Wzór strukturalny progesteronu
Progesteron (luteina) –
steroidowy
żeński
hormon
płciowy wytwarzany przez
ciałko żółte
i
łożysko
(w czasie
ciąży
). Najważniejszy hormon wydzielany przez gonady (jajniki i jądra).
Wydzielanie progesteronu wzrasta po
owulacji
, co
- przygotowuje błonę śluzową
macicy
na przyjęcie zapłodnionego jaja
- hamuje skurcze macicy
- wstrzymuje dojrzewanie
pęcherzyków Graafa
.
W warunkach fizjologicznych progesteron jest wytwarzany w zluteinizowanych komórkach ziarnistych ciałka żółtego jajnika, w zespólni kosmków łożyska od około 14–18 tygodnia ciąży, w warstwie pasmowatej i siatkowatej
kory nadnerczy
oraz w
ośrodkowym układzie nerwowym
. Ciałko żółte jajnika wytwarza progesteron w drugiej fazie cyklu płciowego w ilościach wzrastających od około 5 do 55 mg na dobę w 20–22 dniu cyklu i zmniejszających się do 27 dnia cyklu. Wydzielanie progesteronu przez ciałko żółte odbywa się pulsacyjnie.
Znaczenie
Hormon ten umożliwia implantację zapłodnionego jaja w błonie śluzowej macicy i utrzymanie ciąży. Jeśli do ciąży nie dojdzie, wydzielanie progesteronu zmniejsza się i dochodzi do menstruacji. W przypadku zajścia w ciążę progesteron jest wydzielany na początku przez ciałko żółte, a po 14-18 tygodniu ciąży zaczyna być wytwarzany także przez łożysko i jego produkcja jest na tyle duża, że ciałko żółte nie jest niezbędne do dalszego utrzymania ciąży.
Działanie
W organizmie kobiety progesteron działa poprzez specyficzne receptory zlokalizowane m.in. w macicy,
gruczołach sutkowych
, OUN (ośrodkowy układ nerwowy) i
przysadce mózgowej
. Ludzki receptor dla progesteronu występuje jako dwie izoformy: PR-A i PR-B. PR-A może pełnić rolę zarówno inhibitora, jak i aktywatora transkrypcji, co tym samym umożliwia różne działania tkankowe.
Najważniejsze efekty oddziaływania progesteronu na narząd rodny to:
- ułatwianie owulacji, poprzez dokonywanie proteolizy ściany pęcherzyka Graafa;
- sekrecyjna przemiana endometrium, umożliwiająca implantację zapłodnionego jaja;
- hamowanie nadmiernego rozrostu endometrium pod wpływem działania
estrogenów
;
- cykliczne zmiany w nabłonku jajowodów, szyjki macicy i pochwy.
Progesteron działa synergistycznie z estrogenami na gruczoł sutkowy, pobudzając wzrost pęcherzyków gruczołowych i nabłonka przewodów oraz uczestnicząc w
ekspresji
receptorów niezbędnych do laktacji. Progesteron jest hormonem niezbędnym do utrzymania ciąży przez cały okres jej trwania:
- hamuje odpowiedź immunologiczną matki na antygeny płodu,
- jest substratem do produkcji
gliko-
i
mineralokortykoidów
płodu,
- hamuje poród, znosi samoistną czynność skurczową ciężarnej macicy.
- zmniejsza kurczliwość mięśniówki macicy
- pobudza błonę śluzową jajowodów i macicy do wydzielania substancji odżywczych
- przygotowuje gruczoł sutkowy do laktacji
- zmniejsza wrażliwość macicy na oksytocynę i syntezę receptorów
- hamuje powstawanie prostaglandyn
- zatrzymuje wodę – obrzęki
- spadek poziomu progesteronu – wahania nastroju, depresja poporodowa
- rozszerza żyły – wolniejszy przepływ krwi – sprzyja powstawaniu żylaków
- przebarwienia skóry (
ostuda
)
Inne metaboliczne efekty oddziaływania progesteronu to:
- podwyższanie temperatury ciała, stymulacja oddychania,
- obniżanie stężenia aminokwasów w surowicy,
- normalizacja poziomu glukozy w surowicy,
- działanie przeciwandrogenne, polegające na hamowaniu aktywności 5alfa reduktazy, przekształcającej testosteron w dihydrotestosteron.
Prekursorem progesteronu jest
cholesterol
syntetyzowany z
acetylo-CoA
oraz pochodzący z
lipoprotein
o niskiej gęstości frakcji (LDL). W błonie wewnętrznej
mitochondriów
cholesterol pod wpływem LH ulega konwersji do pregnenolonu, który jest bezpośrednim prekursorem progesteronu.
Metabolizm
Metabolizm progesteronu odbywa się głównie w wątrobie (gdzie około 90% hormonu podlega efektowi pierwszego przejścia), również w nerkach i w śladowych ilościach w innych narządach, np. w mięśniach. W wyniku redukcji w pozycji 5 beta w pierścieniu A powstają
glukuroniany
, które po uwolnieniu do krwi przechodzą do moczu, skąd głównie jako glukuronian pregnandiolu wydalane są na zewnątrz organizmu (50-60% metabolitów). W wyniku redukcji w pozycji 5 alfa powstaje w hepatocytach, jak i poza wątrobą, 5 alfa dihydroprogesteron, który po koniugacji z kwasem siarkowym jest wydzielany do żółci i wydalany z kałem (10% metabolitów).
Około 96-99% progesteronu występuje w postaci związanej z białkami
osocza
– w około 50-54% z
albuminami
i w 43-48% z transkortyną. Stężenia progesteronu w surowicy pomiędzy 5–15 ng/ml, odpowiadające fizjologicznej wczesnej fazie lutealnej są wystarczające do dokonania przemiany sekrecyjnej endometrium i utrzymania ciąży. Po podaniu dopochwowym 100 mg progesteronu, hormon osiąga maksymalne stężenia w surowicy po ok. 6–7 godz. od podania i stężenia te wynoszą średnio 10,1 ± 4,7 ng/ml. AUC (area under the curve) dla progesteronu podawanego dopochwowo (100 mg) wynosi 77,16 ± 49,02 ng/h/ml-1. Okres półtrwania z surowicy progesteronu podawanego dopochwowo wynosi około 13 godz.
Po podaniu dopochwowym progesteron jest bezpośrednio transportowany do
endometrium macicy
, które jest fizjologicznym miejscem magazynowania hormonu. Transport progesteronu z
pochwy
do macicy może odbywać się w mechanizmie bezpośredniej dyfuzji do tkanek endometrium, transportu przezszyjkowego, transportu z krążeniem żylnym i limfatycznym lub ułatwionej dyfuzji przeciwprądowej z naczyń limfatycznych i żylnych do układu tętniczego macicy. Stężenia progesteronu w tkance endometrium (wyrażane w ng/mg białka) są wyższe po podaniu dopochwowym niż po podaniu domięśniowym. Z endometrium progesteron w zależności od zapotrzebowania organizmu jest stopniowo uwalniany do krążenia systemowego. Progesteron podawany dopochwowo przechodzi do krążenia systemowego i omija metabolizm wątrobowy.
Farmakologia
Synteza
Progesteron jest syntetycznie otrzymywanym naturalnym hormonem ciałka żółtego jajnika.
Zastosowanie
W lecznictwie progesteron stosowany jest zapobiegawczo przy ryzyku
poronienia
, niewydolności ciałka żółtego, zatruciu ciążowym, zaburzeniach
miesiączkowania
.