Łasicowate, kunowate (Mustelidae) - najliczniejsza w gatunki
rodzina
ssaków
z
rzędu
drapieżnych
obejmująca zwierzęta małe lub średniej wielkości, o wysmukłym ciele i krótkich nogach, doskonale przystosowane do drapieżnego trybu życia w różnych środowiskach. Zalicza się do niej około 60 gatunków, w tym łasice, kuny, wydry, norki i borsuki. Łasicowate są blisko spokrewnione z
pandami
,
skunksami
i
szopami
, z którymi są wspólnie zaliczane do drapieżnych ssaków
łasicokształtnych
(Musteloidea). Są bardzo sprawnymi i wytrwałymi łowcami. Niektóre są
hodowane
dla futra lub oswajane i trzymane jako
zwierzęta domowe
. W zapisie kopalnym łasicowate są znane od
oligocenu
. Analiza zasięgu występowania sugeruje, że współcześnie żyjące łasicowate wywodzą się z Eurazji, a następnie skolonizowały Afrykę, Amerykę Północną i Południową[2].
Występowanie
Występują praktycznie na całym świecie, poza
Australią
,
Antarktydą
,
Madagaskarem
i wyspami oceanicznymi, ale preferują
strefę klimatów umiarkowanych
.
Introdukowano
je w
Nowej Zelandii
. Zamieszkują środowiska niemal każdego typu:
lasy
, tereny skaliste,
pustynie
,
tundrę
, rzeki, strumienie górskie, przybrzeżne wody słone,
pola
,
ogrody
a nawet osiedla ludzkie. Gnieżdżą się w norach wydrążonych w ziemi, w
dziuplach
drzew
, w
gniazdach
ptaków
i
wiewiórek
. Wydry morskie wypływają do 180 km od brzegu[3].
W
Polsce
występuje obecnie w stanie dzikim 9 gatunków z tej rodziny.
Wydra europejska
objęta jest ochroną częściową, a
łasica
,
gronostaj
i
tchórz stepowy
ochroną ścisłą[4].
Norka europejska
od lat 30. XX w. uważana jest za
wymarłą na obszarze Polski
.
Opis ogólny rodziny
Rodzina łasicowatych obejmuje gatunki silnie zróżnicowane pod względem wyglądu zewnętrznego, zajmowanych siedlisk oraz preferencji pokarmowych. Większość ma wydłużone, smukłe ciało z elastycznym kręgosłupem, stosunkowo krótkie kończyny oraz długi i silny - często puszysty - ogon. Borsuki i rosomaki mają ciało masywniejsze od pozostałych gatunków. Łasicowate są palcochodne lub półstopochodne. Ich uszy są małe, zwykle zaokrąglone, u
kun
przyjmują trójkątny kształt. Pięciopalczaste kończyny są zaopatrzone w długie, niewciągalne
pazury
, u wielu gatunków zakrzywione, przystosowane do kopania nor. Palce
wydr
są połączone błoną usprawniającą pływanie. W okolicy odbytu znajdują się dobrze rozwinięte
gruczoły odbytowe
(przekształcone gruczoły łojowe) produkujące wydzielinę o bardzo silnym i przenikliwym zapachu, wykorzystywaną w komunikacji wewnątrzgatunkowej, a czasem jako formę obrony przed wrogiem - podobnie jak to robią
skunksowate
.
Sierść
jest delikatna i gęsta, złożona z gęstych włosów wełnistych i długich, sztywniejszych włosów okrywowych. Gatunki żyjące w strefie chłodnej (gronostaj, łasica) zmieniają zimą uwłosienie na białe[5].
Obojczyk słabo rozwinięty, w
uzębieniu
wyróżniają się wydłużone i ostre
kły
oraz silnie rozwinięte
łamacze
. Łasicowate, jak większość
drapieżników
, mają znakomity
węch
, wykorzystywany do lokalizacji ofiary oraz wewnątrzgatunkowej komunikacji zapachowej - zwierzęta te znakują zajmowane
terytoria
oraz sygnalizują gotowość do rozrodu wydzieliną gruczołów zapachowych. Mają również dobrze rozwinięty
wzrok
i
słuch
.
Najmniejszą w rodzinie, a zarazem najmniejszym ssakiem drapieżnym (Carnivora) jest
łasica
. Masa jej ciała mieści się w przedziale 25-250 gramów. Najmniejsze okazy mierzą 114 mm długości ciała.
Rosomak
jest największym łasicowatym o typowo lądowym trybie życia, a
wydra olbrzymia
i
wydra morska
osiągają zbliżone, a nawet większe od rosomaka rozmiary. Największe notowane wydry morskie mierzyły 1 m długości i 45 kg masy ciała. Samce są zwykle o ok. 25% większe od samic tego samego gatunku.
Tryb życia
Większość łasicowatych prowadzi naziemny tryb życia, ale potrafią świetnie pływać i wspinać się na drzewa. Niektóre przystosowały się do życia nadrzewnego, wydry - do ziemnowodnego, a wydra morska większość czasu spędza w wodzie. Największą aktywność wykazują w nocy. Zimą nie zapadają w
sen zimowy
. Wyjątkiem jest
borsuk
, który w ostrym klimacie zapada w stan płytkiej hibernacji.
Poza
okresem godowym
większość łasicowatych prowadzi samotnicze życie, niektóre żyją w grupach o strukturze socjalnej zależnej od gatunku. Zwierzęta zaliczane do tej rodziny są wyjątkowo mobilne. Zajmują bardzo duże
areały osobnicze
, podejmują bardzo długie wędrówki w poszukiwaniu pokarmu lub partnera seksualnego.
Pożywieniem
łasicowatych są drobne
kręgowce
i
zwierzęta bezkręgowe
. Łasice i tchórze wyspecjalizowały się w chwytaniu
gryzoni
, a wydry sprawnie polują na
ryby
. Niektóre gatunki są padlinożerne, inne chętnie jedzą soczyste owoce. Polują zwykle po zachodzie słońca, znane są jednak gatunki wychodzące na żer w dzień. Wydra morska jest jednym z nielicznych zwierząt, które posługują się narzędziami. Wykorzystuje płaskie kamienie do otwierania muszli skorupiaków[3].
Gatunki naziemne często polują w norach, podziemnych tunelach lub pod śniegiem. Niektóre łasice chwytają ofiary większe od nich samych. Wśród łasicowatych obserwowano zwierzęta dokonujące nadmiarowego zabijania ofiar (tzw.
surplus killing
) - stwierdzono to m.in. u gronostaja, norki amerykańskiej i łasicy.
Rozród
U wielu gatunków łasicowatych obserwuje się zjawisko
ciąży przedłużonej
: zaraz po kryciu rozwój zapłodnionych komórek przebiega normalnie przez 2 tygodnie, następnie zostaje zahamowany nawet do 10 miesięcy. W tym czasie zarodki spoczywają swobodnie (nie zaimplantowane) w macicy. Z końcem diapauzy
blastocysty
zostają zaimplantowane i rozpoczyna się normalny rozwój zarodków trwający 30-65 dni. Młode rodzą się w liczbie od 1 do 14 sztuk, niedołężne i ślepe (wyjątkiem są młode wydry morskiej). Dojrzałość płciową osiągają pomiędzy 8. a 24. miesiącem życia. Żyją 5-20 lat.
Znaczenie dla człowieka
Tchórzofretki zyskują popularność jako zwierzęta domowe
Wiele gatunków z tej rodziny żywi się gryzoniami uznawanymi przez ludzi za szkodniki, znacząco wpływając na redukcję ich populacji, co stawia łasicowate w pozycji pożytecznych z punktu widzenia gospodarki człowieka. Głównie z tego powodu w wielu krajach łasicowate są obejmowane ochroną prawną. Jednak niektóre z nich - zwłaszcza
gatunki synantropijne
- wyrządzają szkody wśród drobiu lub są nosicielami chorób bydła, a te, które żywią się ptakami są zagrożeniem dla rzadkich gatunków ptaków. Między
ratelem
, zwanym miodożerem,
miodowodem
(Indicator indicator) i człowiekiem wytworzyły się relacje
komensalne
ułatwiające lokalizację kolonii
pszczół
.
Łasicowate, a szczególnie wydry, stanowią atrakcję wielu
ogrodów zoologicznych
.
Futro
wielu przedstawicieli tej rodziny było od dawna wysoko cenione. Już w średniowieczu futro z sobola lub gronostaja było symbolem bogactwa. Włosy borsuka były wykorzystywane do wyrobu pędzli do golenia[5]. Intensywne polowania dla futra doprowadziły do całkowitego wytępienia †
Neovison macrodon
i drastycznego zmniejszenia liczebności wydry morskiej - w 1911 pozostało zaledwie 2000 osobników[6]. Człowiek nadal wykorzystuje łasicowate jako
zwierzęta futerkowe
(głównie
gronostaj
,
soból
, norki i tchórze).
Tchórze, fretki i tchórzofretki dają się łatwo oswajać i hodować w domu, jednakże wydzielina gruczołów odbytowych ma tak silną i nieprzyjemną woń, że hodowla ta może być uciążliwa.
Fretka
była w starożytności zwierzęciem hodowanym do polowania na
króliki
i
szczury
. Obecnie tchórzofretka - krzyżówka tchórza zwyczajnego z albinotyczną formą fretki - pełni coraz częściej funkcję zwierzęcia domowego.
Oswojone wyderki orientalne i wydry gładkowłose już od wczesnego średniowiecza wykorzystuje się w Azji do łapania ryb[7].
Systematyka
W oparciu o cechy morfologiczne poszczególnych gatunków w rodzinie Mustelidae wyróżniano początkowo od czterech do siedmiu podrodzin. Pocock (1921) wyróżnił ich aż piętnaście. Jednym z bardziej popularnych podziałów był system proponowany przez Simpsona (1945), wyróżniający pięć podrodzin: Lutrinae (wydry), Melinae (borsuki), Mellivorinae (ratele), Mephitinae (skunksy) i Mustelinae (łasice właściwe)[2].
Dzięki badaniom molekularnym ustalono, że tak rozumiane Mustelidae stanowią
takson parafiletyczny
. Skunksy i teledu (Mydaus spp.) wyodrębniono do rodziny Mephitidae.
Pozycja
taksonomiczna
pozostałych gatunków jest ciągle tematem dyskusji. Obecnie łasicowate dzielone są na dwie podrodziny:
Klasyfikacja taksonów wymarłych wydaje się być jeszcze trudniejsza i wymaga dalszych badań. Podrodzina †Leptarctinae obejmuje kilkanaście gatunków. Do Taxidiinae zaliczano wymarły rodzaj †
Chamitataxus
oraz żyjącego do dzisiaj borsuka amerykańskiego (Taxidea taxus) - poniżej zaliczonego do Mustelinae. Ponad 20 rodzajów wymarłych łasicowatych ma niejasną pozycję systematyczną[8][2][9][10].
Badania, których wyniki opublikowano w 2008 sugerują, że
ratel
i
borsuk amerykański
stanowią dwie odrębne od wymienionych podrodzin linie ewolucyjne[2].
Zagrożenia i ochrona
Zwierzęta zaliczane do rodziny Mustelidae dobrze przystosowują się do warunków siedliskowych. Wiele z nich odnosi, zdaniem naukowców, największe wśród drapieżnych sukcesy ewolucyjne[6]. Jednak - choć same są aktywnymi łowcami - padają ofiarą większych od siebie drapieżników, z którymi koegzystują, głównie
psowatych
, a także dużych węży i ptaków (
szponiastych
i
sów
).
Tchórz czarnołapy
wyginął na wolności. Podejmowane są liczne próby przywrócenia go z osobników hodowanych w niewoli.
Postępująca degradacja środowiska, fragmentacja siedlisk oraz polowania to największe zagrożenia stojące przed łasicowatymi. Większość gatunków zaliczanych obecnie do tej rodziny została wpisana do
Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych
Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów
[11], w tym:
W wielu regionach, zwłaszcza w Ameryce Północnej, podejmowane są liczne próby
reintrodukcji
kilku gatunków.
Przypisy
- ↑
Mustelidae
w: Integrated Taxonomic Information System (
ang.
)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Koepfli Klaus-Peter et al.:
Multigene phylogeny of the Mustelidae: Resolving relationships, tempo and biogeographic history of a mammalian adaptive radiation
(
ang.
). BMC Biology 2008, 6:10doi:10.1186/1741-7007-6-10.
- ↑ 3,0 3,1 Jan Błachuta, Leszek Karnas, Henryk Szypuła: Ssaki morskie. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2005. .
- ↑ Zobacz artykuł
Ssaki Polski
- ↑ 5,0 5,1 Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
- ↑ 6,0 6,1 Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 135. .
- ↑ Gudger, E. W. (1927) - Fishing with the Otter. American Naturalist, 61:193-225
- ↑
Mustelidae – weasels, badgers, skunks, otters, and relatives
(
ang.
). Mikko's Phylogeny Archive. [dostęp 23 sierpnia 2008].
- ↑ Janis, Christine M., Kathleen Scott, Louis L. Jacobs, (red.) Evolution of Tertiary Mammals in North America. New York: Cambridge University Press, 1998.
- ↑ McKenna, M.C. & Bell, S.K. 1997. Classification of Mammals Above the Species Level. Columbia University Press, New York.: i-xii, 1-631
- ↑
Wyniki wyszukiwania "Mustelidae"
w IUCN 2007. 2007 IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 12 czerwca 2008]
Bibliografia
- Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
- Piotr Sumiński, Jacek Goszczyński, Jerzy Romanowski: Ssaki drapieżne Europy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1993, ss. 71-72. .
- Wund, M.:
Mustelidae
(
ang.
). (On-line), Animal Diversity Web, 2005. [dostęp 11 czerwca 2008].
- Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.)
Mustelidae.
w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (
ang.
) [dostęp 18 stycznia 2009]
- Mały słownik zoologiczny: ssaki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.
- Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. .