Zygmunt III Waza Z Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, inflancki, a także dziedziczny król Szwedów, Gotów i Wenedów
Władca Polski
Okres panowania	od 19 sierpnia 1587 (wybór) 27 grudnia 1587 w Krakowie do 1632
Poprzednik	Stefan Batory
Następca	Władysław IV Waza
Dane biograficzne
Dynastia	Wazowie
Urodzony	20 czerwca 1566 w Gripsholm
Zmarł	30 kwietnia 1632 w Warszawie
Ojciec	Jan III Waza
Matka	Katarzyna Jagiellonka
Żona	Anna Habsburżanka Konstancja Habsburżanka
Odznaczenia
Order Złotego Runa

Zygmunt III Waza (ur. 20 czerwca 1566 w szwedzkim zamku Gripsholm , zm. 30 kwietnia 1632 w Warszawie ) – król Polski ( 1587 - 1632 ) i Szwecji ( 1592 - 1599 ), tytularny król Szwecji 1599 - 1632 z dynastii Wazów .

Jedyny syn króla szwedzkiego Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki , córki Zygmunta I Starego . Dziedzic krwi Jagiellonów , co poniekąd zapewniło mu sukcesję tronu Polski i Litwy .

Tytuł królewski

Herb Szwecji w czasie panowania Zygmunta III

Zygmunt III, z Bożej łaski król Polski , wielki książę litewski , ruski , pruski , mazowiecki , żmudzki , inflancki , a także dziedziczny król Szwedów , Gotów i Wenedów ( łac. Sigismundus Tertius Dei gratia rex Poloniæ, magnus dux Lithuaniæ, Russiæ, Prussiæ, Masoviæ, Samogitiæ, Livoniæque, necnon Suecorum, Gothorum Vandalorumque hæreditarius rex.).

Objęcie władzy w Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Po śmierci króla Stefana Batorego ( 1586 ) odbyła się elekcja w 1587 w cieniu konfliktu między Janem Zamoyskim , popierającym kandydaturę Wazów, a rodem Zborowskich , którzy optowali za wyborem kandydata Habsburgów . Obydwie strony przybyły na pole elekcyjne ze zbrojnymi oddziałami. W takiej atmosferze 19 sierpnia 1587 większość zebranych, wraz z interreksem – prymasem Stanisławem Karnkowskim dokonała wyboru – nowym królem został 21-letni szwedzki królewicz Zygmunt, syn Jana Wazy i Katarzyny Jagiellonki, siostrzeniec Anny Jagiellonki , która od dłuższego czasu o tę koronację zabiegała. Jednak kilka dni później opozycja obwołała królem cesarskiego brata, arcyksięcia austriackiego Maksymiliana III Habsburga .

Unia personalna polsko-szwedzka 1592-1599

Przywożąca nowego króla szwedzka flotylla dwudziestu kilku okrętów pojawiła się na Zatoce Gdańskiej pod koniec września. Nie mogąc (z powodu sprzeciwu protestanckiego Gdańska) skorzystać z kościoła mariackiego , Zygmunt wraz ze świtą przybył 7 października 1587 do Oliwy , gdzie w obecności kilkudziesięciu dostojników podpisał pacta conventa , po czym podskarbi pruski Jan Dulski (w zastępstwie nieobecnego marszałka wielkiego koronnego Andrzeja Opalińskiego ) proklamował go królem. Król Zygmunt III jeszcze tego samego dnia powrócił na okręt, by następnego dnia przybyć do Gdańska i pozostać tam kilkanaście dni przed wyruszeniem do Krakowa , gdzie 27 grudnia 1587 w katedrze wawelskiej został koronowany na króla Polski przez arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski Stanisława Karnkowskiego .

Hetman wielki koronny Jan Zamoyski stanął po stronie nowego króla i pobił wojska austriackie Maksymiliana pod Krakowem, a następnie, ścigając je, rozbił ostatecznie 24 stycznia 1588 pod Byczyną , samego arcyksięcia biorąc do niewoli. Arcyksiążę uwięziony został w Krasnymstawie , aresztowano też wielu jego zwolenników. Na wiosnę sejm pacyfikacyjny ogłosił amnestię, uwalniając Maksymiliana i jego zwolenników. 9 marca 1588 cesarz Rudolf II Habsburg zawarł porozumienie, w którym zobowiązał się do nieinterweniowania w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej . ^[1]

Bunty kozackie

Chorągiew koronacyjna Zygmunta III

Zatargi z kozakami o stworzenie stałej armii na żołdzie Rzeczypospolitej ( kozacy rejestrowi ) doprowadziły do wybuchu serii buntów na Ukrainie , krwawo stłumionych przez wojska koronne i pospolite ruszenie . W latach 1591 - 1593 trwało powstanie Kosińskiego , 1594 - 1596 powstanie Nalewajki , na schyłek panowania Zygmunta III przypada wreszcie powstanie Fedorowicza 1630 - 1637 .

Król Szwecji

Pierwsze kilkanaście lat rządów Zygmunta III Wazy wypełniły starania o dziedzictwo korony szwedzkiej. Po śmierci w 1592 swego ojca, Jana III , panującego w Szwecji, został formalnie także królem tego kraju. Powstała wówczas personalna unia polsko-szwedzka .

Sam Zygmunt wyprawił się po koronę szwedzką, jednak musiał najpierw zaprzysiąc zagwarantowanie praw dla luteranizmu i wyrzec się prób katolicyzacji Królestwa Trzech Koron. Po dopełnieniu tych formalności 19 lutego 1594 został wraz z żoną uroczyście koronowany w katedrze w Uppsali na króla Szwecji.

Przeciwna katolickiemu królowi protestancka opozycja pod wodzą regenta ks. Karola Sudermańskiego doprowadziła do buntu w Szwecji. Zygmunt stanął na czele korpusu interwencyjnego, jednak wobec braku synchronizacji działań ze swoimi szwedzkimi sojusznikami poniósł porażkę w bitwie pod Linköping w 1598 . To doprowadziło do jego detronizacji przez riksdag w 1599 .

Polityka wyznaniowa

Zygmunt III Waza
Portret pędzla
Marcina Kobera ok. 1590

Zygmunt III opowiadał się za kontrreformacją . Dążył też do ściślejszej współpracy z papiestwem i katolickimi Habsburgami , w 1592 ożenił się z arcyksiężniczką Anną z Habsburgów . Jak wszyscy władcy ówczesnej Europy był nietolerancyjny wobec innowierców. W 1589 Moskwa stała się siedzibą patriarchatu, który zamierzał rozciągnąć swoją zwierzchność na biskupów prawosławnych Rzeczypospolitej. Unia kościelna miała stanowić zaporę dla tych aspiracji. ^[2]W 1596 doprowadził do zawarcia unii brzeskiej pomiędzy Kościołami katolickim i prawosławnym , której wynikiem było powstanie kościoła unickiego , podporządkowanego papieżowi. Mimo częściowego zjednoczenia obu Kościołów unia spowodowała, w perspektywie czasu, dodatkowe podziały i waśnie między unitami i prawosławiem. W tymże 1596 Zygmunt III rozpoczął przeprowadzkę do Warszawy swojego dworu ze spalonego rok wcześniej Zamku Królewskiego na Wawelu . Po 1611 Warszawa stała się de facto^[3] stolicą Rzeczypospolitej, jednak oficjalną stolicą Królestwa Polskiego pozostał nadal Kraków , miejsce prawie wszystkich kolejnych koronacji, siedziba instytucji tj. Skarbiec Koronny, oraz depozytariusz królewskich insygniów.

W 1611 wymógł na księciu Janie Zygmuncie Hohenzollernie zgodę na budowę kościoła katolickiego w Królewcu , a w 1619 kaplicy w Świętej Lipce , gdzie w 1630 osiedlili się jezuici . Podobnie pod naciskiem króla zagwarantowano swobodę religijną katolikom w Kurlandii w 1617 , gdzie pierwsze kościoły katolickie po protestantyzacji kraju powstały ponownie w połowie XVII w.

Wojna z Turcją

Herb Rzeczypospolitej w czasie panowania Zygmunta III. (Unia personalna polsko-szwedzka)

Pieczęć Zygmunta III

Zygmunt III nie interesował się natomiast problemami związanymi z południowo-wschodnimi granicami Rzeczypospolitej. Pozostawił je w gestii kanclerza Jana Zamoyskiego, który w 1595 , realizując stare plany Stefana Batorego, zajął zbrojnie Mołdawię jako polskie lenno. Wojskowa interwencja Turcji została odparta pod Cecorą i zależność Hospodarstwa Mołdawii od Rzeczypospolitej utrzymała się jeszcze do 1620 .

W kampanii mołdawskiej wziął także udział hetman Stanisław Żółkiewski , który w 1596 stłumił też powstanie kozackie Semena Nalewajki na Ukrainie.

Polska doznała również niepowodzeń w konflikcie z Turcją. W rozpoczętej przez nią wojnie w Mołdawii , sprowokowanej zresztą przez wyprawę polskich lisowczyków na Siedmiogród , wojska polskie poniosły w 1620 znaczne straty w czasie oblężenia pod Cecorą , a w trakcie odwrotu, zginął hetman wielki koronny Stanisław Żółkiewski. Natomiast oparła się wojskom tureckim twierdza w Chocimiu . Podczas jej oblężenia zmarł hetman Chodkiewicz . Wówczas zawarty został polsko-turecki układ pokojowy, przywracający granicę na Dniestrze z okresu panowania Zygmunta II Augusta , co było równoznaczne z utratą wpływów Rzeczypospolitej w Mołdawii i Wołoszczyźnie.

Interwencja w księstwach naddunajskich

W 1600 hetman wielki koronny Jan Zamoyski na czele 20. tysięcznej armii przeprowadził interwencję przeciwko hospodarowi wołoskiemu Michałowi Walecznemu i przywrócił tron mołdawski przychylnemu Polsce Jeremiemu Mohyle , a jego brata Szymona osadził na tronie Hospodarstwa Wołoskiego . ^[4]

Wojna ze Szwecją

Gdy w 1600 Zygmunt III Waza inkorporował do Rzeczypospolitej Estonię , stało się to powodem wkroczenia wojsk szwedzkich do Inflant . Rozpoczęła się wojna , tocząca się z przerwami od 1601 do 1629 . W pierwszej fazie wojny doszło do kilku spektakularnych zwycięstw: pod Kokenhausen ( 1601 ), pod Białym Kamieniem ( 1604 ) i pod Kircholmem ( 1605 ). Ostatecznie jednak pierwsza faza wojen polsko-szwedzkich okazała się dla Rzeczypospolitej niekorzystna.

Szwedzi, po zawarciu w 1617 "wiecznego" pokoju z Rosją, wznowili w 1621 działania wojenne przeciw Rzeczypospolitej w Inflantach, zajmując Rygę . W 1626 Szwedzi przenieśli działania zbrojne do Prus , opanowali porty w Prusach Książęcych , zablokowali ujścia Dźwiny, Wisły i Odry oraz port Gdański . 28 listopada 1627 doszło do bitwy morskiej pod Oliwą , w której zwycięstwo odniosła flota polska. W 1629 wojna zakończyła się jednak niekorzystnym dla Polski rozejmem w Altmarku , przy czym już wcześniej, na mocy rozejmu w Mitawie ( 1622 ), większość Inflant przeszła na rzecz Szwecji.

Rokosz Zebrzydowskiego

Akt detronizacji Zygmunta III wydany przez rokoszan 24 czerwca 1607 w obozie pod Jeziorną

W 1605 król zwołał sejm, na którym chciał uzyskać większe prerogatywy władzy królewskiej, zreformować parlament, zwiększyć podatki i liczebność wojska itp. Stronnictwo popularystów, przeciwne królowi, odpowiedziało konfederacją, zawiązaną w Sandomierzu i zbrojnym rokoszem wojewody krakowskiego, Mikołaja Zebrzydowskiego , zakończonym klęską stronnictwa w bitwie pod Guzowem 6 lipca 1607 . Mimo tego nie doszło do wzmocnienia rządów królewskich.

Wojna z Rosją

Medal Samuela Ammona, wybity dla uczczenia zdobycia Smoleńska w 1611

W tym czasie w Rosji, po śmierci cara Fiodora I , syna i następcy Iwana Groźnego , miał miejsce kryzys władzy, określany mianem "wielkiej smuty" , który trwał przez kilkanaście lat. Mieli w nim udział Polacy, gdy po śmierci cara Borysa Godunowa osadzili na tronie moskiewskim Dymitra Samozwańca I (właściwie mnicha rosyjskiego, Grigorija Otriepjewa), wykreowanego na dworze Adama Wiśniowieckiego na rzekomego syna cara Iwana IV Groźnego. Dymitr Samozwaniec I obalony został przez spisek bojarów , a carem ogłosił się ich przywódca Wasyl Szujski .

W 1608 pojawił się jednak kolejny Dymitr, Dymitr Samozwaniec II , również wspomagany zbrojnie przez Polaków, głównie konfederatów sandomierskich oraz lisowczyków . Wówczas Wasyl zawarł układ o wzajemnej pomocy ze Szwecją, co stało się pretekstem do wszczęcia przez Zygmunta III Wazy kolejnej wojny z Rosją ( 1609 - 1618 ), jako wyprawy krzyżowej przeciwko prawosławiu, pobłogosławionej przez papieża Pawła V . Wojna rozpoczęła się od oblężenia Smoleńska , który Polacy zdobyli po dwóch latach.

Wcześniej, po zwycięskiej bitwie z połączonymi siłami szwedzko-rosyjskimi pod Kłuszynem w 1610 , hetman polny koronny Stanisław Żółkiewski zajął Moskwę . 29 października 1611 wzięty do niewoli car Wasyl IV Szujski ukorzył się przed Zygmuntem III na Zamku Królewskim w Warszawie .

Tron moskiewski zamierzał zająć Zygmunt III Waza i rekatolizować Rosję. Bojarzy natomiast godzili się na objęcie tronu przez królewicza Władysława (miał 15 lat), syna Zygmunta III Wazy i miał on przejść na prawosławie. Po dwóch latach Polacy, pozbawieni odsieczy , zostali jednak z Moskwy wyparci. Jeszcze raz próbowali zdobyć stolicę Rosji w 1618 , o co bardzo zabiegali biskupi i kler katolicki, zwłaszcza jezuici , pragnący podporządkowania prawosławnej Moskwy papieżowi. Po nieudanej próbie opanowania miasta, zawarty został w 1619 rozejm w Dywilinie , na mocy którego Rzeczpospolita odzyskała Smoleńsk oraz ziemie czernihowską i siewierską .

Schyłek panowania

Kolumna Zygmunta , wystawiona przez jego syna Władysława IV

15 listopada 1620 roku kalwinista polski, Michał Piekarski dokonał próby zamachu na króla, gdy cały dwór był w drodze na nabożeństwo. Po tym wydarzeniu wybudowano kryty ganek pomiędzy zamkiem a lożą królewską w kolegiacie św. Jana . Zygmunt III nabył dwór Bobolich przy klasztorze bernardynów w Warszawie i przystosował na rezydencję dla najstarszego syna Władysława IV. Z powodu tego dworu, który wraz ze wspaniałym urządzeniem królewicz podarował Kazanowskiemu, wyniknął spór syna z ojcem.

Zygmunt III Waza załamał się śmiercią żony Konstancji 10 lipca 1631 i ciężko zachorował. Zmarł wkrótce na udar mózgu 30 kwietnia 1632 . Został pochowany w katedrze na Wawelu w Krakowie . Sejm elekcyjny 8 listopada obrał na króla jego starszego syna Władysława IV ( 1632 - 1648 ).

Genealogia

Przypisy

Zobacz też

• historia Polski
• kolumna Zygmunta
• Korona Szwedzka (atrybut)
• Korona Moskiewska
• Michał Piekarski
• Władcy Polski

Linki zewnętrzne

• Archiwalia związane z panowaniem Zygmunta III Wazy

Poprzednik Stefan Batory

król Polskii wielki książę Litwy 1587 - 1632

Następca Władysław IV Waza

Poprzednik Jan III Waza

król Szwecji 1592 - 1599

Następca Karol IX Sudermański