Utwór programowy zwany także utworem tematycznym -
utwór muzyczny
, który niesie programową treść wyrażaną środkami muzycznymi.
Kompozytor samą muzyką stara się oddać fabułę, z zarysowaniem cech osobowościowych bohaterów.
Przykładem może być sparafrazowane
scherzo
symfoniczne
Uczeń czarnoksiężnika
Paula Dukasa
, którego treść jest bardzo czytelna nie tylko poprzez popularność swego pierwowzoru literackiego, ale również dzięki notatce kompozytora zamieszczonej nad
partyturą
. Kompozytor, sięgając do literatury, czasami zamieszcza jej fragmenty, jak np. w
suicie
Maurycego Ravela
Moja matka gęś
, w której niektóre jej części zostały zaopatrzone tekstami zaczerpniętymi z bajek
Charlesa Perraulta
, na których utwór jest oparty. Najczęściej jednak kompozytor odwołuje się do wyobraźni słuchacza i przekaz nie jest do końca jednoznaczny.
W szczególności
muzyka romantyczna
stawiała sobie za cel wywołanie pozamuzycznych skojarzeń. Stosując różnorodność środków muzycznych, starannie dobierając tytuły utworów, sięgając do folkloru wreszcie stosując mnogość form, których same nazwy niosły zakodowana informacje:
fantazja
,
kaprys
,
humoreska
itd. Najpopularniejszym gatunkiem muzyki programowej jest
poemat symfoniczny
.
Muzyka współczesna
w dużej części, w poszukiwaniu czystej formy, odrzuciła treść pozamuzyczną i tym się często tłumaczy jej niepowodzenie w odbiorze przez przeciętnego słuchacza. Muzyka
rockowa
natomiast, a szczególności jej
progresywna
odmiana w pełni wykorzystała programowość, czy też tematyczność muzyczną. Utwory takie jak Time
Pink Floyd
, Close to the Edge
Yes
czy Thee Three Fates:
Clotho
/
Lachesis
/
Atropos
Emerson, Lake and Palmer
doskonale oddają programową treść środkami czysto muzycznymi.
Zobacz też: utwór ilustracyjny