Pterozaury, gady latające (Pterosauria, z
gr.
pteron – skrzydło + sauros – jaszczur) – rząd latających
gadów
z grupy
archozaurów
(gadów naczelnych) żyjących od późnego
triasu
do końca
kredy
(230 do 65,5 mln lat temu), blisko spokrewnionych z
dinozaurami
.
Były pierwszymi aktywnie latającymi kręgowcami i największymi latającymi zwierzętami wszech czasów. Przez 150 milionów lat zanim wymarły dominowały w powietrzu, skolonizowały wszystkie
kontynenty
i wykształciły wielką rozmaitość form i rozmiarów. Do dzisiaj odkryto ok. 60
rodzajów
i 120
gatunków
pterozaurów począwszy od wielkości wróbla do rozpiętości skrzydeł powyżej 12 metrów (więcej niż myśliwiec
F-16
).
Historia odkryć
Pterozaury zostały odkryte w
1784
przez włoskiego uczonego Cosimo Colliniego, który sądził, że były zwierzętami pływającymi, a nie latającymi. W XIX wieku
Georges Cuvier
uznał, że latały.
Co najmniej 60 rodzajów pterozaurów odkryto dotychczas począwszy od wielkości małych ptaków do mających rozpiętość skrzydeł powyżej 12 metrów. Pierwsze skamieniałości pterozaurów odkryto w późnojurajskich wapieniach niemieckiego
Solnhofen
w
1784
. Większość
paleontologów
obecnie sądzi, że były przystosowane do aktywnego lotu, a nie tylko szybowały jak uważano dawniej.
Większość skamieniałych szczątków nie zachowało się dobrze. Wiele
kości
było zniekształconych i potrzeba było żmudnej pracy paleontologów aby właściwie je poskładać. Najlepiej zachowane kości są znajdywane od 1974 r. w Araripe Plateau, w
Brazylii
.
Czaszka Anhanguera santanae z Santana w Brazylii
Budowa
Pierwsze pterozaury miały w pełni uzębione szczęki i długie ogony natomiast u form późniejszych nastąpiła redukcja ogona, a szczęki pozbawione zębów upodobniły się bardziej do dzioba. Prawdopodobnie rozwinęły aktywny lot od samego początku ponieważ nie znaleziono żadnych form przystosowanych jedynie do lotu szybowego polegającego na rzucaniu się z drzew lub skał. Budowa ciała i nogi przypominają małego dwunożnego dinozaura. Chodząc po ziemi utrzymywały pozycję pionową. Mniejsze prawie na pewno mogły biegać i skakać do lotu trzepocząc skrzydłami. Największe musiały wznosić się podobnie jak olbrzymie współczesne ptaki:
kondory
. Ich skrzydła zbudowane były z błony skórnej rozpiętej między wydłużonym czwartym palcem (serdeczny) przedniej kończyny a bokiem ciała podobnie jak dzisiejsze
nietoperze
. Skrzydła długie i wąskie mogły częściowo składać się w locie, dzięki temu uzyskiwały większą zwrotność, szybkość i sterowność. Ich dobrze rozwinięty
mostek
utrzymywał silne mięśnie poruszające skrzydłami. Kości podobnie jak u ptaków puste w środku (pneumatyczne) były bardzo lekkie. Miały wielkie ażurowe czaszki, często wydłużone, prawdopodobnie przystosowane do łapania ryb, owadów i innej małej zdobyczy. Kostne grzebienie u niektórych gatunków były prawdopodobnie oznaką dymorfizmu płciowego. Odnalezione kości czaszek wskazują, że miały stosunkowo duże mózgi i duże oczy. Najbardziej rozrośnięte były części mózgu odpowiedzialne za orientację w przestrzeni i koordynację ruchów w czasie lotu. Rogowe dzioby u pierwszych form były wyposażone w ostre zęby, które u niektórych późniejszych form zanikły. Z czasem dzięki zrośnięciu się kręgów w odcinku piersiowym i krzyżowym kręgosłup nabrał sztywności a tułów uległ skróceniu. Wiele jeżeli nie wszystkie miały złączone błoną stopy, które mogły być dowodem umiejętności pływania lub mogły mieć aerodynamiczną funkcję jak u współczesnych
latawców
. Obecnie przeważa pogląd, że przynajmniej część musiała być
stałocieplna
ponieważ wskazuje na to ich aktywny, wysokoenergetyczny tryb życia i odkryte odciśnięte włoski na niektórych skamieniałościach.
Tryb życia
Poruszanie się
Naukowcy od dawna zadają sobie pytanie w jaki stopniu były sprawnymi lotnikami. Dawniej sądzono, że były jedynie zdolne do lotu ślizgowego startując z wysoko położonych miejsc i wykorzystywały wznoszące prądy powietrzne nad zbiornikami wodnymi jak to robią współczesne
albatrosy
. Taki sposób latania nie potrzebuje dużych nakładów energii co jest istotnym argumentem jeśli zakładać, że były zwierzętami
zmiennocieplnymi
.
Jednak w ten sposób mogły latać jedynie dość duże gatunki, z dużą powierzchnią skrzydeł. Małe pterozaury musiały szybko poruszać skrzydłami podobnie jak nietoperze a więc być w stanie wystartować z miejsca i wznosić się bez pomocy wiatru. Z uwagi na to, że do latania potrzeba wysokiego nakładu energii, uważa się dzisiaj, że były zwierzętami
stałocieplnymi
czego dodatkowym dowodem mogą być odciśnięte w skałach włosy pokrywające niektóre z nich.
Pojawiła się również teoria wg której wzbijały się do lotu podskakując na czerech kończynach tak jak czynią to
żaby
. Wskazuje na to kilkukrotnie silniejsza budowa skrzydeł od tylnych łap[1].
Także niewyjaśnioną kwestią pozostaje sposób poruszania się pterozaurów na ziemi. Ścierają się tutaj dwie alternatywne teorie. Jedni naukowcy sądzą, że mogły chodzić po ziemi posługując się nogami w sposób jak robią to dzisiejsze ptaki. Argumentują tę tezę podobną budową anatomiczną nóg obu grup. Inni zaś skłaniają się do twierdzenia, że pterozaury chodziły po ziemi na czterech nogach, a jako drugiej pary nóg używały złożonych wpół do tyłu skrzydlatych ramion podobnie jak współczesne nietoperze
wampirowate
. Trzecia teoria zakłada, że pomagały sobie przy chodzeniu przednimi kończynami tylko największe pterozaury.
Pożywienie
Sądząc na podstawie uzębienia większość była zwierzętami mięsożernymi. Wcześniejsze długoogonowe żyły głównie blisko wybrzeży morskich lub innymi większymi wodami i prawdopodobnie odżywiały się głównie
rybami
i
kałamarnicami
. Ich dzioby były bardzo wydłużone wypełnione ostrymi, cienkimi zębami, którymi mogły złapać znad powierzchni wody i przytrzymać śliską rybę. Późniejsze małe pterozaury prawdopodobnie polowały na owady. Można domniemywać, że większe gatunki nie były aktywnymi myśliwymi, a podobnie jak dzisiejsze kondory żywiły się padliną. Były też formy mocno wyspecjalizowane jak niezwykły
Pterodaustro
z Ameryki Południowej, który miał bardzo długi dziób i cienkie zęby, którymi mógł filtrować wodę morską lub bogate w glony i skorupiaki słone jeziora jak flamingi.
Środowisko życia
Pterozaury opanowały nie tylko wybrzeża ale na pewno żyły w innych środowiskach lądowych jak lasy, góry lub nawet pustynie. Prawdopodobnie jak współczesne ptaki morskie zbierające się w duże stada na czas lęgów tak i pterozaury mogły tworzyć większe kolonie. Pogląd taki nie jest tylko teoretycznym przypuszczeniem ale opiera na odkrytym stanowisku na pustyni
Atacama
w
Chile
, gdzie na bardzo niewielkiej przestrzeni znaleziono szczątki wielu małych pterozaurów.
Rozmnażanie
Pterozaury były jak wszystkie
archozaury
zwierzętami
jajorodnymi
. W 2004 r. opublikowano opis skamieniałego zarodka z dolnej kredy sprzed około 121 milionów lat znalezionego w północno-wschodniej
chińskiej
prowincji
Liaoning
. Dobrze zachowane
jajo
trochę mniejsze od kurzego zachowało się w całości ponieważ zarodek nie zdążył się wykluć. Prawdopodobnie nastąpiła jakaś naturalna katastrofa i dzięki temu jajo tak dobrze się zachowało. Bardzo dobrze zachowany szkielet, a widoczne kości ramion, klatki piersiowej oraz charakterystyczny wydłużony czwarty palec jednoznacznie wskazują na potomka pterozaura. Embrion miał bardzo dobrze rozwinięte skrzydła co może świadczyć, że mały pterozaur wkrótce po wykluciu był zdolny do samodzielnego lotu. Mógł też być zdolny do samodzielnego zdobywania pożywienia i nie być zależnym od rodziców.
Ewolucja
Pterozaury były pierwszymi kręgowcami w historii życia na ziemi, które opanowały sztukę aktywnego latania. Oprócz nich udało się to jeszcze ptakom i nietoperzom i choć każda z tych grup rozwijała się niezależnie to można wskazać na
konwergencję
podobieństwa między nimi. Pterozaury z wyglądu są jakby skrzyżowaniem późniejszych ptaków i nietoperzy. Tak jak ptaki z czasem zredukowały ogon, wykształciły różnego rodzaju dzioby i niektóre utraciły zęby, a tak jak u nietoperzy elementem nośnym skrzydeł była błona skórna.
W toku ewolucji pterozaury wykształciły dwie linie. Wcześniejsze długoogonowe (Rhamphorhynchoidea) charakteryzowały się długim ogonem i stosunkowo krótkimi kośćmi kończyn przednich i późniejsze krótkoogonowe (Pterodactyloidea) miała z kolei tylko bardzo krótkie ogony i długie kości przednich łap. Obecnie odchodzi się już od tego klasycznego podziału i nie zakłada się, że krótkoogonowe pochodzą od długoogonowych ale zgodnie z ich
filogenezą
stanowią
grupę parafiletyczną
.
Systematyka
Pterozaury tradycyjnie były dzielone na 2 podrzędy: wcześniejszy (od późnego triasu do późnej jury)
Rhamphorhynchoidea
o długich ogonach jak
Dimorphodon
i
Rhamphorhynchus
i późniejsze (od późnej jury do późnej kredy), o krótkich ogonach
pterodaktyle
(Pterodactyloidea) takie jak
Pterodactylus
,
Pteranodon
i ogromny
Quetzalcoatlus
.
- RZĄD PTEROZAURY (wymarły)
Ciekawe rodzaje
-
Dsungaripterus
, rozpiętość skrzydeł 3 metry, niezwykły kostny grzebień wzdłuż dzioba, i długa wąska, zakrzywiona
szczęka
z wielkimi tępymi zębami do zgniatania skorupiaków. Przód bezzębny zakrzywiony do góry. Żył w dolnej kredzie.
-
Pteranodon
, miał 1.8 metra długości, rozpiętość skrzydeł 7.5 m, żył w górnej kredzie.
-
Pterodactylus
, rozpiętość skrzydeł 50 do 75
cm
, żył w górnej jurze nad brzegami jezior.
-
Pterodaustro
, kredowy pterozaur z
Ameryki Płd.
, rozpiętość skrzydeł 2 metry, dziób bardzo długi i łagodnie zakrzywiony w górę wypełniony cienkimi jak szczeciny zębami, których mógł używać do filtrowania pokarmu w płytkiej wodzie jak współczesne
flamingi
.
-
Quetzalcoatlus
, rozpiętość skrzydeł 12 metrów, ale ważył tylko 50
kg
, żył w górnej kredzie.
-
Rhamphorhynchus
jurajski pterozaur z rombem na końcu ogona, który mógł mu służyć jako ster podczas lotu.
Przypisy