Demografia historyczna – dziedzina wiedzy historycznej , w tradycyjnej koncepcji historii pojmowana czasami jako jej nauka pomocnicza, bywa też traktowana jako dział demografii . Zajmuje się badaniem dziejów populacji ludzkich.

Charakterystyka demografii historycznej

Od klasycznej demografii odróżniają demografię historyczną przede wszystkim stosowane metody zależne od źródeł informacji. Zasadniczymi źródłami dla epoki prestatystycznej są: rejestry parafialne , kościelne spisy wiernych, spisy podatkowe, rachunki dóbr wielkiej własności itp. Dla epoki protostatycznej, obok rejestrów parafialnych, znaczenia nabierają pierwsze spisy ludności oraz akta cywilnej rejestracji ludności. W epoce statycznej podstawowymi źródłami stają się obok akt rejestracji ruchu naturalnego i stanu cywilnego ludności (zarówno kościelnych jak i państwowych) akta i publikowane wyniki spisów powszechnych oraz wszelkie dokumenty wytworzone przez powołane wówczas do życia instytucje statystyczne.

W zakresie specyficznych metod demografia historyczna dysponuje dobrze rozbudowanymi metodami szacunku liczby ludności dokonywanymi w oparciu o źródła podatkowe, nienominatywną i nominatywną metodą badań rejestracji metrykalnej. Podstawową metodą nominatywną jest metoda rekonstrukcji rodzin. W polskiej demografii historycznej stosuje się ja w dwóch odmianach; jako metodę Henriego lub w ciekawej i oryginalnej wersji opracowanej przez Edmunda Piaseckiego. W odniesieniu do danych spisowych stosuje się najczęściej metody agregatywne analizy danych.

Początki demografii historycznej

Jakkolwiek demografia historyczna narodziła się faktycznie wcześniej, np. w polskiej nauce historycznej jej wielkim zwolennikiem już u progu XX wieku był Franciszek Bujak , to za jej twórcę w nowoczesnym kształcie uznaje się francuskiego demografa Louis Henry. M.in. autor pierwszego podręcznika do stosowania metody rekonstrukcji rodzin, napisanego wspólnie z archiwistą Michelem Fleurym oraz inicjatora programu badań mających na celu poznanie dziejów populacji Francji od XVII wieku. Opracowana przez niego metoda 'rekonstrukcji rodzin' dokonywanej w oparciu o księgi parafialne stała się podstawową techniką stosowaną w tzw. szkole francuskiej', do której przedstawicieli zaliczają się m.in.: Pierre Goubert, Michel Fleury, Philippe Ariès , Hervé Le Bras. Konkurencyjna w stosunku do niej szkoła angielska, reprezentowana przez Petera Lasletta i Johna Hajnala, więcej uwagi poświęcała wykorzystaniu spisów ludności oraz zbiorczej analizie ksiąg metrykalnych.

Badania zaludnienia

Z demografią historyczną wiązać też można, poprzedzające ją chronologicznie, badania nad liczbą ludności i gęstością zaludnienia poszczególnych państw i regionów. Prowadzone przez polskich historyków już w II poł. XIX wieku w oparciu o spisy podatkowe (A. J. Parczewski, Adolf Pawiński , Henryk Łowmiański ), prowadziły do prób określenia wielkości populacji Rzeczypospolitej w XVI i XVII wieku. Ich wyniki zostały w znacznym stopniu podważone przez kolejne pokolenia badaczy, zwracających uwagę na dużą niedokładność zastosowanych źródeł skarbowych oraz wątpliwości dotyczące poprawności wykorzystywanych przeliczników. Z tych też przyczyn ustalenia badaczy zaludnienia są traktowane obecnie jedynie jako wartości orientacyjne^[1].

Demografia historyczna dziś

Demografia historyczna jest uprawiana obecnie w wielu krajach świata. Najsilniejszymi ośrodkami pozostaje Francja, w szczególności zaś związane z dawną szkołą Annales , Laboratoire de la Demographie Historique w Ecole des Haute Etudes en Science Sociales w Paryżu oraz działająca w Wielkiej Brytanii tzw. grupa z Cambridge. Silne ośrodki badań demograficzno-historycznych znajdują się również w Kanadzie, Szwecji, Niemczech, Holandii, Hiszpanii i Belgii. Najpoważniejszym czasopismem fachowym jest "Annales de la Demographie Historique" wydawane od 1967 r. W Polsce badania z tego zakresu prowadzone są przede wszystkim w Uniwersytetach: Białostockim, Wrocławskim, Jagiellońskim, Szczecińskim, Rzeszowskim. Wydawane jest czasopismo poświęcone tej problematyce o nazwie Przeszłość Demograficzna Polski . Jego redaktorem naukowym jest obecnie Marek Górny . Działa Sekcja Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN, której przewodniczy Cezary Kuklo .

Techniki badawcze

Analiza spisów

Technika badawcza polegająca na wykorzystaniu spisów ludności sporządzanych w celach skarbowo-administracyjnych lub ksiąg status animarum do zbiorczej analizy statystycznej badanej populacji. W zależności od ilości i dokładności informacji zawartych w źródle pozwala ona na określenie m.in. następujących cech opisywanej społeczności: jej wielkości, struktury wiekowej i społecznej, proporcji pomiędzy płciami i poszczególnymi grupami wiekowymi, występujących w niej typów gospodarstw domowych.

Metoda agregatywna

Technika badawcza polegająca na wykorzystaniu ksiąg parafialnych (chrztów, ślubów oraz zgonów) w celu uzyskania zbiorczych informacji na temat zjawisk demograficznych zachodzących na terenie badanej parafii. Pozwala ona nie tylko na określenie ilości poczęć, chrztów, ślubów i zgonów z rozbiciem na poszczególne lata i miesiące oraz wyznaczenie ich trendów, ale także na określenie relacji zachodzących między ilością ślubów i chrztów lub chrztów i zgonów, proporcji między płciami osób przystępujących do chrztu, występowania dzieci nieślubnych i podrzutków, preferencji odnośnie otrzymywania sakramentu w określone dni tygodnia.

Liber Natorum, przykład księgi urodzeń z XIX wieku

Rekonstrukcja rodzin

Technika badawcza polegająca na wykorzystaniu ksiąg parafialnych (chrztów, ślubów oraz zgonów) w celu uzyskania informacji na temat funkcjonowania poszczególnych rodzin (będących podstawową jednostką analizy) oraz całych społeczności. Stosowanie jej podzielić można na następujące fazy:

• wyróżnienie (w oparciu o księgi ślubów) związków małżeńskich;
• określenie (w oparciu o księgi chrztów i zgonów) cech demograficznych współmałżonków;
• odnalezienie (w księgach chrztów) dzieci urodzonych w danym małżeństwie;
• określenie (za pomocą ksiąg zgonów) długości życia dzieci;
• przeprowadzenie zbiorczej analizy statystycznej populacji zrekonstruowanych rodzin.

Zastosowanie rekonstrukcji rodzin pozwala przede wszystkim na uzyskanie danych dotyczących wieku zawierania małżeństw, długości ich trwania, dzietności , śmiertelności dzieci, odstępów między porodami. Ograniczenia tej techniki wynikają z dostępności źródeł (potrzebne są kompletne księgi parafialne z co najmniej kilkudziesięciu lat) oraz cech badanej społeczności (o ile może być ona bez trudu stosowana do opisu parafii odznaczających się niewielką ruchliwością przestrzenną swych mieszkańców, to zawodzi w przypadku analizy ludności odznaczającej się dużą mobilnością).

Za przykład zastosowania techniki rekonstrukcji rodzin w Polsce służyć może praca Cezarego Kukli Rodzina w osiemnastowiecznej Warszawie, w której określone zostały następujące cechy społeczności mieszkańców parafii Św. Krzyża:

Przypisy

Bibliografia

• An Introduction to English Historical Demography, ed. E. A. Wrigely, London: Weidenfeld & Nicholson, 1966.
• Philippe Ariès, Historia dzieciństwa, Gdańsk 1995.
• Jean-Louis Flandrin , Historia rodziny, Warszawa 1998.
• Irena Gieysztorowa, Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976.
• Henry Louis, Fleury Michel, Des registres paroissiaux à l'histoire de la population. Manuel de dépouillement et d'exploitation de l'état civil ancien, Paris, INED, 1956.
• Mieczysław Kędelski, Rozwój demograficzny Poznania w XVIII i na początku XIX wieku, Poznań 1992.
• Cezary Kuklo, Kobieta samotna w społeczeństwie miejskim u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej, Białystok 1998.
• Cezary Kuklo, Rodzina w osiemnastowiecznej Warszawie, Białystok 1991.
• Witold Kula, Problemy i metody historii gospodarczej, Warszawa 1963.
• Jerzy Michalewicz, Elementy demografii historycznej. Materiały do wykładów, ćwiczeń i metodyki prac badawczych, Warszawa 1979.
• Edmund Piasecki, Ludność parafii Bejskiej w świetle ksiąg metrykalnych z XVIII-XX w. Studium demograficzne, Warszawa 1990.