Gaj (Gaja) Dimitriewicz Gaj, (
ros.
Га́я Д(и)митриевич Гай, właść.: Гайк Бжишкя́н(ц),
ar.
Հայկ Բժշկյանց), znany także jako Gajk Bżiszkian lub Gaj-Chan (ur.
18 lutego
1887
w
Tebrizie
(
Persja
), zm.
11 grudnia
1937
) – profesor,
komkor
, dowódca Korpusu Kawalerii podczas
wojny polsko-bolszewickiej
w
1920
, ludowy komisarz armii i marynarki
Armeńskiej SRR
.
Ormianin
.
Urodzony w rodzinie nauczycielskiej. W ruchu rewolucyjnym od
1903
. Jako nastolatek kilka lat mieszkał w
Tyflisie
, pracując jako dziennikarz (o rewolucyjnym pseudonimie Bandor), został skazany na 5 lat więzienia za działalność komunistyczną.
W
1914
został powołany do
armii Imperium Rosyjskiego
, awansując do stopnia
chorążego
. Dowodził batalionem na froncie tureckim. Został dwukrotnie odznaczony za odwagę:
orderem św Jerzego
IV klasy oraz
orderem św. Anny
IV klasy. Został wzięty do niewoli tureckiej, ranny podczas ucieczki z niewoli, został skierowany na rekonwalescencję.
Przez krótki okres w lutym
1917
dowodził w Moskwie Wojennym Dowództwem Patrolowym
Czerwonej Gwardii
. Członek Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji od
1918
. Kolejną rekonwalescencję przechodził na początku
1918
w
Samarkandzie
, gdzie utworzył komunistyczny oddział robotniczy. Jego oddział został rozbity, wycofał się przez teren Kazachstanu i
Ural
do
Samary
. Po wybuchu
rewolucji październikowej
dołączył do
bolszewików
, zostając dowódcą oddziału kawalerii walczącego z Kozakami orenburskimi atamana
Dutowa
i
Legionem Czeskim
. Był dowódcą 24 Dywizji Strzelców, która wyzwoliła
Uljanowsk
i otrzymała nazwę Samaro-Ulianowskiej Dywizji Żelaznej. Od grudnia 1918 - czerwca 1919 dowódca 1 Armii Frontu Wschodniego, później 42 Dywizji Strzelców, i 1 Kaukaskiej Dzikiej Dywizji Kawalerii na Froncie Południowym.
W czasie
wojny polsko-bolszewickiej
dowodził II Korpusem Kawalerii (od lipca
1920
– III Korpusem Kawalerii), zwanym
Kawkor
na Froncie Zachodnim
M. Tuchaczewskiego
. Początkowo odnosił sukcesy podczas drugiej ofensywy Tuchaczewskiego. Udaremnił próby stabilizacji frontu i dotarł aż nad dolną Wisłę. Po
bitwie warszawskiej
osłaniał odwrót rosyjskiej 4 Armii do
Prus Wschodnich
. Podczas odwrotu trzykrotnie przebijał się przez pierścień polskiego okrążenia, ale pod
Kolnem
został zmuszony do przekroczenia granicy Prus Wschodnich, gdzie korpus został internowany, a sam Gaj uwięziony w obozie w Salzwedel koło Berlina. Dowodzone przez niego oddziały zamordowały ponad 1000 polskich jeńców[1].
Dwukrotnie odznaczony
Orderem Czerwonego Sztandaru
: w
1918
– za dokonania wojenne w rejonie
Wołgi
i w
1920
– za kampanię w
wojny polsko-bolszewickiej
w
1920
.
W
1922
Gaj został ludowym komisarzem armii i marynarki
Armeńskiej SRR
, potem wykładowca i pracownik naukowy.
Napisał książki pt. Na Warszawę! Działania 3 Konnego Korpusu na Froncie Zachodnim (На Варшаву! Действия 3 конного корпуса на Западном фронте) wyd. 1928; W walkach o Symbirsk (В боях за Симбирск) wyd. 1928; Pierwsze uderzenie na Kołczaka (Первый удар по Колчаку) wyd. 1928.
W latach
1933
–
1935
był profesorem i kierownikiem katedry historii i sztuki wojennej w Wojskowej Akademii Lotniczej im. Nikołaja E. Żukowskiego. W
1935
mianowany do stopnia komkora.
Aresztowany w
1935
pod zarzutem udziału w antyradzieckiej organizacji terrorystycznej. Stracony
11 grudnia
1937
. Rehabilitowany pośmiertnie
21 stycznia
1956
.
Przypisy
Bibliografia
-
Norman Davies
- "Orzeł biały, czerwona gwiazda", Kraków 1998,
- Bolszaja Sowietskaja Encyklopedia t. 6 Moskwa 1971,
- J. Odziemkowski Leksykon wojny polsko rosyjskiej 1919-1920 Ofic. Wyd. RYTM Warszawa 2004 ,