Zygmunt I Stary
Z Bożej łaski król Polski, ziemi krakowskiej, sandomierskiej, łęczyckiej, sieradzkiej, Kujaw, wielki książę Litwy, pan i dziedzic Rusi, Prus, Chelmna, Elbląga i Pomorza, książę mazowiecki |
|
|
|
|
Król Polski
|
| Okres panowania | od 1506
do 1548 |
| Poprzednik |
Aleksander Jagiellończyk
|
| Następca |
Zygmunt II August
|
|
wielki książę litewski
|
| Okres panowania | od
1506
do
1548
|
| Poprzednik |
Aleksander Jagiellończyk
|
| Następca |
Zygmunt II August
|
| Dane biograficzne |
| Dynastia |
Jagiellonowie
|
| Urodzony |
1 stycznia
1467
w
Kozienicach
|
| Zmarł |
1 kwietnia
1548
w
Krakowie
|
| Ojciec |
Kazimierz IV Jagiellończyk
|
| Matka |
Elżbieta Rakuszanka
|
| Rodzeństwo |
Władysław II Jagiellończyk
Święty Kazimierz
Jan I Olbracht
Aleksander Jagiellończyk
Fryderyk Jagiellończyk
|
| Odznaczenia |
 | Order Złotego Runa |
|
Zygmunt I Stary,
lit.
Žygimantas Senasis,
biał.
Жыгімонт Стары (ur.
1 stycznia
1467
w
Kozienicach
, zm.
1 kwietnia
1548
w
Krakowie
) – od
1506
król polski
i
wielki książę litewski
. Przedostatni z dynastii
Jagiellonów
na tronie polskim.
Był przedostatnim z sześciu synów
Kazimierza IV Jagiellończyka
i
Elżbiety Rakuszanki
, ojcem m.in.
Zygmunta II Augusta
. Dwukrotnie żonaty: z
Barbarą Zápolyą
(
1512
), a po jej śmierci z
Boną
z rodu
Sforzów
(
1518
).
Zanim został królem, zarządzał w imieniu swego brata,
króla węgierskiego
i
czeskiego
Władysława II Jagiellończyka
,
księstwem głogowskim
(
1499
) i
Księstwem Opawskim
(
1501
). W
1504
został
namiestnikiem całego Śląska
i
Łużyc Dolnych
.
Panowanie
Koronacja
Po śmierci
króla
Aleksandra Jagiellończyka
wyniesiony na tron litewski przez radę wielkoksiążęcą w
Wilnie
(
20 października
1506
) i obrany królem polskim na
Sejmie
piotrkowskim (
8 grudnia
1506
). Koronowany w
katedrze wawelskiej
24 stycznia
1507
przez
arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski
Andrzeja Boryszewskiego
.
W lutym
1507
nakłonił
sejm litewski
do przyjęcia uchwały o gotowości do wojny z
Wielkim Księstwem Moskiewskim
. Dwuletnia
III wojna litewsko-moskiewska
1507
-
1508
doprowadziła do obrony przez Litwę stanu jej posiadania.
Polityka wewnętrzna
Sprawując rządy Zygmunt I korzystał z rady senatorów i kompetentnych ministrów kierujących kancelarią królewską, urzędem podskarbińskim i wielkorządcami krakowskimi. Pomimo że był niechętny systemowi parlamentarnemu i niezależności politycznej szlachty, zwoływał coroczne sejmy, z reguły uzyskując uchwały podatkowe (pobory) na obronę potoczną. Jednakże niepowodzeniem skończyły się próby stworzenia stałego funduszu na obronność z podatków zależnych od dochodów.
Do sukcesów można zaliczyć częściowe oddłużenie skarbu. Zygmunt I oddzielił rachunkowość dotyczącą podatków publicznych od skarbu królewskiego. Wzmocnił działalność mennicy krakowskiej, zabiegał o uporządkowanie przepisów dotyczących dochodów z eksploatacji
żup solnych
i kopalni, wydał
statut dla Ormian
(
1519
), zasady procesowe (
1523
), zamierzał ujednolicić prawo w całym kraju (correctura iurium, zwana korekturą Taszyckiego,
1532
, odrzucona przez sejm
1540
).
Uporządkował gospodarkę celną ("nowe cło"), dbał o rozwój miast królewskich, odzyskał dla skarbu liczne kompleksy dóbr koronnej domeny królewskiej, znajdujące się pod zastawem. W działalności finansowej króla wspierała królowa Bona, dążąca do powiększenia dóbr królewskich, także w drodze zakupów i poprawy efektywności gospodarowania.
W rokoszu lwowskim (
wojna kokosza
)
1537
wysunięto postulaty egzekwowania praw średniej szlachty niezadowolonej z działań dworu (tzw. Egzekucja Praw). Żądania szlachty skierowane były przeciw hegemonii elit senatorsko-ministerialnych (co wiązało się z nieprzestrzeganiem zakazów łączenia określonych urzędów świeckich i kościelnych, tzw.
incompatibilitas
), oraz z pomijaniem przy nominacjach na urzędy ziemskie zasady zamieszkiwania na obszarze jurysdykcji urzędu (tzw. "osiadłości"), sprzeciwiano się również wydatnej roli w życiu politycznym królowej i jej akcji wykupu w Koronie zastawionych królewszczyzn, wychowywaniu Zygmunta Augusta na dworze matki (bez zapewnienia mu edukacji politycznej i rycerskiej) oraz zbyt wysokiemu "nowemu cłu". Z powodu braku stanowczej postawy wśród przywódców szlachty, po długotrwałych rokowaniach, rokosz zakończył się kompromisem. Szlachta rozjechała się do domów, nie angażując się w wyprawę wojenną organizowaną przez króla (
magnaci
twierdzili, że jedynym wynikiem rokoszu miało być wyjedzenie drobiu w okolicy obozu, stąd pogardliwa nazwa "
wojna kokosza
").
Osiągnięciem było włączenie
Mazowsza
do Polski (po wygaśnięciu w
1526
męskiej linii książąt czersko-warszawskich) jako
województwa mazowieckiego
(
1529
), oraz wprowadzenie do sejmu posłów mazowieckich sejmików ziemskich.
Za namową swojej żony – Bony, uzyskał przyznanie, za swego życia, swemu małoletniemu synowi Zygmuntowi Augustowi tronu wielkoksiążęcego na Litwie (
1522
), jak i tronu polskiego (
1529
) (w wyniku
elekcji vivente rege
). Był to pierwszy i zarazem ostatni, tego typu wybór władcy na tron królewski w Polsce.
Rozwaga i pokojowe usposobienie Zygmunta I Starego sprawiły, że w chwili śmierci cieszył się ogólnym szacunkiem w kraju i za granicą. Okres jego panowania określany jest jako
złoty wiek w Polsce
.
Polityka zagraniczna
W polityce zagranicznej Zygmunt I Stary przede wszystkim przeciwstawiał się okrążeniu przez wrogów.
Wielkie Księstwo Litewskie
było zagrożone atakiem ze strony
Wielkiego Księstwa Moskiewskiego
, w wyniku
wojny 1507-1508
i
wojny litewsko-moskiewskiej 1512-1522
utraciło w
1514
Smoleńsk
(mimo świetnego zwycięstwa polsko-litewskiego w
bitwie pod Orszą
), a w
1522
Nowogród Siewierski
.
Wasyl III
sprzymierzył się z
cesarzem
Maksymilianem I
, a brak akceptacji przez cesarstwo postanowień
pokoju toruńskiego
(
1466
) dopomagał wyłamywaniu się
wielkich mistrzów krzyżackich
z
lenniczej
zależności względem Polski. Obawiano się przymierza między nowym wielkim mistrzem,
Albrechtem Hohenzollernem
, a Moskwą. Współdziałając z bratem, królem Czech i Węgier
Władysławem II Jagiellończykiem
, doprowadził do rozbicia antypolskiego sojuszu państw habsburskich i państw skandynawskich pod panowaniem dynastii oldenburskiej.
Zjazd wiedeński
w
1515
roku, zakończony cofnięciem przez cesarza poparcia dla Moskwy i uznaniem praw Polski do
lenna Prus
, rozwiązał ręce Zygmuntowi I na północy. W wyniku
ostatniej wojny z zakonem krzyżackim
(
1519
-
1521
) doszło w
1525
roku do podpisania
traktatu krakowskiego
. Jako prawny opiekun małoletniego
Ludwika II Jagiellończyka
przyczynił się do wyboru
Karola V Habsburga
na
cesarza rzymskiego
w
1519
roku[1]. Zygmunt Stary zaakceptował przejście majątków i urzędów krzyżackich spod władzy kościelnej pod świecką i przyjął hołd lenny Albrechta jako luterańskiego księcia Prus (
hołd pruski
). Polsce zaś traktat zapewnił prawo
aneksji
Prus Książęcych po wygaśnięciu rodu Albrechta po mieczu. W styczniu
1525
wybuchł
tumult gdański
, gdy zrewoltowane
pospólstwo
i
plebs
luterański
wystąpiły przeciwko
biskupowi kujawskiemu
Maciejowi Drzewickiemu
, podważając prawa
polskiego kościoła
do jurysdykcji duchownej w tym mieście.
17 kwietnia
1526
roku Zygmunt I Stary na czele 8 000 wojska wkroczył do Gdańska, uśmierzając bunt i ścinając jego przywódców.
V wojna moskiewska
, mimo zdobycia
Staroduba
(
1535
), nie przywróciła Wielkiemu Księstwu Litewskiemu Smoleńska. Mocą zawartego w
1537
pokoju Litwa zachowała zdobyty
Homel
. Walki trwały również na pograniczu z Tatarami krymskimi (ich najazdy odpierano przy pomocy obrony potocznej i "podarków") i Mołdawianami (zwycięstwo hetmana
Jana Amora Tarnowskiego
pod
Obertynem
w
1531
roku uregulowało stosunki na
Pokuciu
).
Zygmunt I Stary a rozwój sztuki
Zygmunt I Stary był wybitnym mecenasem sztuki. Jego zasługą jest bardzo wczesne wprowadzenie sztuki renesansowej do Polski, która (pomijając
Węgry
) wyprzedziła w tym względzie inne kraje europejskie. Nie będąc jeszcze królem, ufundował renesansowy nagrobek swego brata, króla
Jana I Olbrachta
w
katedrze wawelskiej
(ok.
1505
). Za jego rządów między innymi przebudowano w tym samym stylu
Zamek Królewski na Wawelu
, który może się poszczycić największym renesansowym dziedzińcem w Europie, a ufundowana przez niego
Kaplica Zygmuntowska
przy katedrze wawelskiej jest nazywana "perłą toskańskiego renesansu na północ od Alp". W
1540
r. ufundował on także
Kapelę Rorantystów
– męski zespół wokalny działający w katedrze wawelskiej jeszcze przez wiele lat po jego śmierci.
Genealogia
Zobacz też
Linki zewnętrzne
Przypisy
