Herb Śląska z altasu Willema Bleau z 1645 roku
Śląsk (
śl.
Ślůnsk[1],
niem.
Schlesien,
dś.
Schläsing,
czes.
Slezsko,
łac.
Silesia) –
region
i
kraina historyczna
położona w
Europie Środkowej
, na terenie
Polski
,
Czech
i
Niemiec
[uwaga 1]. Ta historyczna kraina dzieli się na
Dolny
i
Górny Śląsk
oraz
Śląsk Cieszyński
[2]. Historyczną stolicą Śląska jest
Wrocław
.
Śląsk położony jest w dorzeczu górnej i środkowej
Odry
oraz początkowego biegu
Wisły
.
Współcześnie w znaczeniu potocznym nazwy Śląsk błędnie używa się bardzo często w odniesieniu tylko do samego Górnego Śląska,
województwa śląskiego
lub
aglomeracji śląskiej
.
Historia
Pochodzenie nazwy
Według polskiej teorii etymologia nazwy Śląsk (
śląs.
Ślůnsk,
czes.
Slezsko,
niem.
Schlesien,
węg.
Szilézia,
łac.
Silesia,
ang.
Silesia) pozostaje dyskusyjna.
Nazwa Śląska pochodzi prawdopodobnie od nazwy płynącej przez Śląsk rzeki zwanej współcześnie
Ślęzą
, względnie od nazwy góry nazywanej obecnie
Ślęża
, zwanej również
Sobótką
. Góra ta, wznosząca się okazale w środkowej części Śląska, była od prehistorycznych (
neolitycznych
) czasów ośrodkiem kultu religijnego pogańskich mieszkańców Śląska.
Nazwa rzeki i góry jest podawana jako jeden z wielu przedindoeuropejskich
toponimów
w tym rejonie Europy[3] (zobacz
staroeuropejskie hydronimy
).
Według przeważającego stanowiska polskiej literatury przedmiotu, nazwa Ślęża lub Ślęż ma zaś ścisły związek ze słowiańskim słowem ślęg względnie śląg, oznaczającym wilgoć, mokrość. Na ten tok poszukiwanie wskazują również nazwy miejscowości na tym terenie (np. Rybnik w języku czeskim i śląskim znaczy staw, teren podmokły). Z tych też zapewne pradawnych czasów pochodzą nazwy jezior, rzek i osad. W
języku staropolskim
mawiano na tę dzielnicę Szląsk.
Według niemieckiej teorii, nazwy góry, rzeki (i regionu) mają związek z nazwą plemienia
Silingów
.
Od zarania po IX wiek
Poglądowa mapa głównych kultur schyłku 4. tysiąclecia p.n.e. Kultura lendzielska na pomarańczowo
Pierwsze ślady rodzaju ludzkiego na Śląsku pochodzą spomiędzy 230 000 i 100 000 lat temu. Rejon Śląska pomiędzy górną Wisłą i górną Odrą był północną granicą penetracji człowieka w czasach
ostatniego zlodowacenia
. Anatomicznie-współczesny człowiek przybył prawdopodobnie na Śląsk około 35 000 lat temu[4]. Od tego czasu Śląsk był zamieszkiwany przez ludzi przynależących do zmieniających się kultur archeologicznych w epokach kamienia, brązu i żelaza, a których etniczna identyfikacja jest współcześnie weryfikowana na podstawie badań materiału genetycznego z cmentarzysk.
Kultura starej Europy
bezsprzecznie pokrywała Śląsk. Później
indoeuropejskie
szczepy
Scytów
i
Celtów
bytowały na terytorium Śląska.
W czasach prehistorycznych Śląsk znalazł się w obrębie ekspansji
celtyckiej
. Następnie Śląsk znalazł się w kręgu osadnictwa
wschodniogermańskich plemion
identyfikowanych z
kulturą przeworską
, prawdopodobnie byli wśród nich
Silingowie
, wymienieni w
II wieku n.e.
przez
Ptolemeusza
, których siedzib upatruje się obecnie raczej na Śląsku[5][6][7][8][9]. Od Silingów wywodzono łacińską nazwę Śląska (Silesia)[].
Przez teren Śląska wiodły dwie trasy
szlaku bursztynowego
. Jedna przekraczała łańcuchy górskie na południu przez
Bramę Morawską
, druga biegła prawdopodobnie poprzez przełęcze sudeckie i potem na północ w kierunku Wrocławia i dalej
Kalisza
(Calisia).
Od VI w. n.e. teren Śląska znalazł się w zasięgu
ekspansji słowiańskiej
. Późniejsze źródła historyczne (m.in.
Geograf Bawarski
,
Dagome iudex
,
Dokument praski
) wymieniają z nazwy następujące plemiona: na zachodzie
Dziadoszanie
wraz z
Bobrzanami
nad rzeką
Bóbr
, dalej
Ślężanie
wokół
Ślęży
,
Trzebowianie
na północ od nich,
Opolanie
na wschód,
Golęszycy
w dorzeczu górnej Odry. Wzmianki
Al-Masudiego
i
Ibrahima ibn Jakuba
na temat Słowian nie pozwalają jednak wiązać ich osadnictwa jednoznacznie ze Śląskiem[].
Lata 880-1138
Według części badaczy można postawić hipotezę, że po 875 r. książę
Świętopełk I
podporządkował
trybutarnie
Górny Śląsk
państwu wielkomorawskiemu
, a po 885 roku być może także Dolny Śląsk, jednakże jest to na razie pogląd niepotwierdzony[10] Po rozpadzie Wielkich Moraw w 905 roku, być może teren ten dostał się, około
943
roku pod kontrolę czeskiego księcia
Bolesława I Okrutnego
(wskazują na to
Al-Masudiego
o państwie ad-Dir, jednakże mają one charakter niejednoznaczny)[11]. W latach 965–985 w czasie małżeństwa księcia
Mieszka I
z czeską księżniczką
Dobrawą
(oraz później) ma miejsce sojusz polsko-czeski, w związku z czym prawdopodobnie Śląsk nie zmienił w tym czasie przynależności państwowej. Około 983 roku, w którym wzdłuż Odry powstały piastowskie grody we
Wrocławiu
[12],
Głogowie
i
Opolu
, Śląsk wszedł we władanie piastowskiego księcia Mieszka I, a potem jego syna
Bolesława I Chrobrego
. Wejście Śląska w skład państwa Polan potwierdza też dokument
Dagome iudex
z około 991 r. Utworzone w czasie
zjazdu gnieźnieńskiego
w 1000 roku podporządkowane Gnieznu
biskupstwo wrocławskie
objęło swym zasięgiem cały obszar Śląska.
ziemię bytomską
, oświęcimską i siewierską, pierwotnie należącą do
Małopolski
, przyłączono do Śląska w XII w., ale w granicach
diecezji krakowskiej
pozostawiono do końca XVIII w. W 1010 roku niemiecki król
Henryk II Święty
spustoszył terytorium śląskich
Dziadoszan
, a w 1010 i 1017 roku ponownie najechał Śląsk. Wtedy skutecznie broniły się
Głogów
i
Niemcza
. W 1025 roku, wraz z koronacją Bolesława Chrobrego, Śląsk wszedł w skład nowo utworzonego
Królestwa Polskiego
. W latach 1034–1038 miała miejsce na Śląsku reakcja pogańska[13][14], a w 1038 lub 1039 czeski książę
Brzetysław I
spustoszył Śląsk, przyłączając do Czech ziemie po lewej stronie rzeki Odry. Wyłączył też z diecezji wrocławskiej
Opawę
,
Karniów
i
Głubczyce
.
Książę
Kazimierz Odnowiciel
w 1046 roku reaktywuje biskupstwo wrocławskie, a w
1050
zajmuje zbrojnie Śląsk. W wyniku zjazdu w
Quedlinburgu
w 1054 r., książę Kazimierz Odnowiciel uzyskał uznanie swojej władzy na Śląsku (poza
Opawszczyzną
), w zamian za cenę rocznego trybutu 500
grzywien
srebra i 30 grzywien złota na rzecz Czech. Trybut zaprzestaje płacić król
Bolesław Szczodry
w
1069
r., próbując też jednocześnie odzyskać Opawszczyznę. Od roku
1080
ziemia kłodzka
wraca do pozostałej części Śląska odzyskana przez księcia
Władysława Hermana
. W roku
1093
miał miejsce najazd czeskiego księcia
Brzetysława II
na lewobrzeżny Śląsk, w wyniku którego został spustoszony teren od Ryczyny po
Głogów
. Po najeździe, Władysław Herman ponownie zaczął płacić trybut ze Śląska na rzecz Czech, a
ziemia kłodzka
trafiła pod panowanie jego syna księcia
Bolesława Krzywoustego
, natomiast reszta Śląska pod panowanie jego brata
Zbigniewa
. W
1096
roku Brzetysław II ponownie najechał Śląsk, niszcząc m.in.
Bardo
.
Od roku
1100
pełną kontrolę nad całym Śląskiem przejmuje książę Bolesław Krzywousty. W latach
1103
i
1106
mają miejsce czeskie najazdy na Górny Śląsk. Niedługo później, w roku
1109
miał miejsce najazd cesarza niemieckiego
Henryka V
na Polskę, podczas którego doszło do starć pod
Bytomiem Odrzańskim
i od
24 sierpnia
niepomyślnego dla cesarza
oblężenia Głogowa
. W okolicach Wrocławia doszło prawdopodobnie do kolejnego niepomyślnego starcia dla cesarza (wg
Galla Anonima
...cesarz postąpił pod Wrocław, gdzie jednak nic więcej nie zyskał, jak trupy na miejsce żywych), po którym Henryk V wycofał się spod Ryczyny do Czech. W odwecie w
1110
r., Bolesław Krzywousty przeprowadził najazd na Czechy, a w
1114
r. zaprzestał oficjalnie wypłacać trybut. Konflikt zakończył w
1115
r. układ pokojowy nad Nysą pomiędzy księciem Bolesławem Krzywoustym i księciem czeskim
Władysławem I
. Okres pokoju został przerwany w latach 1132-1134, gdy miały miejsce trzy czeskie najazdy na Śląsk. W
1137
pokój kłodzki
między Krzywoustym, i czeskim księciem
Sobiesławem I
zostawiał przy Polsce cały Śląsk, z wyjątkiem
ziemi opawskiej i karniowskiej
oraz
kłodzkiej
, co zwiastowało utrwalony w przyszłych wiekach podział polityczny. W
1138
roku na mocy
testamentu Bolesława Krzywoustego
, który dał początek
rozbiciu dzielnicowemu Polski
, Śląsk przypadł najstarszemu synowi Krzywoustego, księciu
Władysławowi II Wygnańcowi
.
1138-1348 Księstwa śląskie
Podzielone na spadkobierców Wygnańca Księstwo Śląskie
Monarchia Henryków Śląskich (1201-1241)
Po śmierci Krzywoustego, Śląsk przypadł księciu senioralnemu Władysławowi II Wygnańcowi. Jego rządy zakończyła ucieczka po przegranych walkach z młodszymi braćmi w
1146
roku do
Świętego Cesarstwa Rzymskiego
, prosząc tam swojego szwagra
Konrada III
o pomoc w odzyskaniu władzy. Tymczasem zwycięscy juniorzy podzieli kraj na nowo, Śląsk zajął
Bolesław IV Kędzierzawy
. Po zbrojnych interwencjach Konrada w
1146
i jego następcy, cesarza
Fryderyka I Barbarossy
w
1157
, Kędzierzawy obiecał wprawdzie zwrot Śląska, zwlekał z tym jednak do
1163
roku, dopiero wtedy powrócili spadkobiercy wygnańca, Bolesław, Mieszko i Konrad. Władzę nad Śląskiem przejął najstarszy z nich
Bolesław I Wysoki
, Kędzierzawy zachował jednak swe wpływy w głównych miastach. W
1172
r. juniorzy (Mieszko i Konrad) i syn Wysokiego,
Jarosław
upomnieli się o swoją część dziedzictwa, wywołując wojnę domową, w wyniku której
Mieszko
otrzymał wschodni kraniec (z Raciborzem i Cieszynem) a Jarosław część środkową (z Opolem). W
1177
r. z części Bolesława, wydzielono ponadto Księstwo Głogowskie dla
Konrada
.
W 1178 książę krakowski
Kazimierz Sprawiedliwy
przekazał księciu opolskiemu Mieszkowi terytoria
małopolskie
: kasztelanię bytomską, siewierską i Chrzanów oraz kasztelanię oświęcimską. Pierwotna granica śląsko-małopolska leżąca na dziale wodnym Odry i Wisły została przesunięta na wschód i od tego czasu datuje się przynależność
ziemi bytomskiej
do Śląska, choć przez dłuższy czas ziemie te pozostały w kościelnej administracji podległe biskupstwu krakowskiemu[15]. Kolejny książęta do Śląska włączyli również Ostrzeszów i Kępno, które później stały się częścią Wielkopolski.
W 1201 roku zmarli Jarosław, którego dziedzinę przejął zbrojnie Mieszko dając początek
Księstwu Opolskiemu
[], i Bolesław I Wysoki, po którym władzę w księstwie śląskim przejął
Henryk I Brodaty
, założyciel tzw. dynastii Henryków Śląskich. Ambicją dynastii Henryków (
Henryk I Brodaty
,
Henryk II Pobożny
) było przejęcie kontroli nad pozostałymi obszarami Polski, co im się do
1241
w dużej mierze udało. Rządy Henryków, to na Śląsku okres wzmożonego osadnictwa niemieckiego i związanego z nim gwałtownego wzrostu liczby ludności, powstawania miast i wiosek na prawie niemieckim (najczęściej
magdeburskim
)[16], i wzrostu gospodarczego. Kres planom Henryków położył najazd
mongołów
, związane z nim wyludnienie znacznych części Śląska jak również śmierć Henryka II w
bitwie pod Legnicą
. Ostatnim Piastem śląskim, który podjął się zjednoczenia Polski był
Henryk IV Probus
. Istnieją przypuszczenia, że już w 1280 roku Henryk IV usiłował opanować Kraków, w związku z planami koronacyjnymi[17]. Od
1249
r. księstwo śląskie uległo silnemu rozdrobnieniu, a od
1281
/
1282
ten sam los spotkał księstwo opolskie. W szczytowym okresie istniało na ziemi śląskiej kilkanaście rywalizujących księstw piastowskich. Od końca
XIII wieku
stały się one przedmiotem sporów między królem Czech Janem Luksemburskim i
Władysławem I Łokietkiem
. W trakcie wojny Łokietka z Brandenburgią, Jan Luksemburski po uchwaleniu podatków na wojnę przez szlachtę czeską wyruszył ze swoją armią w kierunku Polski. Jeszcze przed przekroczeniem Bramy Morawskiej do Opawy zjechali polscy książęta Bolesław niemodliński, Leszek raciborski, Kazimierz cieszyński, Władysław kozielsko-bytomski i złożyli hołd Janowi Luksemburskiemu. Następnie w Bytomiu hołd złożył mu Jan oświęcimski, a we Wrocławiu Bolesław opolski i Henryk VI wrocławski. W 1329 roku hołd złożyli mu Jan ścinawski, Bolesław brzesko-legnicki, Konrad oleśnicki i Henryk żagański[18]. W latach
1327
-
1336
większość
księstw śląskich
złożyło hołd Janowi Luksemburskiemu. W dniu 9 lutego
1339
roku w tzw. akcie krakowskim król Kazimierz Wielki zrzekł się na rzecz Luksemburgów swoich praw i roszczeń do śląskich księstw lennych Królestwa Czeskiego wymienionych w
preliminariach z Trenczyna
[19]. Jedynie kilka księstw śląskich (
Księstwo Jaworskie
, księstwo świdnickie,
Księstwo Ziębickie
oraz
Księstwo Nyskie
[]) pozostało po 1339 r. w rękach niezależnych
Piastów śląskich
. Byli to wspierający politykę króla Polski bracia
Bolko II Mały
i
Henryk II świdnicki
oraz ich stryj
Henryk I jaworski
[20].
Śląsk pod panowaniem Korony Czeskiej
W 1344 roku rozpoczęła się wojna pomiędzy księciem Bolkiem świdnickim i królem Czech Janem Luksemburczykiem w trakcie której Czesi zajęli na krótko Kamienną Górę. W czerwcu 1345 roku wspierający Bolka świdnickiego Kazimierz Wielki wspierany przez Węgrów uderzył na księstwo opawskie co spotkało się z kontrakcją króla Czech w wyniku której wkroczył do Polski, jednak został odparty w
bitwie pod Lelowem
i
bitwie pod Pogonią
[21]. W 1346 roku król Kazimierz skłonił Władysława bytomskiego do naruszenia związku lennego z królem Czech[22] i rok później wiosną wkroczył na krótko do księstwa wrocławskiego. W dniu 7 kwietnia 1348 roku Karol IV Luksemburczyk dokonał inkorporacji Śląska i Łużyc do Korony Królestwa Czeskiego[23], pomimo faktycznej jeszcze wtedy niezależności księstwa świdnicko-jaworskiego. Akt Karola IV jako króla rzymskiego i czeskiego z 7 kwietnia 1348 r. Monarcha proklamował wówczas m.in. Koronę Królestwa Czech (Coronae Regni Bohemiae), włączając do niej Śląsk i późniejsze Górne Łużyce. Akt ten, już jako cesarz rzymski, potwierdził w 1355 r. W odpowiedzi na akt inkorporacji król Polski ponownie wkroczył do księstwa wrocławskiego[24]. Konflikt zażegnano w
Pokoju w Namysłowie
. W 1360 Karol IV przyrzekł Kazimierzowi Wielkiemu nie podejmowanie starań o zmianę przynależności metropolitalnej biskupstwa wrocławskiego (ówczesny Śląsk w ramach państwa czeskiego pozostaje w kościelnym związku z Polską, z
metropolią gnieźnieńską
). Jednak potem Kazimierz Wielki podejmował jeszcze działania u papieża
Urbana V
na rzecz unieważnienia swojego zrzeczenia. W liście do Stolicy Apostolskiej z
20 kwietnia
1364
Kazimierz prosił o unieważnienie zrzeczeń terytorialnych dokonanych bez aprobaty papieża. Kancelaria królewska pisała w swym piśmie, że "król zawarł, pod przysięgą pewne układy, ze szkodą swojego Królestwa i Kościoła rzymskiego, co do niektórych księstw, władztw i ziem, należących od dawien dawna do prawa, panowania i władzy Królestwa i stanowiących jego własność, a nie zachowała się pamięć, aby było inaczej". Suplika ta została przez kancelarię papieską opatrzona formułą "niech się stanie bez drugiego czytania" co oznacza, że wniosek ten zyskał aprobatę papiestwa, jednak bulla z tym związana nie jest znana[25].
W 1392 roku wraz ze śmiercią Agnieszki, wdowy po
Bolku II
, księciu świdnicko-jaworskim, ostatnie niezależne księstwo śląskie zostało zhołdowane przez czeskich Luksemburgów. Ostatni książę śląski z dynastii Piastów
Jerzy IV Wilhelm
, książę legnicko-wołowsko-brzeski, zmarł w 1675 roku w
Brzegu
. W roku 1404
Wacław IV Luksemburski
obiecał zwrócić "całą ziemię śląską z jej księstwami"
Władysławowi Jagielle
w zamian za pomoc wojskową, ten jednak propozycji nie przyjął, nie chciał wikłać się sprawy śląskie przed rozprawą z
Krzyżakami
.
W połowie XIV wieku liczba ludności Górnego Śląska szacowana jest na około 150 000 ludzi, z czego ludność miejska to 23 000 osób. Początkowo językiem urzędowym była łacina, stopniowo zaczęto jednak używać języka niemieckiego, ze względu na fakt iż nie istniał jeszcze polski język kancelaryjny[26]
Od połowy XIV wieku pojawia się na Górnym Śląsku także kolonizacja na prawie zachodnim, zniemczone zostają okolice Nysy i Kluczborka[26].
W XV wieku, w wyniku wykupu i inkorporacji, kilka małych księstw na granicy z
Małopolską
zostało odłączonych od Śląska i z czasem włączonych do Królestwa Polskiego:
siewierskie
(
1443
),
oświęcimskie
(1457) i
zatorskie
(1494)[15]. Z dawnych kasztelanii małopolskich przy Śląsku pozostało
Księstwo Bytomskie
. Granica śląsko-małopolska z 1494 roku utrzymała się do rozbiorów Polski, a później była granicą Prus/Niemiec i Rosji do 1914 roku.
W XV w. dzielnica mocno ucierpiała w wyniku najazdów
husytów
, którzy zdobyli większość zamków i miast. Śląsk, podobnie jak Łużyce i część Moraw, popierał katolickiego władcę Czech – Zygmunta Luksemburskiego (jako król czeski 1420-1437), późniejszego cesarza, potem jego następców, cesarza Albrechta i króla Władysława Pogrobowca, obu z dynastii habsburskiej. Po śmierci tego ostatniego w 1457 r. w Pradze królem wybrano Jerzego z Podiebradów,
utrakwistę
, którego nie uznawał przede wszystkim Wrocław, a z czasem kuria rzymska i inne ziemie Korony Czeskiej (Łużyce, Morawy).
W 1469 roku Śląsk opanował wybrany królem Czech przez część katolickiej szlachty
Maciej Korwin
, król Węgier. Na mocy pokoju ołomunieckiego z 1478 roku zarówno
Władysław II Jagiellończyk
, jak i jego konkurent Maciej Korwin mieli prawo do używanie tytułu króla czeskiego. Po śmierci Korwina w 1490 roku biskup wrocławski oraz książęta śląscy wyrazili zgodę na uznanie swoim panem Władysława Jagiellończyka.
Śląsk pod panowaniem Habsburgów jako królów Czech
Po śmierci
Ludwika Jagiellończyka
w 1526 wraz z całym Królestwem Czech Śląsk dostał się pod władzę dynastii
Habsburgów
. Był jedną z najcenniejszych i najbardziej rozwiniętych ziem monarchii, jednak okres habsburski cechował stopniowy spadek jego znaczenia wobec zamierania tradycyjnych szlaków handlowych. W wieku XVI również podejmowane były próby odzyskania Śląska przez Polskę m.in. królowa
Bona
planowała oddanie Habsburgom swojego dziedzicznego księstwa
Bari
(1527) lub Siedmiogrodu za Śląsk. Swoje związki z Polską i "krwią królów polskich" podkreślał
Henryk XI legnicki
zgłaszając bezskutecznie swoją kandydaturę do elekcyjnego tronu polskiego.
Od początków XVI w. datują się dzieje reformacji na Śląsku, która odniosła spory sukces wypierając katolicyzm. Doprowadziło to do pojawienia się sporów konfesyjnych pomiędzy będącym ostoją katolicyzmu panującym domem Habsburgów a ludnością prowincji. Szczególnie silnie Śląsk ucierpiał w czasie
wojny trzydziestoletniej
, łupiony zarówno przez wojska cesarskie jak i protestanckie i szwedzkie. Utracił 1/3 ludności, zniszczonych zostało 36 miast, blisko 1100 wsi, 113 zamków i warowni. Mimo tego, jego ludność po zakończeniu wojny wzrosła w szybkim czasie do 1 500 000 z 1 250 000[26].
Jeszcze w latach 1618–1620 przed
bitwą pod Białą Górą
w polskiej literaturze politycznej problematykę śląską podejmują
Jerzy Zbaraski
i
Stanisław Łubieński
. Autorzy ci reprezentowali przeciwstawne poglądy na kwestię "zamieszek na Węgrzech i Czechach" ale obydwaj wskazują na związki Śląska z Polską[27]. Łubieński pisze w Dyskursie o sprawach Śląskich iż "Polakom nie braknie racji do przypomnienia swoich praw, które nie mogą być zniesione prywatnymi układami i co do których nie może zajść przedawnienie".
W okresie 1645–1666 jako zastawy za posagi były we władaniu polskich Wazów księstwa
opolskie
i
raciborskie
. W 1691
Oławę
otrzymuje
Jakub Ludwik Sobieski
.
Śląsk w granicach Królestwa Prus
Niemiecka mapa Śląska z 1905
W 1741 w wyniku 3
wojen śląskich
większa część Śląska wraz z
ziemią kłodzką
stała się własnością
Królestwa Prus
, a potem
Cesarstwa Niemieckiego
, tracąc jednocześnie własną autonomię. W granicach Korony Czeskiej pozostała jedynie skrajna południowo-wschodnia część regionu –
Śląsk Austriacki
.
Od tego czasu dotychczasowa struktura etniczna części Górnego Śląska, która znalazła się w granicach państwa Hohenzollernów, i jego polski charakter ulega zmianie. Ma to związek z celową polityką
germanizacyjną
Prus. Narzędziem zaplanowanych przemian narodowościowych stały się szkoły, urzędy i kościoły. Wprowadzono język niemiecki jako urzędowy, wydano nakaz zatrudnienia w szkołach nauczycieli posługujących się wyłącznie językiem niemieckim. W roku 1764 zabroniono udzielać ślubów osobom nie znającym języka niemieckiego, a także zatrudniania ich do służby dworskiej, a młodzieży do nauki zawodu[26].
Ważną rolę w germanizacji Górnego Śląska odegrała także akcja osadnicza, tak zwana
kolonizacja fryderycjańska
. W samym tylko roku 1763 osiedlono na Górnym Śląsku 61 tysięcy, zaś przez następne 40 lat około 110.000 Niemców[26].
Żelazne rządy
Hohenzollernów
nie sprzyjały początkowo rozwojowi dzielnicy. Jednak na początku XIX w. Dolny Śląsk stał się ośrodkiem antynapoleońskiego ruchu pruskich nacjonalistów. Wzmogli oni antypolską politykę-zakazano obchodzenia polskich tradycji ludowych i religijnych. Zwalczano także polskie nabożeństwa. Według zestawienia wyników spisów narodowościowych, niemiecki uczony Paul Weber w swojej pracy Die Polen in Oberschlesien. Eine statistische Untersuchung przedstawił, że na Górnym Śląsku w ciągu 20 lat ludność polskojęzyczna została zmniejszona z 61,1%, do 58,6 w roku 1849[26]. Mimo tego, wraz z Wiosną Ludów na sile przybrał polski ruch narodowy. Polscy chłopi szczególnie z Wrocławia, Bytomia, okolic Jawora, Brzegu, Bolkowa i Opola wystąpili przeciwko niemieckim obszarnikom, żądając zniesienia pańszczyzny.[28] W wyniku majowych wyborów roku 1848 w berlińskim Zgromadzeniu Narodowym pojawiło się 11 posłów polskich z Górnego Śląska, głównie chłopów[], pod przewodnictwem księdza
Józefa Szafranka
z Bytomia. W imieniu polskich gmin górnośląskich złożył on szereg postulatów w memoriale, w tym żądanie spolszczenia szkół i zrównania języka polskiego z niemieckim w sądach i urzędach. Zostały jednak one zignorowane. Powstał natomiast Klub Narodowy w Bytomiu, zrzeszający polskich górników i chłopów. Polscy nauczyciele zakładali czytelnie ludowe i gazety w języku polskim. Akcjami tymi kierowali
Józef Lompa
i
Emanuel Smołka
[29].
Po przywróceniu samorządności i w wyniku otwarcia na wielki rynek Niemiec doszło do szybkiego rozwoju ekonomicznego i przemysłowego prowincji. Pierwsza linia kolejowa powstała w
1842
roku między Wrocławiem i
Oławą
. Na
Górnym Śląsku
silnie rozwinęło się górnictwo węgla kamiennego i związane z nim hutnictwo. Po wyburzeniu fortyfikacji postępował gwałtowny rozwój miast – Wrocławia, Opola oraz miast górnośląskich związanych z przemysłem górniczym – Katowic, Gliwic, Królewskiej Huty (obecnie
Chorzów
) i innych. Ze Śląska pochodziło kilkunastu noblistów. Śląsk pozostawał w ramach Prus jedną
prowincją
dzielącą się na rejencje: legnicką, wrocławską i opolską. Mimo postępującej germanizacji prawobrzeżna część Śląska pozostawała aż do końca XIX w. w dużej mierze polskojęzyczna, a w rejencji opolskiej ludność polskojęzyczna dominowała.
Powstania, plebiscyty, podział Śląska
W wyniku ustaleń traktatu wersalskiego do Polski przyłączono bez plebiscytu skrawki Śląska z powiatów
Góra
,
Syców
i
Namysłów
. Z kolei na Górnym Śląsku doszło do trzech
powstań śląskich
( w 1919, 1920 oraz 1921) i
plebiscytu
, przeprowadzonego w warunkach dających przewagę Niemcom[30], w dniu 20 marca 1921. Wyniki plebiscytu były dla Polaków niekorzystne, jednak Rada Ambsadadorów (na skutek decyzji o podziale Górnego Śląska z października 1921) pod wpływem III powstania śląskiego, wytyczyła ostatecznie granicę korzystniejszą dla Polski. W wyniku podziału, pomiędzy czerwcem a lipcem 1922, ok. 1/3 jego część Górnego Śląska została przyłączona do odrodzonej Polski, po stronie niemieckiej pozostało jednak 530 tys. Polaków[30]. Polska przejęła 29% obszaru objętego plebiscytem, z 46% zamieszkującej ludności (ok. 996 tys. ludzi, w tym 250 tys. Niemców)[30]. Ukonstytuowało się także
autonomiczne województwo śląskie
. O losie
Księstwa Cieszyńskiego
, będącego wcześniej częścią Austro-Węgier, miał również zdecydować plebiscyt. Jednak latem
1920
podczas ofensywy
Tuchaczewskiego
na
Warszawę
, minister spraw zagranicznych
Edward Benesz
wymusił podział Śląska Cieszyńskiego (wzdłuż linii rzeki
Olzy
) oraz spornych terenów
Spisza
i
Orawy
. W tej sytuacji planowany plebiscyt został odwołany i 28 lipca 1920 r. obradująca w Paryżu
Rada Ambasadorów
sama dokonała podziału tego obszaru. W niektórych gminach obszaru Śląska Cieszyńskiego który przypadł Czechosłowacji, Polacy stanowili większość mieszkańców[30]. Polski rząd uznał aneksję Zaolzia przez Czechosłowację ze względu na pogarszającą się sytuację na froncie
wojny polsko-bolszewickiej
pod warunkiem przepuszczania przez Czechosłowację transportów z bronią dla Wojska Polskiego. W 1938 r., korzystając z nacisków, jakie
Adolf Hitler
wywierał na Czechosłowację, władze polskie rozpoczęły realizację przygotowywanych od 1934 r. planów rozwiązania siłowego (Komitet Siedmiu przy Sztabie Generalnym). 21 września Polska zażądała oddania zamieszkanej przez Polaków części Zaolzia (termin
ultimatum
: 30 września). Żądaniom towarzyszyła koncentracja na granicy tzw. Samodzielnej Grupy Operacyjnej Śląsk (dow. gen.
Władysław Bortnowski
), dywersje przygraniczne (ataki na posterunki i urzędy) i kampania propagandowa – w
Katowicach
powstały Legion Zaolziański oraz Komitet Walki o Śląsk Zaolziański. Rząd czechosłowacki ugiął się przed ultimatum
1 października
, oddziały polskie wkroczyły na Zaolzie następnego dnia, zajmując jednocześnie przylegający do niego fragment
Ziemi Czadeckiej
, leżącej na
Słowacji
, a według niektórych opinii będącej kiedyś częścią Śląska[31].
Autonomiczne województwo śląskie (1920-1945)
II wojna światowa
Po niemieckiej napaści na Polskę w 1939 roku, cały Śląsk znalazł się pod władzą niemiecką. Dotychczas polską część Śląska przyłączono do prowincji Oberschlesien (
Górny Śląsk
), jako rejencję katowicką. Niemieckie władze okupacyjne rozpoczęły politykę terroru i represji w stosunku do Polaków. Pierwsza fala aresztowań Polaków miała miejsce jeszcze we wrześniu 1939[32], dokonywano ich na podstawie sporządzonych jeszcze przed wojną list zawierających nazwiska aktywnych politycznie i społecznie Polaków[32]. Po raz drugi przystąpiono do aresztowań w październiku i listopadzie 1939 w ramach tzw. "akcji przeciwinteligenckiej", Intelligenzaktion Schlesien, wymierzonej przeciwko polskiej
inteligencji
– w jej wyniku wymordowano 2000 Polaków (byłych
powstańców śląskich
, działaczy plebiscytowych, dziennikarzy, polityków, księży i innych osób sympatyzujących z Polską). Trzecia fala aresztowań, która nastąpiła w maju i kwietniu 1940 roku, zbiegła się w czasie z
Akcją AB
prowadzoną w
Generalnej Guberni
, większość z aresztowanych i osadzonych w więzieniach oraz obozach koncentracyjnych zmarła.
W
Katowicach
jednym z najcięższych ośrodków prześladowań było więzienie przy ul. Mikołowskiej gdzie
gilotynowano
[32] osoby skazane na śmierć. W powiecie katowickim więzienie i obóz karny w którym przetrzymywano Polaków z Górnego Śląska znajdowały się w
Mysłowicach
, natomiast w powiecie bielskim mieścił się
obóz koncentracyjny
w
Auschwitz-Birkenau
i dwa obozy karne w Dworach i
Jawiszowicach
[32].
Równolegle przeprowadzano wysiedlenia ludności polskiej z obszaru
Górnego Śląska
i obszarów przyległych – od 1939 do początku
1942
z różnych obszarów rejencji katowickiej wywieziono ok. 40 000 Polaków (20 tys. z powiatu żywieckiego, 14 tys. z powiatu pszczyńskiego, oraz kilka tysięcy z innych rejonów[33]), w większości chłopów i właścicieli ziemskich zaangażowanych politycznie przed rokiem 1939. W ich miejsce osiedlano osadników niemieckich z Rzeszy i przesiedleńców niemieckich. Po kolejnym etapie wysiedleń w latach 1942-
1943
sprowadzono do końca 1943 ok. 38 000 przesiedleńców[34] i 192 tys.[35] Niemców z Rzeszy. Ogółem liczba ofiar śmiertelnych wśród Polaków z obszaru byłego
województwa śląskiego
w czasie okupacji niemieckiej w latach 1939-1945 wyniosła 25 tys. ludzi, w tym 20 tys. ludności miast[32].
8 października
1939
dekretem
Adolfa Hitlera obszar Górnego Śląska został wcielony do Rzeszy. W wyniku dalszych działań, od marca
1941
90% mieszkańców rejencji katowickiej wpisano na niemiecką listę narodowościową
DVL
(
niem.
Deutsche Volksliste), a ok. 40 000 wcielono przymusowo do
Wehrmachtu
. Volkslista (DVL) kategoryzowała osoby na nią wpisane do odpowiedniej grupy (według pochodzenia i stosunku do państwa niemieckiego). Grupę I stanowili Niemcy aktywni politycznie, natomiast IV i ostatnią, Polacy. Polacy nie wpisani na DVL nie mogli zostać obywatelami Rzeszy. Od lutego
1942
nie wpisanie się na listę mogło skutkować wysłaniem do
obozu koncentracyjnego
, zaś od końca
1944
praktycznie śmierć[36]. W zaistniałej sytuacji wyrzeczenie się własnej
narodowości
mogło uratować życie, choć mogło być postrzegane jako zdrada. Dlatego biskup katowicki
Stanisław Adamski
za zgodą
Stolicy Apostolskiej
, nakłaniał wiernych do deklarowania narodowości niemieckiej, aby utrudnić wrogowi zamiar wyniszczenia narodu polskiego[36].
Niemieckie władze prowadziły także walkę z językiem polskim, na podstawie urzędowo wydanych decyzji zakazu używania tego języka, pod propagandowym hasłem "Kto mówi po polsku jest naszym wrogiem"[32] – sprzyjało temu niszczenie księgozbiorów i bibliotek z literaturą w języku polskim. Za używanie języka polskiego bito, publicznie ją wyśmiewano, stosowano kary pieniężne i aresztu[32]. Zniesiono także
nabożeństwa
w języku polskim oraz usuwano księży którzy mimo zakazu stosowali język polski. Zacierano inne ślady polskości poprzez zmianę nazwy polskich miejscowości, ulic i placów na niemieckie oraz usuwano wszelkie polskie napisy[32].
Oprócz tego realizowano cele nazistowskiej polityki rasowej, m.in. prowadzono akcję
germanizacyjną
w stosunku do osób uznanych za "wartościowe" rasowo, w stosunku do polskich dzieci nie spełniających wymogów rasowych lub zdrowotnych dokonywano eksperymentów medycznych[37], w ramach założeń tzw.
eugeniki
negatywnej stosowano tzw.
eutanazję
[38] (wówczas naziści, dla ukrycia zbrodniczego charakteru swoich działań, określali tym terminem proces uśmiercania niepełnosprawnych[39]), np. w ośrodku doświadczalnym Medizinische Kinderheilanstalt w
Lublińcu
[40] i podobnej placówce w Cieszynie[37] , natomiast osoby psychicznie chore lub upośledzone przeznaczone do eksterminacji w ramach
Akcji T4
wywożono z rejonu Śląska do zamku Sonnenstein[41] w miejscowości
Pirna
. Terror niemiecki na Górnym Śląsku był bardziej masowy niż na innych polskich terenach[30], co spowodowało także zwiększoną aktywność polskiego ruchu oporu, m.in. działała tu
Organizacja Orła Białego
, powiązana z
ZWZ
-
AK
.
W dniach
18 stycznia
–
31 marca
1945
1 Front Ukraiński
marszałka
Koniewa
podczas operacji zaczepnych w rejonie Śląska (tzw. operacje śląskie) zlikwidował niemiecką
Grupę Armii "Mitte"
feldmarszałka
Schörnera
, rozbijając 28 dywizji i niszcząc całkowicie 5 dywizji niemieckich.
Armia Czerwona
zajęła tym samym obszar całego Śląska. Dla III Rzeszy utrata tak ważnego obszaru przemysłowego oznaczała znaczne obniżenie możliwości obronnych (gdyż w tym rejonie znajdowały się kluczowe dla przemysłu zbrojeniowego zakłady produkcyjne) i pogorszenie sytuacji strategicznej, w konsekwencji przyspieszyło to upadek III Rzeszy – koniec II wojny światowej nastąpił w dniu
9 maja
1945.
XX wiek
Po zakończeniu II wojny światowej prawie cały niemiecki Śląsk (wraz z Pomorzem Zachodnim, częścią Brandenburgii i Prus Wschodnich) przekazany został Polsce na mocy decyzji tzw.
wielkiej trójki
w zarząd. Pozostałe przy Niemczech fragmenty Prowincji Śląskiej włączono do
Brandenburgii
i
Saksonii
. Zamieszkała tu dotąd ludność niemiecka, a gdzieniegdzie czeska, została decyzją
Sojuszniczej Rady Kontroli
z
20 listopada
1945
przymusowo wysiedlona. Jej miejsce zajęli przesiedleńcy zza nowej granicy na wschodzie, z
Kresów Wschodnich
, głównie z
Wołynia
, wschodniej
Galicji
i
Wileńszczyzny
oraz mieszkańców Polski środkowej. Ogółem do stycznia 1947 napłynęło na teren Śląska 2 630 000 osób[30] z tych terenów. Jedynie na Górnym Śląsku pozostała część miejscowej ludności, tzw.
autochtonów
. W 1947 roku w ramach
Akcji "Wisła"
przesiedlono na Dolny Śląsk także część przymusowo wysiedlonych Ukraińców i
Łemków
.
Armia Czerwona
przekazywała stopniowo od 1945 roku miejscowości i obrabowane zakłady, czasem jednak także zabierała, np.
Świętoszów
z poligonem. W
Legnicy
znajdowało się dowództwo
Północnej Grupy Wojsk Radzieckich
.
Tuż po wojnie władze
PRL
zakładając iż ludność śląska jest niemiecka, poddawała ją procesowi weryfikacji. Do końca lat 40. XX wieku z samego Górnego Śląska wysiedlono 0,3 mln osób, lecz w dalszym ciągu Ślązacy uważani byli za zgermanizowanych Słowian. Od 1945 roku rozpoczęły się wywózki do ZSRR, do niewolniczej pracy[36]. Także w Polsce mieszkańcy Śląska byli prześladowani (między innymi w obozach w
Świętochłowicach
i Siemianowicach[42]).
W okresie pierwszych lat Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej na Śląsku przeprowadzono także intensywną
polonizację
(tzw. "odniemczanie") – usuwano niemieckie ślady z przestrzeni publicznej, skuwano napisy (również na obiektach sakralnych, grobach i historycznych pomnikach), Ślązaków o niemieckobrzmiących nazwiskach i imionach zmuszano do przybierania bardziej słowiańskich[43].
Przez cały okres PRL-u na terenie Górnego Śląska obowiązywał też zakaz nauczania języka niemieckiego w szkołach podstawowych i średnich[44].
Symbole
Herb Śląska wywodzi się z rodowych herbów
Piastów Śląskich
. Po raz pierwszy wizerunku orła użył na swej pieczęci książę
Kazimierz I opolski
w 1222 roku. Jest to też najstarszy wizerunek orła jako godła książęcego na ziemiach polskich.
Na ziemiach Dolnego Śląska używano w herbie czarnego orła w złotym polu ze srebrną przepaską na skrzydłach, dodatkowo ze srebrnym krzyżem pośrodku (zwłaszcza od czasów
kontrreformacji
), natomiast ziemie Górnego Śląska przyjmowały na ogół orła złotego w błękitnym polu, na późniejszych wyobrażeniach tarcza przegrodzona jest w połowie ostrzem kosy, poniżej którego znajdują się górnicze kilof i młot.
Barwy ziem powiązane są z kolorystyką ich tarcz herbowych. Dolny Śląsk używa koloru złotego i czarnego, Śląsk Górny złotego i niebieskiego.[] W czasach pruskich jednolita
prowincja śląska
używała flagi z białym, poziomym pasem u góry i żółtozłotym u dołu. W tradycji przyjęło się, że herb i barwy dolnośląskie używane są jednocześnie jako symbole Śląska jako całości.
Geografia
Granice
Brynica
– obecna granica między częścią Górnego Śląska a częścią Małopolski, dawniej granica prusko-polska
Pierwotnie granicą regionu był dział wodny Górnej
Odry
[45]. Poza Śląskiem znajdowała się
kasztelania oświęcimska
i
kasztelania bytomska
, leżące w dorzeczu
Wisły
(grody Małopolski). Granicę śląsko-wielkopolską wyznaczał wododział Odry i
Warty
, a granicę południową pasma górskie. Według koncepcji ruchu ludności rzekami, do Śląska należała
ziemia kłodzka
w dorzeczu Odry. Najprawdopodobniej najstarsza granica Śląska i Łużyc przebiegała wzdłuż
Nysy Łużyckiej
.[]
Na południowym wschodzie tradycyjną granicą jest rzeka
Biała
[46] (granica między dawnymi diecezjami
wrocławską
i
krakowską
, choć od 1179 roku do XV wieku ziemie
Księstwa Oświęcimskiego
,
Księstwa Zatorskiego
i
Księstwa siewierskiego
należały do
Piastów śląskich
). Na południowym wschodzie granica biegnie szczytami
Beskidu Śląskiego
jak:
Klimczok
,
Kotarz
,
Malinowska Skała
,
Barania Góra
i
Ochodzita
. Na wysokości miast
Czechowice-Dziedzice
,
Pszczyna
i
Bieruń
rzeką graniczną jest
Wisła
(do ujścia
Przemszy
), następnie Przemsza[47]. W
Górnośląskim Okręgu Przemysłowym
granicą jest
Brynica
.
W niemieckiej tradycji granice
prowincji Śląsk
utrwaliły się jako tradycyjne granice Śląska, zaliczając do Śląska m.in. tereny położone na zachód od
Kwisy
[48], natomiast w polskiej tradycji na zachodzie granicą Śląska jest właśnie rzeka
Kwisa
. Różnice te przyczyniają się do sporów co do północno-zachodniej granicy Śląska. Problematyczna jest również południowa granica Dolnego Śląska, biegnąca w dużej mierze szczytami
Sudetów
– według niektórych opinii
ziemia kłodzka
nie jest częścią Śląska, lecz osobną krainą historyczną. Obecnie czasami do Śląska zaliczany jest także rejon
czadecki
na
Słowacji
oraz
ziemia lubuska
.[]
Podział historyczny i administracyjny
Historycznie utrwalił się podział Śląska na
Dolny Śląsk
i
Górny Śląsk
. Większa część Śląska znajduje się po polskiej stronie w obrębie województw:
śląskiego
,
opolskiego
,
dolnośląskiego
i
lubuskiego
, a niewielkie skrawki na terenie
wielkopolskiego
.
Morawskie enklawy na terenie czeskiego Śląska
W granicach Republiki Czeskiej znajduje się tzw.
Śląsk Czeski
, na który składa się tzw.
Śląsk Opawski
oraz
Zaolzie
. Śląsk Czeski znajduje się w obrębie
kraju morawsko-śląskiego
i
kraju ołomunieckiego
(tylko
powiat Jeseník
). Jednocześnie na Śląsku Czeskim znajdowało się 26 enklaw
morawskich
, głównie w okolicach Opawy oraz w rejonie wsi
Osoblaha
(tzw. Osoblažsko). Podczas korekty granicy polsko-czechosłowackiej w 1958 niewielkie, niezamieszkane skrawki tych enklaw przyłączono do Polski. Dawną morawską enklawą jest również miasto
Kietrz
, przyłączone do Śląska po wojnach śląskich..
Zachodnia granica pruskiej prowincji Śląsk (obecnie w Niemczech)
W granicach Niemiec znajduje się tzw. Schlesische Oberlausitz (Śląskie Łużyce Górne), obecnie jako część
Saksonii
i
Brandenburgii
. Historycznie był to obszar Łużyc, od 1815 roku należący do
prowincji Śląsk
. Obecnie wciąż utożsamiany jest ze Śląskiem na co świadczą między innymi istniejące na tych terenach nazwy jednostek administracyjnych np.
Niederschlesischer Oberlausitzkreis
(zlikwidowany w 2008), obiekty i imprezy kulturalne np.
Muzeum Śląskie
, Schlesischer Tippelmarkt,
Schlesisches Musikfest
(Śląski festyn muzyczny); śląskie media np. Niederschlesischer Kurier (Kurier Dolnośląski), istnienie wspólnej
Berlińsko-Brandenbursko-Śląsko-Górnołużyckiej metropolii kościelnej
(po niemiecku: Evangelische Kirche Berlin-Brandenburg-schlesische Oberlausitz) a także Vereinigung katholischer Edelleute Schlesiens, jak również istniejące tu śląskie organizacje np.
Młodzież Śląska
. Ponadto w konstytucji
Saksonii
znajduje się zapis dotyczący dolnośląskiej flagi i herbu[49][50][51].
Görlitz
jest uznawane za największe śląskie miasto w obecnych Niemczech[52].
Obecny podział Śląska ukształtował się w wyniku 3 austriacko-pruskich
wojen śląskich
w XVIII w. (granica południowa) oraz wojen XX w.,
II wojny światowej
i
polsko-czeskiego konfliktu
o
Śląsk Cieszyński
(granica południowo-wschodnia).
Ukształtowanie powierzchni
Obszar Śląska jest zróżnicowany pod względem ukształtowania terenu. Na południu i zachodzie krajobraz jest
górzysty
(
Sudety
i
Karpaty Zachodnie
), we południowo-wschodniej części jest wyżynny (
Wyżyna Śląska
), resztę obszaru zajmują przeważnie niziny.
Śląsk leży w
Niżu Środkowoeuropejskim
(z wyjątkiem Sudetów, Karpat Zachodnich oraz Wyżyny Śląskiej), który jest jedną z prowincji Europejskich. Rozciągają się tu od południa następujące makroregiony:
Beskidy Zachodnie
(
Beskid Śląski
,
Beskid Śląsko-Morawski
),
Pogórze Zachodniobeskidzkie
(
Pogórze Śląskie
,
Pogórze Śląsko-Morawskie
),
Kotlina Oświęcimska
,
Kotlina Ostrawska
,
Wyżyna Śląska
,
Nizina Śląska
,
Sudety Wschodnie
,
Sudety Środkowe
,
Sudety Zachodnie
,
Przedgórze Sudeckie
,
Nizina Śląsko-Łużycka
,
Wzniesienia Zielonogórskie
,
Wał Trzebnicki
,
Obniżenie Milicko-Głogowskie
, część
Pojezierza Lubuskiego
oraz
Pradoliny Warciańsko-Odrzańskiej
.
Najwyższym szczytem na Śląsku jest
Śnieżka
o wysokości 1603 m
n.p.m.
znajdujący się w
Karkonoszach
.
Hydrografia
Sieć wodna kształtuje się wokół
Odry
i jej dopływów:
Olzy
,
Nysy Kłodzkiej
,
Bobru
,
Kaczawy
,
Baryczy
,
Kłodnicy
,
Małej Panwi
i innych. Wschodnie krańce Śląska leżą w dorzeczu
Wisły
z najdłuższymi rzekami:
Brynicą
,
Przemszą
,
Pszczynką
,
Gostynią
i
Białą
. Na Śląsku źródła swoje ma zarówno Odra (w
Górach Odrzańskich
) jak i Wisła (
Barania Góra
). Prawie cały Śląsk znajduje się w zlewisku
Morza Bałtyckiego
, jedynie kilka cieków wodnych zasila
Morze Północne
poprzez
Łabę
(z głównymi rzekami:
Izerą
,
Dziką Orlicą
,
Úpa
) oraz
Morze Czarne
poprzez
Wag
.
Znajduje się tu
Kanał Gliwicki
o długości 41,6 km łączący
Górnośląskie Zagłębie Węglowe
z Odrą w
Kędzierzynie-Koźlu
.
Znajduje się tu mało naturalnych jezior. Zagrożenie
powodziowe
spowodowało powstanie szeregu
zbiorników retencyjnych
, największe znajdują się na Nysie Kłodzkiej w
Otmuchowie
(
Jezioro Otmuchowskie
) i
Głębinowie
(
Jezioro Nyskie
),
Wiśle
w
Goczałkowicach
(
Zbiornik Goczałkowicki
), oraz na
Małej Panwi
w
Turawie
.
Klimat
Śląsk podobnie jak państwa w których leży (Polska, Czechy, Niemcy) leży w strefie
klimatu umiarkowanego
.
Najwyższe temperatury w polskiej części Śląska notuje się w rejonie Wrocławia (
Równina Wrocławska
).[] Jest to jedyny obszar w Polsce w którym średnia roczna temperatura przekracza 8,5 °C. Łagodny klimat na Nizinie Śląskiej sprawia, że
okres wegetacyjny
trwa 220 dni[53].
Przykładowe miasto | Średnia temperatura (roczna) | Średnia temperatura (w lipcu) | Średnia temperatura (w styczniu) | Średni opad roczny |
---|
Katowice
| 8,2 °C | 17,7 °C | –1,7 °C | 653 mm[54] |
Opole
| 8,5 °C | 18,7 °C | –2,0 °C | b/d[55] |
Wrocław
| 8,4 °C | 18,1 °C | –1,5 °C | 588 mm[56] |
Görlitz
| 8,2 °C | 23,0 °C | –4,0 °C | 657 mm[57] |
Ostrawa
| 8,6 °C | 17,8 °C | –2.4 °C | 600 mm |
Surowce mineralne
- Nikiel
-
Uran
[58] (m.in. w
Kopaninach
)
- Cynk
- Ołów
-
Kadm
- Żelazo
- Srebro (m.in. Tarnowskie Góry)
- Złoto
- Surowce skalne i kruszywa (m.in.
marmur
– Sławniowice i Stronie Śląskie,
granodioryt
– wielkie kamieniołomy Strzegom i Strzelin, bazalt, itp. wydobywane głównie w Sudetach)
Miasta
Największym miastem w polskiej części Śląska jak i na całym Śląsku jest
Wrocław
, w czeskiej części Śląska jest to
Ostrava
, w niemieckiej części
Görlitz
[52].
W pasie od Gliwic do Mysłowic znajduje się największe zgrupowanie miast Śląska, które jest częścią konurbacji śląsko-zagłebiowskiej, leżącej na Śląsku i w Małopolsce.
Miasta liczące ponad 100 tys. mieszkańców (dane na 2006[59][60] rok):
Nazwy miejscowości
Wiele miejscowości na Śląsku miało w historii wiele nazw, zarówno w języku polskim jak i niemieckim oraz czeskim. Początkowo nazwy powstawały i ewoluowały spontanicznie. W II Rzeszy niektóre nazwy utworzono np. dla uczczenia Niemców niezwiązanych ze Śląskiem, jak Hindenburg (
Zabrze
). W III Rzeszy masowo
germanizowano
słowiańskie nazwy, wprowadzając nazwy niehistoryczne jak Hitlersee (
Szczedrzyk
), łącznie ponad 2000 nazw. Po wojnie wiele polskich nazw powstało spontanicznie, drogą spolszczenia wymowy lub amatorskiego tłumaczenia, np. Lignic (Lignitz/
Legnica
). Oficjalne nazwy określiła komisja językoznawcza, czasem przywracając dawną nazwę, czasem tworząc zupełnie nową, np.
Dzierżoniów
. Po wojnie używanie niemieckich nazw było zabronione, po 1989 stały się one powszechnie znane, a ustawa o mniejszościach narodowych zezwala na używanie niemieckich nazw w gminach zamieszkanych przez mniejszość niemiecką. Oficjalnymi niemieckimi nazwami są nazwy sprzed 1936 roku, np.
Stare Siołkowice
to Alt Schalkowitz, a nie Alt Schalkendorf.
Kultura
Literatura
Nie zachowały się żadne dokumenty, które mogłyby poświadczyć istnienie
przedchrześcijańskiego
piśmiennictwa na ziemiach śląskich. Z całą pewnością istniała przedchrześcijańska
twórczość oralna
, w której nieznane było
pismo
, przekazywanie treści kulturowych przebiegało w drodze bezpośredniego przekazu ustnego. Do jednych z najstarszych ksiąg pisanych na Śląsku należy
księga henrykowska
– stustronnicowa księga spisana po
łacinie
,
kronika
opactwa cystersów w
Henrykowie
. W zapiskach z roku 1270 zawiera ona uważane za najstarsze polskie zapisane zdanie (wypowiedziane przez Czecha do jego żony Polki): "Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai", co znaczy "Daj, ja będę mełł, a ty odpocznij".
Do pisarzy niemieckojęzycznych pochodzących ze Śląska należą m.in:
Johann Heermann
,
Angelus Silesius
,
Andreas Gryphius
, Friedrich von Logau,
Gerhart Hauptmann
,
Gustav Freytag
,
Arnold Zweig
,
August Scholtis
,
Joseph von Eichendorff
, Hans Lipinsky-Gottersdorf,
Heinz Piontek
,
Horst Bienek
,
Leonie Ossowski
,
Martin Opitz
,
Horst Eckert
ps. Janosch,
Carl Hauptmann
,
Heinar Kipphardt
,
Daniel Czepko von Reigersfeld
.
Do pisarzy polskojęzycznych pochodzących ze Śląska należą m.in:
Walenty Roździeński
,
Adam Gdacjusz
,
Józef Lompa
,
Stanisław Ligoń
,
Juliusz Ligoń
,
Paweł Stalmach
,
Karol Miarka
,
Norbert Bonczyk
,
Konstanty Damrot
,
Jan Nikodem Jaroń
,
Augustyn Świder
,
Gustaw Morcinek
,
Wilhelm Szewczyk
,
Leon Wantuła
,
Jan Dzierżon
,
Józef Szafranek
,
Wawrzyniec Hajda
,
Emil Zegadłowicz
,
Emanuel Konstanty Imiela
,
Rafał Wojaczek
,
Marta Fox
,
Jerzy Pilch
,
Leszek Engelking
,
Olga Tokarczuk
,
Wojciech Kuczok
, Ingmar Villqist,
Henryk Waniek
,
Marek Krajewski
,
Jan Strządała
,
Adam Zagajewski
,
Julian Kornhauser
Najbardziej znanym pisarzem śląskim pochodzącym z Czech jest
Óndra Łysohorsky
. Ze Śląska pochodził też poeta
Vilém Závada
.
Muzyka
W latach 1876–1942 odbywały się Śląskie Święta Muzyczne (niem. Schlesisches Musikfest), od 1878 w
Görlitz
.
Ze Śląska pochodzą wybitni muzycy, kompozytorzy i śpiewacy m.in. kompozytorzy
Henryk Mikołaj Górecki
,
Franz Waxman
,
Sylvius Leopold Weiss
,
Maurycy Moszkowski
, Conrad Ansorge,
Franz von Eckert
; instrumentalista, wokalista i kompozytor
Józef Skrzek
, wokalista i kompozytor
Stanisław Sojka
,
Lech Janerka
,
Krzysztof Krawczyk
, skrzypek
Adam Taubitz
i pianiści
Krystian Zimerman
oraz
Piotr Paleczny
i Adam Makowicz.
Ze Śląska pochodzi też wiele zespołów muzycznych, m.in:
Myslovitz
,
Kaliber 44
,
Paktofonika
,
3xKlan
,
K.A.S.T.A.
,
Dżem
,
Piersi
,
Łzy
,
PIN
,
Pijani Powietrzem
,
Pokahontaz
,
Trzeci Wymiar
, Hasiok,
WSZ/CNE
,
Negatyw
,
KAT
,
TSA
,
Dragon
,
Carrantuohill
,
Gang Olsena
,
Feel
,
Universe
oraz zespoły folklorystyczne bądź kameralne: Camerata Silesia,
Kwartet Śląski
, Schola Gregoriana Silesiensis, Śląska Orkiestra Kameralna,
Radzowiczanki
,
Ychtis
. Najbardziej popularną śląską grupą prezentującą folklor śląski jest
Zespół Pieśni i Tańca "Śląsk"
, oraz Zespół Pieśni i Tańca "Mały Śląsk" z Radzionkowa.
Na Śląsku odbywają się międzynarodowe festiwale muzyczne np.
Rawa Blues Festival
,
Wratislavia Cantans
, Silesia Sonans,
Mayday Festiwal
,
Metalmania
,
Castle Party
oraz
Krajowy Festiwal Piosenki Polskiej w Opolu
. Do mniejszych festiwali zalicza się m.in: ,
Mayday Rock Festiwal
,
Off Festival
,
Nie zabijaj
,
Regałowisko
, Lubliniecka Wiosna Kulturalna,
W-Parade
,
Jazz nad Odrą
,
Międzynarodowe Głogowskie Spotkania Jazzowe
czy Festiwal Trzech Baroków. Odbywa się tu także
Międzynarodowy Konkurs Dyrygentów im. G. Fitelberga
i Międzynarodowy Festiwal Orkiestr Wojskowych.
Znajduje się tu siedem filharmonii:
Filharmonia Śląska
,
Filharmonia Dolnośląska
,
Filharmonia Sudecka
,
Filharmonia Opolska
,
Filharmonia Zielonogórska
,
Filharmonia Wrocławska
,
Filharmonia Zabrzańska
, dwie
opery
:
Opera Śląska
,
Opera Wrocławska
i
Estrada Śląska
. Na Śląsku działają dwie akademie muzyczne – w Katowicach i Wrocławiu, Studium Muzyki Kościelnej w Opolu. Na Uniwersytecie Wrocławskim istnieje Zakład Muzykologii. Na Śląsku – w Katowicach, swoją siedzibę ma uznawana za wiodącą polską orkiestrę, Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia.
Śląsk ma także swoje
tańce ludowe
, do których zalicza się
Trojak
,
Mietlorz
, Drybek, Waloszek,
Stara Baba
, Koziorajka, Gąsior, Miotlarz i Schneller Schlesischer Volkstanz.
Niemieckie śląskie tradycje podtrzymuje Koło Śląskiej Pieśni i Śląskiej Muzyki (niem. Arbeitskreis für Schlesisches Lied und Schlesische Musik) działające w ramach Heimatwerk Schlesischer Katholiken.
Malarstwo, rzeźba
Najważniejszą postacią śląskiej historii sztuki jest malarz
Hans Bellmer
ur. w Katowicach. Wybitnymi artystami katowickimi są również:
Piotr Szmitke
, Roman Maciuszkiewicz i Marek Kamieński.
Ze Śląskiem związany był wybitny malarz
Michael Willmann
.
Do malarzy i rzeźbiarzy pochodzących ze Śląska należą:
Leon Wantuła
,
Andrzej Szewczyk
,
Jan Cybis
,
Emil Bartoschek
,
Antoni Halor
,
Jan Sawka
,
Thomas Myrtek
oraz pochodzący z terenów dzisiejszych Tychów
August Kiss
,
Theodor Erdmann Kalide
z Królewskiej Huty i
August Dyrda
.
Śląscy malarze naiwni:
Teofil Ociepka
,
Ewald Gawlik
,
Erwin Sówka
,
Paweł Stolorz
,
Eugeniusz Bąk
,
Gerard Urbanek
,
Paweł Wróbel
,
Leopold Wróbel
, Bronisław Krawczuk, Eugeniusz Krawczuk, Ludwik Holesz, Juliusz Marcisz, Władysław Luciński, Waldemar Pieczko, Henryk Major, Jerzy Sekuła, Marek Idziaszek.
Film
Kuchnia śląska
Kuchnia śląska należy do kuchni środkowoeuropejskich, wyróżnia się jednak pośród nich charakterystycznymi cechami. Przez wieki mieszała się tu kuchnia regionalna z kuchnią
polską
,
czeską
i
niemiecką
. Ze względu na wielonarodowościowy charakter tej krainy, tutejsza kuchnia jest niejednolita w swym charakterze. Spożywane są tutaj potrawy typowo górnośląskie, jak i potrawy takie same jak w krajach i regionach położonych obok Górnego Śląska.
Często spotykanym zjawiskiem jest przypisywanie Ślązakom jako dania regionalnego
rolady
wraz z
kluskami śląskimi
i
modrą kapustą
.
Stroje ludowe
Śląskie stroje kobiece różnią się w zależności od regionu, a nawet poszczególnych miast i wsi, z jakich pochodzą. Sposoby ubierania wzajemnie przenikały się wraz z przemieszczaniem się ludności w
XIX
i
XX
wieku. Mieszkanki Śląska zaczęły także dostosowywać swoje stroje do mody miejskiej, co zmieniło wygląd stroju jeszcze bardziej. Generalnie Ślązaczka mogła ubrać się na trzy sposoby:
- kiecka, zopaska, kabotek i wierzcheń
- kiecka, zopaska i jakla
- kiecka, zopaska, kabotek i merynka (chusta)
Strój męski składa się z szaketu, westy (kamizelki), białej koszuli, jedwobki (jedwabnej chustki) lub szlajfki (wstążki), galot (spodni) lub bizoków (spodni prasowanych na kant) oraz szczewików (butów). Na głowie Ślązak nosił hut czyli kapelusz. Strój mężczyzny obecnie nazywa się ancugiem, nazwa ta kojarzona jest głównie z garniturem. Jednak niewielu ludzi pamięta, że w dialekcie śląskim słowo ancug oznacza ogólnie strój męski jak i żeński.
Tradycje śląskie
- Formy grzecznościowe: typowe dla Ślązaków jest używanie odmiennych form grzecznościowych w zależności od stopnia pokrewieństwa oraz szacunku należnego danej osobie. Do
rodzeństwa
i rówieśników Ślązacy mówią (godają) "za jedno", czyli: (ty) "weź", "tyś je" ("jesteś"), do
rodziców
, wujostwa czy np. przełożonych w pracy "za dwoje", czyli: (wy) "weźcie", "wyście sóm" ("jesteście"); wreszcie do dziadków, pradziadków i osób starszych zwracają się "za troje": "weznóm" (oni), "sóm" (oni). Odmienia się rzecz jasna wyłącznie czasownik, zatem poprawna śląska forma odniesiona do jednej osoby starszej to "starzik (dziadek) weznóm", a nie "starzikowie weznóm" (lub "starziki weznóm")(ta ostatnia forma dotyczyłaby obojga: dziadka i babci).
- Więzi rodzinne: Ślązacy przywiązują dużą wagę do zacieśniania więzów rodzinnych, tradycją są niedzielne
obiady
w gronie rodziny (również wielopokoleniowej) oraz świętowanie w podobnym gronie z różnych okazji.
- Rozrywki: popularnymi rozrywkami wśród Ślązaków są biesiady
piwne
, a także gra w
skata
i w
tysiąca
. Przy grze w tysiąca Ślązacy używają pochodzących z języka niemieckiego nazw kolorów karcianych: ♥ to herce, ♦ to szele, ♣ to krojce a ♠ to griny. Odmienna od polskiej jest także punktacja meldunków: trefl 100, pik 80, kier 60, karo 40.
- Hodowla ptaków: na Śląsku popularna jest hodowla
gołębi
(w gołębnikach) oraz
papug
i
kanarków
(w domu).
- Pieśni i tańce: ważnym składnikiem śląskich zabaw są pieśni i tańce. Do popularnych pieśni śląskich zalicza się m.in. „Dziyweczko ze Śląska”, „Szła dziyweczka”, „Poszła Karolinka”, „Wczoraj była niydzieliczka”, „Dzióbka dej”, „Skokoł wróbel po desce”, a do tańców należą m.in.: Trojok, Mietlorz, Drybek, Waloszek, Staro Baba, Koziorajka, Gąsior, Miotlorz.
- Imieniny i urodziny: Ślązacy nie obchodzą
imienin
, mimo wpływu kultury polskiej nadal wielu rdzennych Ślązaków nie zna daty własnych imienin. Obchodzi się natomiast
urodziny
.
-
Barbórka
i dzień św. Floriana: na
Czarnym Śląsku
obchodzony jest
4 grudnia
– imieniny Barbary, patronki górników i
4 maja
– imieniny Floriana – patrona hutników. W śląskich kopalniach i hutach często w te dni wypłacane jest dodatkowe wynagrodzenie (w zależności od prosperowania zakładu może to wynieść całą dodatkową miesięczną pensję). Tradycyjnie takie dni są wolne od pracy i rozpoczynają się od mszy w kościele, następnie jest pochód (z hutniczą / górniczą orkiestrą) i na końcu piknik bądź festyn.
- Święta zwyczajowe: na Górnym Śląsku uroczyście obchodzone są
chrzciny
, roczek – czyli pierwsze urodziny dziecka, I Komunia Święta oraz pięćdziesiąte urodziny – tzw. Abraham[61].
- Rozpoczęcie nauki szkolnej – na Śląsku nowi uczniowie I klasy szkoły podstawowej otrzymują od rodziców tyty, czyli rogi obfitości wypełnione słodyczami[62]
- Ślub: na Górnym Śląsku popularne jest tłuczenie skorup porcelanowych przed drzwiami mieszkania panny młodej w dzień przed weselem – tzw. polterabend jak również roznoszenie przed weselem ozdobionych i starannie zapakowanych paczuszek m.in. z ciastem (tzw. kołoczem), przeznaczonych dla gości zaproszonych na uroczystość i dla znajomych. Uroczyście świętowane są srebrne i złote rocznice ślubu[61].
Edukacja i nauka
Ze Śląska pochodzi 15 osób, które otrzymało
nagrodę Nobla
(z tego 10 z Wrocławia):
- pisarze
Gerhart Hauptmann
(1912),
Theodor Mommsen
(1902)
- fizycy
Phillip Lenard
(1905),
Otto Stern
(1943),
Max Born
(1954),
Maria Goeppert-Mayer
(1963)
- chemicy –
Eduard Buchner
(1907),
Fritz Haber
(1918),
Friedrich Bergius
(1931),
Kurt Alder
(1950),
Konrad Bloch
(1964),
- lekarze i biochemicy
Paul Ehrlich
(1908),
Gerhard Domagk
(1939),
Günter Blobel
(1999)
- ekonomista
Reinhard Selten
(1994)
Oprócz noblistów, wśród Ślązaków można wyróżnić wielu innych ludzi nauki, na przykład
Gregor Mendel
,
Fritz London
,
Theodor Kaluza
,
Maria Cunitz
,
Richard Courant
,
Carl Friedländer
.
Organizacje i stowarzyszenia
Na terenie Górnego Śląska od 1990 roku działa organizacja dążąca do uzyskania autonomii lub niepodległości –
Ruch Autonomii Śląska
, z siedzibą w
Rybniku
.
Religie i wyznania
Większość Ślązaków żyjących na Górnym Śląsku jest
katolikami
.[] Ważną rolę w życiu religijnym[] na Górnym Śląsku odgrywa
Bazylika Najświętszej Marii Panny i św. Bartłomieja w Piekarach Śląskich
.
W polskiej części Śląska żyje ponad połowa luteran mieszkających w Polsce.[] Liczbę wiernych
kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
na samym Śląsku Cieszyńskim szacuje się na ponad 40 tysięcy (w Polsce jest ok. 80 tysięcy). Pierwsze trendy protestanckie dotarły do regionu wkrótce po wystąpieniu
Marcina Lutra
w
1517
roku[63]. W czeskiej części Śląska istnieje
Śląski Kościół Ewangelicki Wyznania Augsburskiego
, który jest największym kościołem luterańskim w Czechach. Należy do niego około 17 tysięcy wiernych.
Zdecydowana większość mieszkańców Dolnego Śląska to
katolicy
. Szczególne znaczenie ma
Ostrów Tumski we Wrocławiu
, a na nim –
archikatedra
i najstarsze tutejsze świątynie –
kościół św. Idziego
i
kościół św. Marcina
oraz położony przy rynku
kościół Garnizonowy we Wrocławiu
. Na Dolnym Śląsku poza Wrocławiem duże znaczenie dla wyznawców ma będąca celem licznych pielgrzymek
Bazylika pod wezwaniem Nawiedzenia NMP w Wambierzycach
.
Ludność
Na Śląsku mieszkają głównie grupy narodowościowe:
Polacy
,
Niemcy
,
Czesi
oraz grupa ludności określająca się jako
Ślązacy
w znaczeniu osobnej narodowości. W Polsce nie jest uznawana
narodowość śląska
[64], podobnie w Czechach[65]. Narodowość śląska oficjalnie uznawana jest w
Słowacji
[66]. Według polskiego
Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku
narodowość śląską zadeklarowało 173 148 osób, natomiast w spisie powszechnym na terenie Czech w 2001 roku narodowość śląską deklaruje 10 878 osób. Istnienie osobnej narodowości śląskiej jest dyskusyjne – część członków grupy etnicznej deklaruje narodowość polską, część śląską, część czeską, część niemiecką.
Po zjednoczeniu Prus z Rzeszą Niemiecką, na tereny Górnego i Dolnego Śląska po raz kolejny napłynęła liczna populacja niemieckojęzyczna. Jednak jeszcze w
1923
roku wydany w Niemczech atlas geograficzny i demograficzny Richarda Andreego ukazywał, że ludność polskojęzyczna stanowiła bezwzględną większość na Górnym Śląsku i liczyła na tych terenach 75% ogółu populacji[67], dane te potwierdzają także wcześniejsze wyniki wyborów komunalnych z 9 października 1919 r., w których 70% ludności głosowała na listy polskie. Natomiast na obszarze Górnego Śląska, który przypadł w
plebiscycie
stronie niemieckiej, podczas spisu w 1925 roku, mimo nacisku administracyjnego i propagandy antypolskiej, 151.200 osób zadeklarowało język polski jako ojczysty (co stanowiło 11,2% populacji niemieckiego obszaru Górnego Śląska), natomiast 384.600 osób (28,5%) podało, że posługuje się językiem niemieckim i polskim[26]. Po roku
1945
i zakończeniu
II wojny światowej
na tereny Śląska (znajdującego się już wtedy w większości w granicach Polski) przesiedlono ludność polską wysiedloną z
Kresów Wschodnich
co sprawiło, iż dotychczasowa mniejszość polska na obszarze całej krainy Śląsk znacznie się zwiększyła. Niemcy oraz zgermanizowani Ślązacy zostali w dużej ilości wysiedleni do Niemiec lub zbiegli w głąb Niemiec przed nadciągającą
Armią Czerwoną
.
Gminy na Górnym Śląsku w których wprowadzono lub można wprowadzić język niemiecki jako urzędowy język pomocniczy
Górny Śląsk jest bardziej zróżnicowany pod względem narodowościowym w stosunku do Dolnego Śląska. Głównymi grupami narodowościowymi są Polacy, Czesi, Niemcy i Ślązacy. Czesi mieszkają tylko w południowo-zachodniej części Górnego Śląska, w
Śląsku Czeskim
na terenie Czech. W polskiej części Górnego Śląska żyje natomiast największa uznawana w Polsce grupa narodowościowa –
Niemcy
. Według spisu powszechnego z 2002 roku w województwie śląskim i opolskim żyje ich łącznie 138 737 (92% wszystkich Niemców w Polsce). W województwie opolskim Niemcy stanową ponad 10% społeczeństwa. W kilkudziesięciu gminach położonych pomiędzy Opolem i Górnośląskim Zagłębiem Węglowym ludność niemiecka stanowi minimum 20% społeczeństwa[68]. W niektórych gminach Górnego Śląska ludność narodowości niemieckiej stanowi większość mieszkańców i odgrywa jednocześnie znaczną rolę we władzach samorządowych[69].
Język
Ludność Śląska w zależności od zamieszkania głównie porozumiewa się językami:
czeskim
,
niemieckim
,
polskim
,
śląskim
(przez większość językoznawców uznawany za dialekt) oraz
dialektami laskimi
. Językiem czeskim i dialektami laskimi ludność porozumiewa się przede wszystkim na Śląsku Czeskim, językiem polskim głównie w polskiej części Śląska, śląskim głównie na Górnym Śląsku a językiem niemieckim w niemieckiej części Śląska i na Górnym Śląsku.
Obecnie
16 z kilkudziesięciu gmin
województwa śląskiego i opolskiego, których dotyczy Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych, oraz o języku regionalnym ma wprowadzony urzędowo język niemiecki. Dodatkowo niektóre gminy lub miejscowości wprowadzają niemieckie nazwy (9 wsi i 2 osady w województwie opolskim)[70] lub dwujęzyczne, niemiecko-polskie tablice informacyjne (np. w
Łubowicach
w województwie śląskim)[71]. Na Górnym Śląsku działa 368 publicznych placówek oświatowych: przedszkoli, szkół podstawowych, gimnazjów i liceów, w których nauczany jest język niemiecki jako jako ojczysty[69]. Ponadto w Radiu Katowice, Radiu Opole i Radiu Plus w Opolu nadawane są niemiecko-polskie audycje radiowe[72] i wydawana jest niemieckojęzyczna prasa np. Schlesisches Wochenblatt (Tygodnik Śląski, Gazeta Niemców w Polsce)[73].
Architektura
Pierwsza budowla murowana na Śląsku, to najprawdopodobniej świątynia zbudowana w miejscu
katedry we Wrocławiu
, a następnie
kościół św. Mikołaja w Cieszynie
z połowy XI wieku. Wcześniej jednak powstawały na Śląsku grody obronne z wykorzystaniem elementów kamiennych. Duże zmiany w krajobrazie architektonicznym pojawiły się w
XII wieku
na Dolnym Śląsku, wraz z murowanym budownictwem epoki
romanizmu
. Pierwsze ceglane budowle datowane są na czasy
Bolesława Wysokiego
. W tym czasie na ziemiach śląskich pojawiło się wiele zamków i rezydencji wraz ze wzorcami architektonicznymi pochodzącymi z Francji, Niemiec, czy Włoch. Wiele cennych dzieł sakralnych na Dolnym Śląsku ma związek z ruchem kontrreformacyjnym prowadzonym przez Habsburgów. Wybitnym dziełem jest zbudowany z drewna, słomy, piasku i gliny pod koniec XVI wieku
Kościół Pokoju w Świdnicy
. Specyfiką Górnego Śląska było powstawanie znacznej ilości kościołów drewnianych. Największe zmiany architektoniczne na
Górnym Śląsku
pojawiły się wraz z nastaniem epoki przemysłowej w
XIX wieku
, a następnie w latach
PRL
, gdy nastąpił gwałtowny rozwój miast na tym terenie. Poza budownictwem przemysłowym w XIX wieku i na początku
XX
budowane były także okazałe budynki rezydencjonalne śląskich przemysłowców. W XX wieku w miastach śląskich powstało wiele cennych budynków modernistycznych i ekspresjonistycznych, szczególnie we Wrocławiu (np.
Hala Stulecia
,
WUWA
, czy ), Zabrzu i Katowicach.
Gospodarka
Górnictwo
Do najstarszych ośrodków wydobycia węgla kamiennego należały Zagłębie Noworudzkie i
Wałbrzyskie
. W latach 90. XX wieku zostały wyłączone z eksploatacji.
Na
Pogórzu Izerskim
oraz
Kaczawskim
zalegają znaczne ilości węgla brunatnego, a część z nich (złoża w okolicy
Legnicy
) przewidziane są do wydobycia.[]
Największe kopalnie miedzi znajdują się w
LGOMie
(Legnicko-Głowoskim Okręgu Miedziowym). Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy znajduje się na Nizinie Śląskiej oraz Wzgórzach Dalkowskich, w północno-środkowej części województwa dolnośląskiego, w dorzeczach Odry i Kaczawy. Składa się z następujących miast: Legnicy, Lubina, Polkowic i Głogowa (miasta te, oddalone od siebie kolejno o ok. 20 km, niegdyś nazywane były czwórmiastem LGOMu lub wręcz LeLuPolGłowem) oraz szeregu mniejszych miejscowości. –Do 1 stycznia 1999 pokrywał się w dużej mierze z obszarem ówczesnego województwa legnickiego. Gospodarczo oparty na eksploatacji złóż miedzi (górnictwo i hutnictwo) w zakładach Kombinatu-Górniczo Hutniczego Miedzi "Polska Miedź" SA. LGOM jest głównym ośrodkiem przemysłu miedziowego w Polsce, jednym z największych ośrodków eksploatacji miedzi na świecie.
Energetyka
Przy hutach miedzi w Legnicy i Głogowie działają elektrociepłownie. W Głogowie przy Hucie Miedzi Głogów planowane jest powstanie elektrowni wiatrowej zasilanej przez około 50 wiatraków w Żukowicach. Będzie to pierwsza tak wielka inwestycja w elektrownie wiatrowe.[]
Przemysł hutniczy
Huty Miedzi znajdują się w
Legnicy
, w
Głogowie
oraz w
Orsku
.
Jako produkt uboczny przy wytapianiu miedzi odzyskuje się ze szlamów anodowych procesów hutniczych szereg cennych i rzadkich metali. W konsekwencji Polska jest jednym z największych europejskich producentów złota. Ponadto Polska jest jedynym w Europie przemysłowym producentem
renu
– bardzo rzadkiego metalu strategicznego stosowanego m.in. jako składnik stopów w łopatkach turbin samolotów odrzutowych. Odzysk renu ze szlamów realizowany jest w oparciu o unikalną, opracowaną w Polsce technologię.[]
W
Szklarach
na Dolnym Śląsku do drugiej połowy lat 80. działała poniemiecka huta niklu. Kopalnię
serpentynitów
– skał zawierających nikiel, częściowo odkrywkową, częściowo głębinową (liczne sztolnie) zamknięto znacznie wcześniej. Stara huta bardzo silnie zatruwała środowisko. Trujące związki wydobywały się m.in. z komina hutniczego pozbawionego jakichkolwiek urządzeń oczyszczających. Ponadto emitowano duże ilości azbestu stanowiącego naturalny składnik serpentynitów. Huta została zamknięta z powodu przestarzałej technologii, nieopłacalności modernizacji oraz bardzo negatywnego wpływu na środowisko.
Przemysł motoryzacyjny
Na Śląsku jest silnie rozwinięty jest przemysł
motoryzacyjny
. Znajdują się tu trzy fabryki samochodów:
Fiat Auto Poland
w Tychach i Bielsku-Białej oraz
General Motors Manufacturing Poland
w Gliwicach. Oprócz tego istnieje tu kilkadziesiąt zakładów produkujących części do samochodów. Do największych należą:
Isuzu
Motors (silniki do samochodów), Delphi Polska (układy kierownicze), LEAR Corporation Poland II (szkielety siedzeń samochodowych), TRW Braking System Polska (systemy hamulcowe), ER.SI Poland (wyroby wykończeniowe, układy paliwowe), Teksid Aluminium (części silników), Flexider Poland (części do samochodów), Rieter Automotive Poland (części do samochodów), Delfo Polska S.A. (części i akcesoria do samochodów), Hamacher (elementy dla przemysłu motoryzacyjnego), Postęp S.A. (elementy metalowe dla motoryzacji), Reflex-Polska Sp. z o.o. (akcesoria samochodowe), AutoMotive Lighting Polska (komponenty motoryzacyjne), Magneti Marelli Aftermarket Poland (układy hamulcowe, elektryka i elektronika samochodowa, amortyzatory), Brembo Poland (części samochodowe), Segu Polska (kable do
ABS
), Ficomirrors Polska (części samochodowe), Toyota Motor Industries Poland oraz Toyota Motor Manufacturing Poland (silniki benzynowe, silniki diesla oraz skrzynie biegów).
Znajdują się tu również fabryki pojazdów i sprzętu wojskowego:
Bumar Łabędy
oraz
Wojskowe Zakłady Mechaniczne
. Istnieją tu także dwie fabryki produkujące
tabor kolejowy
:
ALSTOM Konstal
oraz
Protram
. W Ośrodku Badawczo-Rozwojowym w Bielsku-Białej produkowane były szybowce (m.in. SZD-48-3 Jantar Std 3, SZD 30"Pirat", SZD 51-1 Junior, SZD-50-3 Puchacz).
Transport
Transport kolejowy
Pierwszą linią kolejową na Śląsku była
Kolej Górnośląska
(
niem.
Oberschlesische Eisenbahn) planowana od
1836
i uruchomiona w
1842
roku, początkowo na odcinku Wrocław –
Oława
, następnie stopniowo wydłużana do
Opola
i
Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego
. W
1844
roku Towarzystwo Kolei Dolnośląsko-Marchijskiej uruchomiło Kolej Dolnośląsko-
Marchijską
, łączącą Śląsk z
Berlinem
. W latach
1865
-
1872
oddano do użytku
Kolej Prawego Brzegu Odry
(niem. Recht-Oder-Ufer-Eisenbahn) łączącą Dolny Śląsk z Górnym Śląskiem. W kolejnych latach oddawano na Śląsku coraz to nowe połączenia kolejowe, głównie regionalne np. Kolej Wrocławsko-
Świebodzicką
, Kolej
Sobócko
-
Świdnicką
, Kolej Wrocławsko-
Trzebnicką
czy Kolej Wrocławsko-
Jelczańską
. W latach
1928
-
1933
powstała
Magistrala węglowa
łącząca
autonomiczne województwo śląskie
z portami nadbałtyckimi w
Trójmieście
.
Na Śląsku zbudowano również sieć
kolei wąskotorowych
. W
1853
roku powstały
Górnośląskie Koleje Wąskotorowe
, natomiast w
1899
roku
Wąskotorowa Kolej Wrocławsko-Trzebnicko-Prusicka
(niem: Breslau – Trebnitz – Prausnitzer Kleinbahn). Kolej wąskotorowa w połowie XIX i w początkach XX wieku były kluczowym elementem lokalnego
systemu transportowego
, w szczególności w
Górnośląskim Zagłębiu Węglowym
[74]. Dziś Wąskotorowa Kolej Wrocławsko-Trzebnicko-Prusicka nie istnieje, natomiast Górnośląskie Koleje Wąskotorowe obsługują tylko kilka odcinków w
Górnośląskim Zagłębiu Węglowym
. Górnośląskie Koleje Wąskotorowe to najstarsza nieprzerwanie funkcjonująca kolej wąskotorowa na świecie[75]. W
Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku
istnieje także
parkowa kolejka wąskotorowa
. Służy ona tylko do przewozów pasażerskich. Została uruchomiona w
1957
roku i działa do dnia dzisiejszego.
Transport lotniczy
Pierwszym lotniskiem wybudowanym na Śląsku było
Lotnisko Wrocław-Gądów
, zbudowane w 1910 roku, początkowo jako lotnisko wojskowe, a od 1920 roku, po ratyfikacji
traktatu wersalskiego
pełniło funkcje cywilne[76]. Od 1922 roku fukcjonowała też na jego terenie filia zakładów lotniczych
Junkers
. Lotnisko działało do 1975 roku. Późniejsze jest
Gliwice-Trynek
, zbudowane w
1916
roku. Regularne loty z tego lotniska rozpoczęły się w maju
1925
.
5 lipca
1931
w drodze z
Drezna
na lotnisku tym wylądował sterowiec
Graf Zeppelin
[77], który po jednodniowym pobycie odleciał do
Friedrichshafen
. Z inicjatywy Ligi Obrony Przeciwpowietrznej i Przeciwgazowej oraz Śląskiego Towarzystwa Lotniczego w latach
1926
-
1928
powstało lotnisko
Katowice-Muchowiec
, natomiast w
1927
roku powstało
Rybnik-Gotartowice
. W 1938 roku powstało, funkcjonujące do dziś lotnisko
Wrocław-Strachowice
.
Obecnie mieszkańcy Śląska są obsługiwani głównie przez trzy międzynarodowe porty lotnicze:
Katowice-Pyrzowice
(leżący przy granicy Śląska w Zagłębiu Dąbrowskim),
Ostrava-Mošnov
,
Wrocław-Strachowice
oraz jeden krajowy port lotniczy
Zielona Góra-Babimost
. Znajdują się tu także lotniska, które w planach mają być regionalnymi portami lotniczymi:
Katowice-Muchowiec
(należący do
Aeroklubu Śląskiego
),
Rybnik-Gotartowice
(należący do
Aeroklubu ROW
) oraz
Opole-Kamień Śląski
i
lotnisko Legnica
. Istnieją tu także mniejsze lotniska np.
lotnisko Bielsko-Biała
,
lotnisko Jelenia Góra
,
lotnisko Gliwice-Trynek
oraz
lotnisko Opole-Polska Nowa Wieś
.
Komunikacja miejska
Pierwszy
tramwaj konny
został uruchomiony
10 lipca
1877
roku we Wrocławiu, natomiast w
1893
roku firma Elektrische Straßenbahn Breslau AG uruchomiła tam linię elektryczną. Jest to pierwsza linia tramwaju elektrycznego na terenie obecnej Polski. Pierwsza linia tramwajowa o trakcji parowej została uruchomiona
27 maja
1894
w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym przez berlińską spółkę
Oberschlesische Dampfstrassenbahnen AG
.
10 kwietnia
1897
uruchomiono
tramwaje gazowe
w
Jeleniej Górze
. Tramwaje kursowały w wielu miastach Śląska, m.in: w
Legnicy
(1888-1969), w
Bielsku-Białej
(1895-1971), w
Wałbrzychu
(1898-1963), w
Boguminie
(1902-1973), w
Opawie
(1905-1956), w
Cieszynie
(1911-1921). Obecnie działają tylko sieci tramwajowe we
Wrocławiu
, w
Ostrawie
, w
Görlitz
oraz w
Górnośląskim Okręgu Przemysłowym
.
Pierwszą linię trolejbusową na terenie Śląska uruchomiło
20 marca
1912
roku Gleislose Bahn Brockau GmbH we
Wrocławiu
. Z powodu trudności technicznych została zlikwidowana rok później. Trolejbusy działały również w latach
1943
-
1957
w
Legnicy
oraz w latach
1943
-
1973
we
Wałbrzychu
. Obecnie linie trolejbusowe działają w trzech miastach: w
Ostrawie
, w
Opawie
oraz w
Tychach
.
Sport
Zobacz też
Uwagi
- ↑ Jeśli liczone są łużyckie tereny przyłączone do Śląska w 1825 roku. W niemieckiej tradycji granice prowincji śląskiej utrwaliły się jako tradycyjne granice Śląska, podczas gdy w polskiej – opartej o pierwotne granice diecezji wrocławskiej – jego zachodni kraniec wyznacza Kwisa, a ziemie przyłączone w 1815 postrzega się jako część historycznych Łużyc
- ↑ Tylko część miasta leży na Śląsku, pozostała to Morawy
- ↑ Prawobrzeżna część miasta historycznie należy do Małopolski
Przypisy
- ↑ Taki zapis po śląsku jest używany w śląskiej Wikipedii i na śląskich stronach internetowych:
http://www.gornyslonsk.republika.pl/
,
http://ponaszymu.com/
,
http://sport.nowiny.pyrsk.com/artikel.php?tymat=3
,
http://www.slunskoeka.pyrsk.com/menu.html
. Pojawiają się również inne formy zapisu: Ślunsk, Ślonsk.
- ↑ Wielka Encyklopedia PWN, t. 9, 1967, s. 62.
- ↑ Zbigniew Babik, "Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich w granicach średniowiecznej Słowiańszczyzny", Uniwersitas, Kraków, 2001
- ↑ Cavalli Sforza, "Genes, Peoples, and Languages", Scientific American, November 1991
- ↑ P. Kaczanowski, J. K. Kozłowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków 1998, s. 255.
- ↑ Jerzy Strzelczyk, "Wandalowie i ich afrykańskie państwo" s. 59, Warszawa 1992.
- ↑ Norman Davies, Roger Moorhouse "Mikrokosmos", s.70, Kraków 2003
- ↑ Jerzy Krasuski "Historia Niemiec" s. 13, Wrocław 1998.
- ↑ Andrzej Kokowski "Starożytna Polska" s. 260, Warszawa 2006.
- ↑ Wacław Korta, Historia Śląska do 1763 roku, wyd. DiG, Warszawa 2003, s.57
- ↑ Rościsław Żerlik [w:]"Historia Śląska", Wydawnictwo Uniw. Wrocławskiego, Wrocław 2002, s.38
- ↑ "Najnowszy zarys dziejów Wrocławia", Edmund Małachowicz, wyd. PAN, rok 2000, str.49
- ↑ tezę taką wspierają
Władysław Dziewulski
i
Roman Grodecki
- ↑ Gerard Labuda: Mieszko II król Polski (1025-1034). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2008, ss. 78-83. .
- ↑ 15,0 15,1
Śląsk jako kraina historyczna. Polityczne granice Śląska. Powstanie podregionów
- ↑ Higounet, Charles: Die deutsche Ostsiedlung im Mittelalter. (Niemieckie osadnictwo wschodnie w średniowieczu) Berlin: Siedler, 2001. –
- ↑
Stanisław Szczur
"Historia Polski Średniowiecze" Kraków 2003, s.304
- ↑ <
Stanisław Szczur
"Historia Polski Średniowiecze" Kraków 2003, s.358,359
- ↑ "Kazimierz Wielki"
Jerzy Wyrozumski
, Wrocław 2004, s.69
- ↑ "Kazimierz Wielki"
Jerzy Wyrozumski
, Wrocław 2004, s.113
- ↑ "Kazimierz Wielki" Jerzy Wyrozumski, Wrocław 2004,s.121
- ↑ "Kazimierz Wielki" Jerzy Wyrozumski, Wrocław 2004, s.124
- ↑ "Kazimierz Wielki" Jerzy Wyrozumski, Wrocław 2004, s.126
- ↑
Wyrozumski Jerzy
: Kazimierz Wielki. Wrocław: Ossolineum 2004, s.126
- ↑
Wyrozumski Jerzy
: Kazimierz Wielki. Wrocław: Ossolineum 2004, s. 140,141
- ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 26,5 26,6 Dorota Borowicz: "Mapy narodowościowe Górnego Śląska od połowy XIX wieku do II Wojny Światowej". Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005. .
- ↑ Szkice z dziejów Śląska, KiW, 1953, str.268.
- ↑ A. L. Szcześniak, Historia 1815-1939 Podręcznik dla szkół średnich, Warszawa 1998, s.80
- ↑ Anna" Radziwił, Wojciech Roszkowski, Historia 1789-1871 Warszawa 2000
- ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 30,4 30,5 Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2004, ss. 117-118 (tom 8). .
- ↑ Przynależność Ziemi Czadeckiej do Śląska jest mocno kontrowersyjna
- ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 32,4 32,5 32,6 32,7 Czesław Madajczyk: "Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce". Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, ss. tom 1, s. 450-451/tom 2, s. 384.
- ↑ Czesław Madajczyk "Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce" Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, tom 1 s. 424-426
- ↑ Czesław Madajczyk "Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce" Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, tom 1 s. 352
- ↑ Czesław Madajczyk "Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce" Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, tom 1 s. 249
- ↑ 36,0 36,1 36,2
idart-88, t-Historia-slaska Historia Śląska 1000-2000
.
- ↑ 37,0 37,1 Roman Z. Hrabar: "Hitlerowski rabunek dzieci polskich. Uprowadzanie i germanizowanie dzieci polskich w latach 1939-1945". Katowice: Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, Wydawnictwo Śląsk, 1960, s. 87.
- ↑ Kamila Uzarczyk "Podstawy ideologiczne higieny ras", Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, 2002, , s. 285-289
- ↑ "(...) pacjentów mordowanych w zakładach psychiatrycznych III Rzeszy nikt nie pytał o zgodę, a stosowane określenie eutanazja stanowiło jedynie kamuflaż rzeczywistych intencji sprawców": Kamila Uzarczyk Podstawy ideologiczne higieny ras, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, 2002, , s. 283
- ↑ Kamila Uzarczyk "Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924-1944", Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, 2002, , s. 288-289
- ↑ Kamila Uzarczyk "Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924-1944", Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, 2002, , s. 285
- ↑
Instytut Pamięci Narodowej
- ↑
J. Mokrosz, "Zwalczanie wrogiej niemczyzny". Proces tzw. odniemczania w Raciborzu i gminie Krzyżanowice w latach 1947=1950
- ↑
Marek Czapliński
: Historia Śląska. Wrocław: 2002, s. 511. .
- ↑ "Granice Śląska", Pysiewicz-Jędrusik R., Pustelnik A. i B. Konopska, Wyd. Rzeka, Wrocław 1998
- ↑
"Bielsko-Biała" –
Gazeta Wyborcza
– wkładka Turystyka, 10 lipca 2006,
"Folder o mieście – W sercu Beskidów", Urząd Miasta Bielsko-Biała
- ↑
"Granica Śląska i Małopolski" – www.wojewodztwoslaskie.eu – informator regionalny
- ↑
Strony opisujące współczesny Śląsk w granicach Niemiec
(
niem.
)
- ↑ Joachim Bahlcke: Schlesien und die Schlesier, s.214,
- ↑
Schlesisches Museum zu Görlitz: Schlesisches Museum zu Görlitz
- ↑
http://www.landtag.sachsen.de/slt_online/de/infothek/volksvertretung/popup_verfassung.html
art.2
- ↑ 52,0 52,1 Joachim Bahlcke: Schlesien und die Schlesier, str. 214,
- ↑
Klimat
- ↑
http://www.us.edu.pl/katowice/informator/Przyroda/srodo.php
- ↑
Opole – www.MapaPolski.pl – Mapa Polski z planami miast
- ↑
Wrocław Dla Ciebie
- ↑
Klima : Görlitz, , Deutschland
- ↑
WISE – Nuclear issues information service
- ↑ Lucyna Nowak, Joanna Stańczyk, Agnieszka Znajewska:
Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2006 r.)
. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2006.
ISSN
1734-6118
. (
pol.
)
- ↑
13-8102-06, Statistický bulletin – Moravskoslezský kraj, obsah | ČSÚ Moravskoslezský kraj
- ↑ 61,0 61,1
"Gościna w doma" –
Gazeta Wyborcza
, wkładka Katowice, 10 kwietnia 2006
- ↑
eduskrypt.pl
- ↑
Wirtualna Polska
– dział Książki, "Abp Alfons Nossol i Jerzy Pilch odebrali
Śląskie Szmaragdy
, 9 listopada 2006
wiadomosc.html
- ↑
Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych
- ↑
mniejszości uznawane w Republice Czech
- ↑
Figuruje jako mniejszość narodowa ("National minority") w oficjalnych dokumentach
(
ang.
)
- ↑ Richard Andree, Andrees Handatlas, Lipsk 1923
- ↑
Mapa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji
- ↑ 69,0 69,1
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji – Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce
- ↑
Główny Urząd Geodezji i Kartografii
- ↑
Dziennik Zachodni
– "Między dwoma państwami", "Do polskiej nazwy wsi Łubowice zostanie dodana niemiecka", 22 lutego 2007, str 14
- ↑
Strona internetowa Radia Plas Opole
- ↑
Wochenblatt.pl
- ↑
Strona internetowa Górnośląskich Kolei Wąskotorowych
- ↑
Strona internetowa Górnośląskich Kolei Wąskotorowych
- ↑ Źródło:
http://wroclaw.hydral.com.pl/test.php?obiekt=000174&start=24&tend=32
- ↑ Dodatkowo sterowiec Graf Zeppelin 17 października 1929 dwukrotnie okrążył miasto Gliwice
Źródło:
Dziennik Zachodni
, 11 maja 2007 – "Niebo dla Zeppelinów"
Bibliografia
- Marek Czapliński, Historia Śląska, Wrocław 2002,
- Wacław Korta, Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003,
- Od plemienia do państwa: Śląsk na tle wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny Zachodniej, Wrocław 1991,
- Architektura modernistyczna Katowic i innych miast polskiego i czeskiego Śląska, Katowice 2002,
- Kultura średniowiecznego Śląska i Czech: rewolucja XIII wiek, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 1998,
Literatura dodatkowa
- ogólnie o dziejach:
- M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska, Wrocław 2002
- A. Galas, A. Galas, Dzieje Śląska w datach, Wrocław 2001,
- Z. Boras, Książęta Piastowscy Śląska, Katowice 1978,
- Problematyka szczegółowa:
- Z. Boras, Związki Śląska i Pomorza Zachodniego z Polską w XVI wieku, Poznań 1981
- Śląsk i Pomorze w historii stosunków polsko-niemieckich w średniowieczu. XII Konferencja Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL-RFN Historyków 5-10 VI 1979 Olsztyn, p.red. M. Biskupa, Instytut Zachodni, Poznań 1987,
- Śląsk i Pomorze w stosunkach polsko-niemieckich od XVI do XVII w. XIV Konferencja Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL-RFN Historyków, 9-14 VI 1981 r. Zamość, Czubiński A., Kulak Z. (red.), Poznań 1987, Instytut Zachodni
- Kamila Uzarczyk Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924-1944 , Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, 2002,
- W. Browarny, Literacki pejzaż Śląska, w: tegoż Fikcja i wspólnota. Szkice o tożsamości w literaturze współczesnej, Wyd. Atut, Wrocław 2008,
- D. Ejzenhart, R. Miller, Monety 24-krajcarowe z mennic śląskich, Wrocław 2009.
- J. Mandziuk, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku, T. 1-3,5., Warszawa 2000-2009
Linki zewnętrzne