Izabela właściwie Elżbieta z
Flemmingów
Czartoryska (ur.
3 marca
1746
w
Warszawie
, zm.
17 czerwca
1835
w
Wysocku
) – mecenaska sztuki, pisarka, w okresie
Sejmu Czteroletniego
była związana ze
Stronnictwem Patriotycznym
.
Była żoną księcia
Adama Kazimierza Czartoryskiego
i matką:
Adama Jerzego
,
Konstantego Adama
,
Marii Anny
, Teresy Czartoryskiej (zmarła w wieku 15 lat w wyniku poparzenia), Zofii, Gabrieli.
W
1780
została zainicjowana w
kobiecej adopcyjnej loży masońskiej
w
Warszawie
. Odkryła talent malarski
Aleksandra Orłowskiego
, w
1801
zainicjowała otwarcie pierwszego polskiego muzeum w
Puławach
(
w świątyni Sybilli
), które działa do dziś jako
Muzeum Czartoryskich w Krakowie
.
Życiorys
Izabela była jedyną córką podskarbiego litewskiego Jerzego Flemminga i kanclerzanki wielkiej litewskiej Antoniny z Czartoryskich. Jej ojciec nie odznaczał się zbyt świetnym pochodzeniem, ale posiadał ogromny majątek. Matka Izabeli odumarła ją, gdy ta była jeszcze dzieckiem. Dziewczynka, dorastająca we wspaniałych pałacach
Warszawy
i Wołczyna, wychowywała się pod opieką babki, która rozpieszczała ją bez umiaru. Odebrała niezbyt imponujące wykształcenie (nacisk położono głównie na naukę języka francuskiego), wpojono jej za to przeświadczenie o doniosłości roli arystokracji i zamiłowanie do dobrej kuchni.
Małżeństwo
18 listopada
1761
roku Izabelę wydano za starszego od niej o osiem lat kuzyna,
Adama Kazimierza Czartoryskiego
, który doszedł w ten sposób do niebywałego majątku (wkrótce zresztą obciążył go długami). Czartoryski poślubił Izabelę, ponieważ żądali tego od niego rodzice, nie czuł do niej jednak wielkiego pociągu, krytykował jej nadmierną szczupłość. Ponieważ Izabela również nie była zachwycona oschłym i wyniosłym mężem, oboje szukali wrażeń w licznych romansach. Niektórzy twierdzą, że żadne z dzieci Izabeli nie pochodziło od Czartoryskiego. W epoce stanisławowskiej takie sytuacje nie należały jednak do rzadkości.
Adam Czartoryski uważał, że jego obowiązkiem jest uzupełnienie skromnej edukacji żony. Zabierał ją często za granicę i wprowadzał do modnych salonów. W ten sposób Izabela zawarła znajomość między innymi z panią Geoffrin, Beniaminem Franklinem i Rousseau, którego wypowiedzi nie była zresztą w stanie zrozumieć. Z czasem osiągnęła duże wyrobienie towarzyskie i nabrała pewności siebie. Książę de Lauzun pisał o niej: "była najlepszym dowodem, że nie będąc piękną, można być uroczą". Sama Czartoryska stwierdziła po latach: "Piękną nigdy nie byłam, ale często bywałam ładną; mam piękne oczy, a że się w nich wszystkie uczucia mej duszy malują, wyraz twarzy mojej bywa zajmujący." Nieprzepadająca za Izabelą Kurlandka Eliza von der Recke pisała o niej z kolei: "W jej postaci nie widzę ani piękna, ani gracji. Jest średniego wzrostu, chuda, ale niewysmukła, chód ma afektowany, pełen zakłopotania, tak samo się kłania. Całe jej ciało jest w stałym niepokoju i z rzucającą się w oczy szybkością porusza głową na swej chudej szyi to w jedną, to w drugą stronę". Większość arystokratów, którzy zetknęli się z Izabelą, miało o niej jednak pochlebne zdanie. Czartoryska cieszyła się ogromnym powodzeniem, uprzejmych audiencji udzielała jej królowa Francji Maria Antonina, przyjmowano ją na dworze wiedeńskim, uwagę poświęcał jej także Fryderyk II. Izabela zwiedziła większość krajów środkowej i zachodniej Europy. Pozwalało jej na to dobre zdrowie, jakim się cieszyła. W młodości przebyła ospę, która zeszpeciła jej twarz, później jednak udawało jej się unikać chorób, w tym częstych pośród ówczesnej arystokracji schorzeń na tle wenerycznym. Powszechnie podziwiano jej ruchliwość, przejawiającą się podczas wycieczek, pikników i tańców, chwalono umiejętności muzyczne i malarskie. Podróże, romanse ze znakomitościami epoki oraz odpowiednie lektury pozwoliły Izabeli rozwinąć intelekt i zostać głośną sawantką epoki. O tytuł najbardziej światowej Polki Czartoryska rywalizowała z Heleną Radziwiłłową. Gdy Izabela wydała swoją córkę za księcia
Wirtembergii
, wydawało się, że odniosła zwycięstwo, Helena jednak ożeniła syna z krewną króla
Prus
i rywalizacja trwała nadal. Obie damy udawały przy tym, że darzą się serdeczną przyjaźnią.
Rodzina
Wir zabaw nie zostawiał Izabeli wiele czasu na pielęgnowanie życia rodzinnego. Pamiętnikarz Schulz w ten sposób opisywał jej zwyczaje: "wstaje […] dopiero między dziesiątą a jedenastą. W łóżku leżąc przyjmuje już albo parę przyjaciółek, które o wczorajszym zebraniu uwag swych udzielają i słuchają, co ona powie, umawiając się o zabawę dzisiejszą […], albo na stoliczku postrzega ładny liścik od dawnego kochanka, parę pism od dwóch nowych […], albo […] rozkaże wpuszczać gości z przedpokoju, to jest po większej części przekupniów […], z nowymi towarami, starymi rachunkami, i malarzy, poetów […], nowo przybyłych fryzjerów z Paryża, zęborwaczy itp. […] Czasem pani je obiad we własnym domu […] lub przyjmuje u siebie gości proszonych […] [córka] trzy dni niekiedy nie widzi matki, ani ojca […]. To znowu cała rodzina spotyka się gdzieś w trzecim miejscu, wcale niespodziewanie. Jeżeli mąż chciałby czasem wiedzieć, gdzie się żona znajduje, dowiaduje się o to bez namysłu u teraźniejszego jej przyjaciela; toż samo i równie spokojnie czyni pani, o męża pytając jego przyjaciółki, a czasem nawet męża jej pyta o swojego".
Dzieci
Izabela rodziła co najmniej osiem razy, jednak nie wszystkie jej dzieci przeżyły. Najstarsza Teresa (1765 – 1780) zginęła tragicznie od poparzenia jako nastolatka. Młodsza
Maria Anna
(1768 – 1854), wydana za księcia Wirtembergii, zasłynęła jako pisarka.
Adam Jerzy
(1770 – 1861) należał do najwybitniejszych polityków swoich czasów.
Konstanty Adam
(1773 – 1860) wybrał karierę wojskową; był pułkownikiem Księstwa Warszawskiego. Najmłodsza Zofia (1780 – 1837), uważana za jedną z najpiękniejszych kobiet swojej epoki, poślubiła hrabiego Zamoyskiego. Ulubionym dzieckiem Izabeli był Adam.
Działalność społeczna
Aby naśladować wielkie damy rokokowej Europy, Izabela postanowiła urządzić wyjątkową rezydencję. Nabyła podwarszawskie Powązki, gdzie założyła obszerny park. Mieściły się tam niewielkie chatki, które pod niepozornymi strzechami kryły luksusowe wnętrza, oraz stylizowane ruiny, naśladujące pozostałości czasów starożytnych. Wkrótce Powązki stały się ulubionym miejscem wycieczek arystokratycznej Warszawy, podziwiali je także goście zagraniczni. Hrabia Lehndorff pisał o nich: "największa osobliwość w tym kraju", A.J. Bernoulli stwierdzał, że miejsca tego "nie można porównywać z niczym".
Działalność patriotyczna
Po pierwszym rozbiorze Polski Izabela zaczęła zdradzać żywe zainteresowanie polityką. Energicznie zwalczała politykę Stanisława Augusta. Jej mąż nosił się niegdyś z zamiarem zostania królem Polski; Czartoryska widziała w tej roli swojego syna Adama. Po latach napisał on: "Wychowanie nasze było polskie […]. Miłość ojczyzny, jej sławy, instytucji i wolności mieliśmy zaszczepione nie tylko odbytymi studiami, ale wszystkim co nas otaczało". Aby pozyskać konserwatywną szlachtę, Izabela kazała synom ściąć włosy, chodzić w kontuszach i brać czynny udział w życiu sejmikowym. Rezydent francuski Aubert pisał o jej poczynaniach: "zaprezentowała się szlachcie w stroju dawnych Sarmatów, rozprawiając jedynie o cnocie, ojczyźnie i trudach, których nie szczędzi, aby wychować swe dzieci na przyszłych restauratorów". Gdy nadworny poeta Czartoryskich Franciszek Kniaźnin napisał sztukę "Spartanka", Izabela obsadziła się w głównej roli. W czasach
Sejmu Czteroletniego
była zwolenniczką partii pruskiej i odgrywała znaczącą rolę w rozgrywkach zakulisowych. Na początku obrad Sejmu, by zamanifestować swoją "sarmackość", obcięła nożyczkami upudrowane loki Kazimierza Nestora Sapiehy. Jesienią
1789
roku udała się do Anglii i Szkocji, skąd powróciła wiosną roku
1791
. Z entuzjazmem powitała Konstytucję 3 Maja, uczciła jej uchwalenie podniosłymi uroczystościami. W 1792 roku, podczas wojny rosyjsko-polskiej, naczelnym wodzem armii Wielkiego Księstwa Litewskiego był zięć Izabeli, Ludwik Wirtemberski, który okazał się zdrajcą. Było to dla Czartoryskiej szokiem. Mówiono, że chciała, by jej córka po rozwodzie z Ludwikiem oddała rękę Kościuszce. Pewne jest, że Izabela brała udział w przygotowaniach do powstania 1794 roku i wspierała Insurekcję finansowo. Przypłaciła to spustoszeniem Puław przez wojska rosyjskie i czasową konfiskatą części dóbr. Po trzecim rozbiorze Polski Izabela odbudowała Puławy i uczyniła z nich pierwsze w dziejach Polski muzeum narodowe. Zgromadzone w nim zbiory dały początek Muzeum Czartoryskich. W Puławach gromadzono jednak głównie pamiątki narodowe: militaria, pamiątki po wielkich wodzach, rękopisy wybitnych autorów. Polacy przysyłali Izabeli liczne dary, które uczyniły z Puław centrum kultury narodowej. J. Sowiński pisał w 1821 roku: "Ze czcią każdy Polak przychodzi zwiedzać to miejsce, ten święty skład pomników chwały narodowej". Izabela z wiekiem stawała się coraz żarliwszą patriotką. Jako kobieta trzydziestosiedmioletnia pisała: "Panującym we mnie uczuciem jest miłość Ojczyzny, z nią związałam całą przyszłość". W wieku 66 lat skreśliła zaś następujące słowa: "Nie opuszcza mnie gorączka Narodowości, to może przesadna miłość ojczyzny". W roku 1812, gdy Napoleon rozpoczął wojnę z Rosją, wzdychała: "O Boże, Boże, wróciłeś nam ojczyznę". Później wiązała nadzieje z polityką cara Aleksandra I, gdy zaś doznała pod tym względem rozczarowania, zaczęła skłaniać się ku ruchowi powstania listopadowego. W odwecie za te sympatie Puławy zostały zniszczone przez wojska carskie. Zbombardował je wnuk Izabeli, syn Ludwika Wirtemberskiego, znajdujący się na służbie rosyjskiej. 5 marca 1831 roku 85-letnia Czartoryska pieszo opuściła Puławy. Zmarła w Wysocku, 17 czerwca 1835 roku.
Działalność literacka
W okresie porozbiorowym Izabela chętnie poświęcała się twórczości pisarskiej. Jej "Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów", powstałe pod wpływem autorów francuskich, wydane w
1805
roku, na gruncie polskim były dziełem pionierskim. Czartoryska zwracała w nim uwagę na estetyczne aspekty ogrodnictwa, ale zamieściła też w swojej książce praktyczne wskazówki dotyczące pielęgnacji ogrodów. "Pielgrzym w Dobromilu", wydany w roku
1817
, stanowił z kolei przeznaczoną dla prostego czytelnika książkę zawierającą przystępnie ujęty zarys dziejów Polski oraz powiastki i zalecenia z dziedziny moralno-obyczajowej. Była to pierwsza publikacja mająca na celu budzenie w warstwach chłopstwa polskiego tożsamości narodowej. Izabela podkreślała w niej ciężkie warunki bytowe chłopów i ich przynależność do narodu polskiego.
Wybrana twórczość
- Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów (
1805
),
- Pielgrzym w Dobromilu, czyli nauki wiejskie (ok.
1818
, pierwsze znane wyd.
1819
).
- Dyliżansem przez Śląsk Dziennik podróży do Cieplic w roku 1816 (
1968
)
Zobacz też
Źródła
- Duc de Lauzun, Pamiętniki, PIW Warszawa 1976.
- S. Wasylewski, Sybilla z Puław, (w:) Twarz i kobieta, Kraków 1960
- J. Sowiński, O uczonych Polkach, Warszawa 1821
- Z. Kuchowicz, Wizerunki niepospolitych niewiast staropolskich XVI – XVIII wieku, Łódź 1974
- S.S. Komornicki, Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie, Kraków 1929
Linki zewnętrzne
