"Potęga Rzeczypospolitej u zenitu. Złota wolność. Elekcja"., obraz Jana Matejki

Fragment obrazu Bernarda Bellotto przedstawiający elekcję Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1764 roku na Woli, widoczna szopa senatorska, koło rycerskie z chorągwiami województw

Plan pola elekcyjnego na Woli

Wolna elekcja – wybór monarchy nie przestrzegający zasad sukcesji dynastycznej . Na elekcji szlachta głosowała województwami w obecności posłów, którzy zanosili jej głosy do senatu : wybór króla ogłaszał marszałek , mianował natomiast prymas . Pierwsza wolna elekcja w Polsce odbyła się w roku 1573 we wsi Kamień pod Warszawą, rok po bezpotomnej śmierci ostatniego z Jagiellonów – Zygmunta Augusta. Później ustalono stałe miejsce, w którym odbywała się elekcja – była to wieś Wola pod Warszawą , aczkolwiek elekcja, w trakcie której na króla wybrano Augusta III Sasa, również miała miejsce w Kamieniu.

Rys historyczny

Pierwsza udokumentowana elekcja na tron Polski odbyła się w roku 1386 , a osobą która została wybrana na władcę ówczesnego państwa polskiego był Władysław Jagiełło . Chociaż zasada elekcji w podobnym kształcie obowiązywała do 1572 , czyli do wymarcia Jagiellonów (blisko 200 lat) i była w rzeczywistości tylko zatwierdzeniem członka dynastii panującej, nie utrzymała się dalej. Głównym powodem takiej sytuacji był problem z wyborem władcy. Ostatni król z dynastii Jagiellonów Zygmunt II August zm. 7 lipca 1572 r. Otwierało to nowy okres w dziejach monarchii w Rzeczypospolitej – w Polsce nastało bezkrólewie .

W kraju zapanował wielki zamęt i chaos. Obawiano się, że przedłużający się okres braku monarchy może źle wpłynąć na całą Rzeczpospolitą, a może nawet doprowadzić do jej upadku. Wygaśnięcie rodu Jagiellonów i związany z tym kryzys dynastyczny stał się testem trwałości państwa szlacheckiego. Choć wielu możnych liczyło się z możliwością wygaśnięcia dynastii , nie istniały żadne ustalone metody postępowania w takiej sytuacji. Bezkrólewie , które do tej pory straszyło niczym widmo, stało się rzeczywistością. Szlachta zachowywała pozory porządku w kraju i podejmowała próby rozwiązania problemu. Oczywiście nie mogło obyć się bez walk o władzę i sporów pomiędzy poddanymi pozbawionymi króla. Cały kraj był skłócony od pewnego czasu. I nagle do zwykłych waśni doszły sporne kwestie związane z bezkrólewiem. Chodziło nie tylko o rozważenie kandydatów na nowego władcę, ale też o ustalenie sposobu jego wyboru, a także stworzenie takich mechanizmów, które gwarantowałyby, że nowy król nie naruszy zasad "złotej wolności". Szlachta musiała przygotować umowę, dzięki której nie utraciłaby swoich wielkich przywilejów, a przy okazji zdołałaby zyskać pewne dodatkowe korzyści. Oczywiście chodziło także o ochronę osiągnięć Rzeczypospolitej Obojga Narodów , takich jak tolerancja wyznaniowa , a także zabezpieczenie kraju na wypadek samowolnych decyzji króla czy konieczności prowadzenia wojny. W końcu jednak, pomimo lekkich sporów między szlachtą, magnatami i duchowieństwem, znaleziono porozumienie. Postanowiono, że do czasu wyboru następnego króla będą obowiązywać następujące ustalenia:

1. Osobą sprawującą naczelną władzę będzie na czas bezkrólewia prymas Jakub Uchański , (tzw. interrex ),
2. Konfederacje (kaptury) szlacheckie przejmą władzę w terenie (np. w województwach),
3. Pokój religijny na terenie kraju zapewni tzw. konfederacja warszawska , uchwalona na początku 1573 roku.

Lecz najważniejszym wynikiem tego między szlacheckiego porozumienia było ustalenie, iż wybór na króla będzie się odbywał przez elekcję, której ostateczną formę ustalono na sejmie konwokacyjnym w 1573. Wybory miały być powszechne w obrębie stanu szlacheckiego (viritim, czyli „mąż w męża”). Inicjatorami pomysłu elekcji w systemie viritim była szlachta małopolska, a dokładniej: wojewoda sandomierski Piotr Zborowski , wojewoda krakowski Jan Firlej oraz kasztelan lubelski Stanisław Słupecki. Mieli oni "swojego człowieka" w sejmie – był to Jan Zamoyski (który został później wielkim kanclerzem koronnym i hetmanem ), który ze wszystkich sił próbował przeforsować ten system elekcji. I rzeczywiście mu się udało, dzięki poparciu tego pomysłu także przez duchowieństwo, które było zaniepokojone dużą liczbą protestantów zasiadających w senacie.

Od tej pory wybieranie monarchy nazywało się wolną elekcją, i w istocie była ona wolna, mógł w niej uczestniczyć każdy szlachcic, a nie tak jak w przeszłości tylko członkowie sejmu.

Królowie elekcyjni panujący w Polsce

• Henryk Walezy 1573 - 1574
• Stefan Batory 1576 - 1586
• Zygmunt III Waza 1587 - 1632
• Władysław IV Waza 1632 - 1648 – uzyskał 3543 głosy elektorskie ^[1]
• Jan II Kazimierz Waza 1648 - 1668 uzyskał 4352 głosy elektorskie ^[1]
• Michał Korybut Wiśniowiecki 1669 - 1673 uzyskał 11271 głosów elektorskich ^[1]
• Jan III Sobieski 1674 - 1696 uzyskał 3450 głosów elektorskich
• August II Mocny 1697 - 1706 , 1709 - 1733 uzyskał 13641 głosów elektorskich ^[1]
• Stanisław Leszczyński 1706 - 1709 , 1733 - 1736 uzyskał 11697 głosów elektorskich ^[1]
• August III Sas 1733 - 1763
• Stanisław August Poniatowski 1764 - 1795 uzyskał 5320 głosów elektorskich ^[1]

Podsumowanie

Pierwsza wolna elekcja zgromadziła rekordowo dużo szlachty (40-50 tys.), na następne nie przyjeżdżało tak dużo głosujących. Na drugiej wolnej elekcji, która odbyła się w 1575 r. w porównaniu do pierwszej stawiło się tylko 12 tys. osób (z Prus Królewskich przybyły zaledwie 2 osoby). Na elekcję 1668 przybyło pieszo aż 2 tysiące Mazurów – biednej szlachty mazowieckiej nie stać było na konie, a do Warszawy mieli blisko.

Wolna elekcja była systemem , który osłabiał władzę króla , stawała się powodem do kłótni między głosującymi województwami (spory o kandydatów do tronu) a przede wszystkim dawała możliwość ingerowania obcych dynastii w państwo polskie.

Do momentu ich zniesienia przez Sejm Wielki w 1791 odbyło się 13 wolnych elekcji.

Przypisy

Zobacz też

• artykuły henrykowskie ,
• pacta conventa ,
• Saul Wahl ,
• sukcesja tronu w Polsce .

Bibliografia

• Jerzy Dunin-Borkowski i Mieczysław Dunin-Wąsowicz, Elektorowie królów Władysława IV., Michała Korybuta, Stanisława Leszczyńskiego i spis stronników Augusta III. Lwów 1910
• Oswald Pietruski, Elektorów poczet, którzy niegdyś głosowali na elektorów Jana Kazimierza roku 1648, Jana III. roku 1674, Augusta II. roku 1697, i Stanisława Augusta roku 1764, najjaśniejszych Królów Polskich, Wielkich Książąt Litewskich, i.t.d., Lwów 1845
• Marek Kamiński, Robert Śniegocki "Historia Od Renesansu Do Czasów Napoleońskich"

Linki zewnętrzne

• Skąd się wzięła elekcja viritim – artykuł na temat źródeł elekcji viritim rewidujący ustalenia starszej historiografii.
• Wolne elekcje