Australopitek (Australopithecus; dosłownie małpa południowa – od
łac.
australis = południowy, i
gr.
píthekos = małpa) –
rodzaj
ssaków naczelnych z rodziny
człowiekowatych
(
podrodzina
Homininae
)[1], którego przedstawiciele żyli w południowej, wschodniej i centralnej
Afryce
od ok. 4,2 (
Australopithecus anamensis
) do ok. 1 mln lat temu (australopiteki masywne, grupowane niekiedy w odrębny rodzaj
Paranthropus
(„obok człowieka" albo „prawie człowiek”), gdyż były boczną gałęzią ewolucyjną, która nie ma bliskiego związku z rodzajem Homo). Pochodziły prawdopodobnie od żyjących ok. 5,8–4,5 mln lat temu
ardipiteków
. Obecnie większość naukowców zgadza się, że rodzaj Homo wyewoluował z australopiteków, nie ma jednak pewności, z którego z ich gatunków[2].
Opis
Żyły od ok. 4,2 do ok. 1 mln lat temu (
pliocen
i wczesny
plejstocen
), początkowo w Afryce Wschodniej, na terytorium
Wielkich Rowów Afrykańskich
– tam naukowcy doszukują się kolebki ludzkości – później także w Afryce Południowej i Środkowej. Charakteryzowały się masywną
szczęką
, mocnym
uzębieniem
, ale już krótkimi
kłami
– umożliwiało to poziomy ruch trący i świadczy o przewadze twardego pokarmu roślinnego w ich pożywieniu. Miały
stopy
o nieprzeciwstawnym
paluchu
(jak u człowieka), były przystosowane do chodzenia w pozycji pionowej, czyli do dwunożności, o czym świadczyć może m.in. budowa podstawy czaszki i położenie
foramen magnum
w odniesieniu do płaszczyzny przechodzącej przez górny i dolny brzeg oczodołu (tzw. kąt alfa), struktura uzębienia, czy budowa pasa biodrowego.
Odkrycia
Pierwszego odkrycia dokonał
Raymond Dart
w roku 1924 w jaskini
Taung
w
południowej Afryce
(
RPA
; czaszka gatunku
Australopithecus africanus
, raport z 1925 roku). Na wielu stanowiskach odkrywane są co roku nowe fragmenty naszych przodków i nasza wiedza na temat człowieka kopalnego ulega ciągłym poprawkom. Jak podają naukowcy – spenetrowano zaledwie 5% terenów, więc można się spodziewać jeszcze wielu sensacyjnych odkryć. Odkrycia ostatniej dekady świadczą o tym, że australopiteki rozprzestrzeniły się w sporej części Afryki już ok. 4 mln lat temu. Dotychczasowa rekonstrukcja procesów biologicznych, które doprowadziły do powstania gatunków
dwunożnych
istot o wyprostowanej sylwetce nie daje jeszcze pełnego obrazu
antropogenezy
.
Systematyka
W rodzaju Australopithecus, wchodzącym w skład rodziny Hominidae, można wyróżnić takie gatunki jak:
Początkowo rodzaj Australopithecus zaliczono do odrębnej podrodziny Australopithecinae w obrębie
orangowatych
(Pongidae), jednak obecnie wiadomo, że jest bliżej spokrewniony z ludźmi niż z innymi żyjącymi współcześnie naczelnymi[3]. Australopiteki klasyfikuje się w jednym rodzaju (Australopithecus) albo w dwóch – kiedy formy gracylne (wysmukłe) stanowią rodzaj Australopithecus, a formy masywne są wydzielane w odrębny rodzaj Paranthropus. Zatem można się równie często spotkać w literaturze z nazwami typu: A. robustus, A. boisei, A. aethiopicus, jak i Paranthropus robustus, P. boisei czy P. aethiopicus.
Ewolucja
Najstarsze odkryte ślady naszych przodków prowadzą aż do
trzeciorzędu
(65–1,8 mln lat temu). W
paleogenie
ewoluowały
naczelne
(Primates), od nich pochodzą
małpy wąskonose
(Catarrhini). W
neogenie
żyły parapiteki (Parapithecus) i
driopiteki
(Dryopithecidae) – antenaci
małp człekokształtnych
(Pongidae). Około 14 mln lat temu żyły
ramapiteki
(Ramapithecus). Linia
człowiekowatych
(Hominidae) oddzieliła się od nich nie mniej niż 10 mln lat temu, a nastąpiło to w Afryce.
Pierwszą i jedyną do niedawna znaną człowiekowatą istotą dwunożną był
Ardipithecus ramidus
, znaleziony w latach 70. XX w. w Aramis (
Etiopia
). Jego szczątki pochodzą sprzed ok. 4,4 mln lat. W roku 2001 Yohannes Haile-Selassie z uniwersytetu Berkeley odkrył w Etiopii najstarszego przedstawiciela tego rodzaju, początkowo sklasyfikowanego jako podgatunek A. ramidus, a obecnie jako odrębny gatunek
Ardipithecus kadabba
. Jest on datowany na 5,6–5,8 mln lat.
Ok. 4,5 mln lat temu pojawiły się także australopiteki, uważane za bezpośrednich przodków ludzi i ta data została uznana za początek
paleolitu
.
W roku 2000 Brigitte Senut i Martin Pickford odkryli w Kenii
Orrorin tugenensis
datowanego na 5,7–6,1 mln lat. Prasa nazwała go "człowiekiem milenijnym" ("Millennium Man"). Wydaje się, że był on bardziej zaawansowany ewolucyjnie od ardipiteka. Możliwe, że to odkrycie przesunie początek paleolitu o milion lat wstecz.
Równolegle z australopitekami, ok. 3,5–3,2 mln lat temu, żyły także
Kenyanthropus
, odkryte w roku 1999 nad
jeziorem Turkana
przez zespół badawczy pod kierownictwem Meave Leakey. Ok. 2,5 mln lat temu pojawiły się pierwsze osobniki rodzaju Homo. Po ostatnich odkryciach przyjmuje się, że do hominidów należą:
-
Orrorin
,
-
Ardipithecus
,
- Australopithecus (łącznie z
Paranthropus
),
-
Kenyanthropus
,
-
Homo
.
Obecnie większość naukowców zgadza się, że rodzaj Homo wyewoluował z australopiteków, nie ma jednak pewności, z którego z ich gatunków – jeśli pierwsze Homo powstały we wschodniej Afryce, ich przodkami mógł być
A. afarensis
lub
A. garhi
, natomiast jeśli powstały w południowej Afryce –
A. africanus
lub
A. sediba
[2].
Synonimy
(A. oznacza Australopithecus, a P. oznacza Paranthropus):
-
Australopithecus prometheus
– A. africanus,
- Australopithecus transvaalensis – A. africanus,
- Hemanthropus chinensis: jeszcze nie ocenione w szczegółach wykopalisko z Chin,
-
Meganthropus africanus
– A. africanus,
-
Meganthropus palaeojavanicus
– A. palaeojavanicus lub P. palaeojavanicus,
- Paraustralopithecus aethiopicus – A. africanus,
- Paranthropus crassidens – A. robustus lub P. robustus,
- Paranthropus robustus boisei – A. robustus lub P. boisei,
- Plesianthropus transvaalensis – A. africanus,
- Praaustralopithecus – pochodząca z Etiopii praforma bądź forma wstępna australopiteków,
- Zinjanthropus boisei – A. robustus lub P. boisei.
Przypisy
Zobacz też