnego pogrzebu. Równocześnie podjęto inicjatywę odnowy innych królewskich grobów – oczyszczono sarkofagi (ufundowane też nowe – m.in. cesarz Franciszek Józef ufundował sarkofag króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, który miał żonę Habsburżankę), a podziemnie krypty połączono korytarzami.

XX i XXI wiek

Mur z cegiełkami, upamiętniającymi ofiarodawców

W 1905 roku cesarz Franciszek Józef wyraził zgodę na opuszczenie przez wojska austriackie Wawelu. Rozpoczęto prace konserwatorskie, którymi kierował Zygmunt Hendel , a następnie Adolf Szyszko-Bohusz , który odnalazł Rotundę Najświętszej Marii Panny i inne relikty wczesnych budowli. Renowacja wzgórza finansowana była m.in. ze składek społecznych. Ofiarodawców upamiętniano wmurowując cegiełki z ich nazwiskami w mur przy północnym wjeździe na zamek, przy którym wzniesiono także Bramę Herbową i ustawiono konny pomnik Tadeusza Kościuszki.

W latach 1904 - 1907 Stanisław Wyspiański i architekt Władysław Ekielski opracowali plan zabudowy wzgórza, noszący nazwę Akropolis. Ta nigdy niezrealizowana idea zakładała umieszczenie na Wawelu m.in. polskiego sejmu i senatu, Muzeum Narodowego, Akademii Umiejętności i Kurii Biskupiej. Całość miała wzorować się na starożytnej architekturze – autorzy założyli wybudowanie np. teatru greckiego czy posągu Nike .

Fragment grobowca królowej Jadwigi

W tym okresie katedra wzbogaciła się o dwa nowe nagrobki: królowej Jadwigi (z 1902 r.) i symboliczny Władysława Warneńczyka (z 1906 r.), oba autorstwa Antoniego Madeyskiego . Kaplica królowej Zofii została ozdobiona w latach 1902 - 1904 przez Włodzimierza Tetmajera dekoracją malarską, przedstawiającą polskich świętych i bohaterów narodowych. Natomiast w skarbcu katedralnym malowidła w latach 1900 - 1902 wykonał Józef Mehoffer . On też jest autorem witraży w oknach transeptu katedry (ukazują one Chrystusa Bolesnego, Maryję i geniusze cierpienia), malowideł i witrażu w kaplicy Szafrańców oraz witraży w kaplicy Świętokrzyskiej . Swoje projekty witraży do katedry, nigdy niezrealizowane, stworzył także Stanisław Wyspiański.

W dwudziestoleciu międzywojennym, tuż po odzyskaniu niepodległości, polskie władze centralne, uznały wawelski zamek, za gmach reprezentacyjny Rzeczypospolitej do użytku Naczelnika Państwa, a następnie dla Prezydenta RP.

Uchwałą zaś Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 1921 r., krakowski zespół urbanistyczny na Wawelu, stał się jedną z oficjalnych Rezydencji Prezydenta Polski (do dzisiaj, zachował się apartament Prezydenta RP Ignacego Mościckiego). Do dziś nie istnieje taki akt prawny, wydany przez władze niepodległej Rzeczypospolitej (nie licząc decyzji stalinowskiej KRN, ustanawiającej na Wawelu muzeum), który znosiłby ten zapis.

W 1921 r. na bastionie króla Władysława IV Wazy stanął pomnik Tadeusza Kościuszki dłuta Leonarda Marconiego i Antoniego Popiela .

W 1927 r. sprowadzono na Wawel prochy Juliusza Słowackiego i jego matki Salomei Becu ; w 1935 r. pochowano tu też Józefa Piłsudskiego .

W czasie II wojny światowej Wawel był siedzibą generalnego gubernatora Hansa Franka . Ukradziono wówczas wiele cennych zabytków, które do dziś nie wróciły do Polski.

W 1978 r. Wawel wraz ze ścisłym Starym Miastem oraz zabytkami Kazimierza został zapisany na liście światowego dziedzictwa UNESCO .

W 1992 r. sprowadzono na Wawel urnę z ziemią z Monte Cassino .

W 1993 r. sprowadzono na Wawel zwłoki gen. Władysława Sikorskiego .

W 2001 r., na Wawelu spoczął Cyprian Kamil Norwid , został pochowany w Krypcie Wieszczów Narodowych.

W lutym 2010 roku w Krypcie Wieszczów narodowych ustawiono tablicę ku pamięci Fryderyka Chopina , w kwietniu pochowano tu prezydenta Lecha Kaczyńskiego wraz z małżonką .

Wawel w ikonografii

Wizerunek wzgórza wawelskiego w czasie okupacji niemieckiej został umieszczony na banknotach o nominale 20 złotych emitowanych przez Bank Emisyjny w Polsce .

Wawel dziś

Groby królewskie w podziemiach Kaplicy Zygmuntowskiej

Zwiedzającym udostępnione są:

• na zamku :
  • reprezentacyjne komnaty królewskie – wystawa obejmuje znajdujące się na parterze pomieszczenia wielkorządcy zamku i komnaty na drugim piętrze, m.in. Salę Poselską, której strop ozdobiony jest rzeźbionymi głowami (tzw. głowami wawelskimi ) i Salę Senatorską
  • prywatne apartamenty królewskie
  • skarbiec koronny , gdzie prezentowany jest m.in. miecz koronacyjny Szczerbiec
  • zbrojownię
  • wystawę Sztuka Wschodu
• w katedrze :
  • groby królewskie
  • Krypta Wieszczów Narodowych
  • dzwon Zygmunta
• Muzeum Katedralne
• Wawel Zaginiony – rezerwat archeologiczny z częściowo zrekonstruowaną Rotundą Najświętszej Marii Panny
• Smocza Jama
• Trasa Ogrody Królewskie – zrekonstruowany, renesansowy ogród

Wawel znajduje się na trasie Małopolskiej Drogi św. Jakuba z Lublina i Sandomierza do Tyńca . Jest to także miejsce styku Via Regia . Ze Wzgórza Wawelskiego do litewskiego Wilna , przez białoruskie Grodno prowadzi Szlak Jagielloński .

Mapa budynków na Wawelu

Galeria

Wawel nocą	Widok na Wawel od strony Wisły	Widok z Mostu Dębnickiego	Widok od północnego wschodu
Widok na Wawel ze statku na Wiśle	Widok z wieży Mariackiej	Widok z Kopca Kościuszki	Krużganki dziedzińca zamkowego
Widok ze Wzgórza Wawelskiego	Baszta Sandomierska na Wawelu	II Dzielnica katastralna Zamek, 1891

Przypisy

Literatura

• Franaszek Antoni Wawel, Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1988,
• Grychowki Michał, Czyżewski Krzysztof J. Katedra wawelska, Katowice: Videograf II, 2001,
• Ostrowski Jan K., Podlecki Janusz Wawel. Zamek i katedra, Kraków: Wydawnictwo Karpaty, 1996,
• Skowron Ryszard Wawel. Kronika dziejów, Kraków: Zamek Królewski na Wawelu, 2001,

Zobacz też

• Czakram Wawelski
• Konflikt wawelski
• Koronacje królewskie na Wawelu
• smok wawelski
• Fortyfikacje Wzgórza Wawelskiego

Linki zewnętrzne

• Zamek Królewski na Wawelu – oficjalna strona
• Wawel i cztery pory roku (galeria zdjęć)
• Galeria zdjęć (m.in. obrazy archiwalne)
• Galeria zdjęć
• Mapy: Emapi • Google Maps • Targeo • Zumi
• Zdjęcia satelitarne: Google Maps • Wikimapia • Zumi
• Wawel – starożytny Babel