Ssaki (Mammalia) –
zwierzęta
należące do
kręgowców
, charakteryzujące się głównie występowaniem
gruczołów mlekowych
u samic, obecnością owłosienia (
włosy
lub
futro
) oraz
stałocieplnością
(potocznie "ciepłokrwistość"). Większość ssaków utrzymuje temperaturę w granicach 36-39 °C. Stałocieplność umożliwia aktywny tryb życia w różnych środowiskach – od mroźnych obszarów podbiegunowych do gorących tropików. Futro i tłuszcz pomagają uchronić się przed zimnem, a wydzielanie potu i szybki oddech pomagają pozbyć się nadmiernego ciepła.
Ssaki zamieszkują zarówno środowiska wodne (
walenie
i
syreny
), jak i lądowe (większość), opanowały także przestrzeń powietrzną (
nietoperze
). Obecnie żyje na świecie blisko 5500 gatunków ssaków[2].
Zdecydowanie największym rzędem co do liczby gatunków pośród ssaków są
gryzonie
, obejmujące ponad 2200 gatunków. Następnie nietoperze, z ok. 1100 gatunkami. Najmniejszymi liczebnie grupami ssaków są
słoniowate
(trzy gatunki) i
mrówniki
z jednym przedstawicielem. Liczba ssaków jest stosunkowo niewielka w porównaniu z innymi zwierzętami. Największym żywym ssakiem i zarazem największym ssakiem w historii jest
płetwal błękitny
. Osiąga on ok. 30 m długości i 180 ton wagi. Najmniejszymi ssakami są nietoperze i
ryjówki
. Nietoperz kitti z południowo-wschodniej Azji waży zaledwie 1,5 g, a rozpiętość jego skrzydeł wynosi 15 cm.
Ryjówka etruska
waży 2 g, a jej długość łącznie z ogonem to zaledwie 4 cm.
Dział
zoologii
zajmujący się ssakami to
teriologia
.
Opieka nad młodymi oraz ich rozwój
Wszystkie ssaki opiekują się swoimi młodymi i karmią je mlekiem. Są jedynymi zwierzętami, które wytwarzają
mleko
. Długość czasu opieki nad potomstwem waha się od kilku tygodni u
myszy
do wielu lat u
małpy
. Niektóre ssaki takie jak koń czy bydło domowe są zdolne po urodzeniu do samodzielnego poruszania się i odżywiania.
Jad
Przedstawiciele tylko dwóch grup ssaków wykazują się jadowitością. Ukąszeniu niektórych ryjówek (
rzęsorki
, Blarina brevicauda) i
almików
towarzyszy wydzielaniu niezbyt silnego
jadu
. Samce
dziobaka
mają jadowe ostrogi na tylnych nogach.
Budowa
Pokrycie ciała
Większość ssaków ma ciało pokryte
włosami
. Zróżnicowane są one na grube, długie włosy ościste (szczecina
dzika
) i krótkie, miękkie włosy wełniste (
owca
). U niektórych ssaków (
stekowce
,
jeżowate
,
jeżozwierze
) włosy są przekształcone w kolce. U innych (np.
kotów
) wykształcają się włosy czuciowo-zatokowe.
Linienie
zachodzi najczęściej 2 razy w roku – na wiosnę i jesienią. Ciało ssaków lub niektóre części ich ciała (np. u
łuskowców
,
gryzoni
) mogą pokrywać również
łuski
. Produktami
naskórka
są wytwory rogowe:
pazury
,
paznokcie
i
kopyta
. Na spodniej stronie stóp i dłoni ssaków występują opuszki, które są zmienionymi zgrubieniami skóry. U niektórych ssaków występują także
rogi
, będące tworami rogowymi oraz
poroże
, które jest tworem kostnym.
Skóra
ssaków jest gruba i zbudowana z dwóch warstw: naskórka i skóry właściwej. Spełnia funkcję ochronną, tworzy torbę lęgową u torbaczy, błonę lotną u nietoperzy i innych ssaków poruszających się lotem ślizgowym oraz błonę pławną u ssaków wodnych. W skórze występują
gruczoły łojowe
,
potowe
,
zapachowe
i
mleczne
.
Szkielet
Szkielet ssaków wykazuje duży stopień skostnienia.
Kości mózgoczaszki u osobników dorosłych połączone są szwami i tworzą jednolitą puszkę, a u osobników młodych połączone są luźno błoną łącznotkankową. Wolnymi kośćmi w czaszce są tylko
kostki słuchowe
,
żuchwa
i
kość gnykowa
. Trzy kości puszki mózgowej łączą się w miejscu zwanym
ciemiączkiem
. Plan budowy czaszki ssaków jest podobny do planu budowy czaszki
gadów
. Przeważnie
mózgoczaszka
jest większa od
trzewioczaszki
. Jamę nosową od ustnej oddziela kostne
podniebienie
. Duża jama nosowa od przodu połączona jest z nozdrzami zewnętrznymi, które tworzą otwór gruszkowaty, a od tyłu z nozdrzami wewnętrznymi.
Kość jarzmowa
i wyrostek
kości skroniowej
tworzą
łuk jarzmowy
. Oczodół może być połączony z
dołem skroniowym
(u większości ssaków) lub całkowicie otoczony pierścieniem kostnym (
przeżuwacze
,
koniowate
,
naczelne
). Żuchwę buduje jedna kość, której połówki są zrośnięte lub złączone tkanką łączną. Żuchwa łączy się stawowo z panewką kości skroniowej.
Kręgosłup ssaków podzielony jest na 5 odcinków: szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i ogonowy. Ssaki za wyjątkiem
syren
i
leniwców
mają siedem kręgów szyjnych. Między trzonami kręgów występują
chrząstki międzykręgowe
. Pierwszy (
atlas
), drugi (
obrotnik
) i siódmy (
kręg wystający
)
kręg szyjny
są kręgami nietypowymi. Żebra połączone są z
kręgami piersiowymi
dwoma powierzchniami stawowymi. Z
mostkiem
łączą się
żebra prawdziwe
.
Szkielet pasów i kończyn
Liczba elementów budujących
pas barkowy
jest przeważnie mniejsza od liczby elementów pasa barkowego gadów. Z reguły występuje tylko
łopatka
z pozostałością kości kruczej w postaci wyrostka kruczego łopatki. Jedynie u
stekowców
występuje kość krucza jako osobny element pasa barkowego oraz nadmostek.
Obojczyk
jest dobrze rozwinięty u ssaków wykonujących kończynami ruchy odwodzące (np.
krety
,
nietoperze
,
małpy
). U
kopytnych
i innych ssaków, które wykonują nieskomplikowane ruchy tylko w jednej płaszczyźnie, obojczyk uległ zanikowi. Pas miedniczy, podobnie jak u gadów, zbudowany jest z jednej kości miednicowej, która powstaje ze zrośnięcia
kości biodrowej
,
łonowej
i
kulszowej
. U ssaków, u których kończyny tylne zanikły (
walenie
,
syreny
), miednica uległa redukcji. Szkielet kończyn jest podobny do szkieletu innych kręgowców lądowych, jednak w związku z różnymi sposobami poruszania, kończyny ssaków uległy specjalizacji, która wyraża się w tendencji do skracania jednych, a wydłużania innych elementów oraz do redukcji liczby palców. U
parzystokopytnych
palec I ulega uwstecznieniu, palce II i V zmniejszają się, a palce III i IV rozwijają (typ paraksoniczny). U
nieparzystokopytnych
zmniejszają się wszystkie palce oprócz III (typ mezaksoniczny). Nietoperze mają normalnie zbudowany tylko I palec, a pozostałe są silnie wydłużone i połączone błoną lotną. U waleni i syren następuje skrócenie
kości ramieniowej
,
przedramienia
,
nadgarstka
i
dłoni
oraz wydłużenie palców i powielenie ich liczby (hiperdaktylia). U
płetwonogich
dobrze rozwinięte i przystosowane do pływania są obie pary kończyn.
Uzębienie
Zęby
nie występują u
kolczatki
,
mrówkojada
,
łuskowców
i
fiszbinowców
. Osadzone są w zębodołach szczęki lub żuchwy i złożone są z jednego lub kilku korzeni oraz korony. U niektórych ssaków zęby szczególnie narażone na ścieranie (np. siekacze
gryzoni
) nie mają korzeni i dzięki temu wykazują nieograniczony wzrost. Przeważnie u ssaków występuje
difiodontyzm
. U niektórych (
nietoperze
,
ryjówki
) zęby mleczne zanikają jeszcze przed urodzeniem. U
waleni
występuje
monofiodontyzm
, tzn. brak uzębienia mlecznego. Cechą charakterystyczną większości ssaków jest
heterodontyzm
. Wtórny
homodontyzm
obserwuje się jedynie u
zębowców
,
pancerników
i
słupozębnych
. Zęby ssaków zróżnicowane są na
siekacze
,
kły
,
przedtrzonowce
i
trzonowce
. Zęby dolne umieszczone są w żuchwie, siekacze górne w kości międzyszczękowej, a pozostałe zęby w
szczęce
. Korony zębów mogą być niskie – brachiodontyzm lub wydłużone – hypsodontyzm. Ze względu na budowę koron zębowych wyróżnia się:
- sekodontyzm – korony zębów przypominają piłę pokrytą guzkami ustawionymi w jednym szeregu. Występuje u ssaków drapieżnych
- selenodontyzm – guzki korony tworzą półksiężycowate listewki. Występuje u przeżuwaczy.
- lofodontyzm – pionowe blaszki tworzące bardzo skomplikowane układy. Występuje u
nieparzystokopytnych
- plicidentyzm – podobny do lofodontyzmu, ale bardziej skomplikowany. Występuje u gryzoni.
Niekiedy między zębami występuje przerwa –
diastema
. Budowa i liczba zębów są ważną cechą taksonomiczną, a u niektórych gatunków elementem
dymorfizmu płciowego
.
Układ mięśniowy
Układ mięśniowy ssaków jest bardzo dobrze rozwinięty. Jego cechami charakterystycznymi są
przepona
oraz silny rozwój mięśni podskórnych. Dzięki mięśniom podskórnym niektóre ssaki mogą poruszać niewielkimi fragmentami skóry (np.
koń
) lub zawijać ciało i stroszyć kolce (
jeż
). U człowieka i małp mięśnie podskórne występują tylko na twarzy, jako tzw.
mięśnie mimiczne
.
Układ oddechowy
Do dróg i narządów oddechowych ssaków należą nozdrza zewnętrzne,
jamy nosowe
, nozdrza wewnętrzne, przewód gardzielowy,
krtań
,
tchawica
,
oskrzela
i
płuca
. Krtań otwiera się do gardzieli
głośnią
. Wejście do krtani zamknięte jest przez
nagłośnię
i chrząstki nalewkowe. U niektórych ssaków (np. małpy) tchawicy towarzyszą worki powietrzne, które działają jako rezonatory głosu. W procesie wymiany gazowej obok ruchów żeber bierze udział także przepona.
Wszystkie ssaki oddychają tlenem zawartym w powietrzu. W ich budowie można jednak odnaleźć ślady skrzeli, właściwych
rybom
, będących ich odległymi przodkami.
Trąbka słuchowa
jest pozostałością szczeliny słuchowej.
Układ krwionośny
Układ krwionośny charakteryzuje się asymetrycznym układem głównych pni żylnych. Występuje tylko lewy łuk
aorty
. Rozwija się on z lewostronnego naczynia czwartej pary zarodkowych łuków tętniczych. Od łuku aorty odchodzą 4 tętnice:
tętnica podobojczykowa
lewa i prawa oraz
tętnica szyjna wspólna
lewa i prawa. Do głównych naczyń żylnych należą:
żyły płucne
, żyły czcze przednie, żyła czcza tylna oraz
żyła wrotna
wątroby. U ssaków nie występuje układ wrotny nerek.
Serce
składa się z całkowicie oddzielonych od siebie 2 komór i 2 przedsionków. Prawa część serca – "żylna" – zbiera krew odtlenowaną z całego organizmu i tłoczy ją do naczyń płucnych, a lewa strona odbiera natlenowaną krew z płuc i przekazuje do aorty. Między przedsionkami i komorami występują zastawki:
zastawka trójdzielna
(w prawym przedsionku) i
zastawka dwudzielna
(w lewym przedsionku). U
stekowców
zastawka trójdzielna znajduje się w lewym przedsionku, a w prawym występuje tylko jedna zastawka. W sercu ssaków występują również 3 zastawki półksiężycowate, które uniemożliwiają cofanie się krwi z aorty i tętnicy płucnej do serca.
Erytrocyty
ssaków są bezjądrzaste i przeważnie okrągłe. Jedynie u
wielbłądowatych
występują erytrocyty o kształcie owalnym.
Układ pokarmowy
Układ pokarmowy w zależności od pobieranego pokarmu cechuje się rozmaitymi przystosowaniami (np. złożony
żołądek przeżuwaczy
bądź żołądek małp liściożernych m.in. z rodzaju
Colobus
). Przewód pokarmowy zbudowany jest z
jamy gębowej
,
gardzieli
,
przełyku
,
żołądka
i jelit:
cienkiego
i
grubego
, kończącego się
odbytem
. U większości ssaków (oprócz
stekowców
i
waleni
) występują
wargi
. Przedsionek jamy gębowej ograniczony jest z jednej strony przez wargi i
policzki
, a z drugiej przez zęby i
dziąsła
. U niektórych ssaków (np.
susły
,
chomiki
,
małpy
) występują torby policzkowe, które służą do magazynowania pokarmu. Sklepienie jamy gębowej tworzy
podniebienie
twarde, które przechodzi w miękkie. W jamie gębowej znajdują się
gruczoły ślinowe
. Silnie umięśniony
język
jest pokryty brodawkami (np. smakowymi) i spełnia różne funkcje. Może służyć do formowania kęsów, chwytania pokarmu (np.
bydło
), chłeptania (mięsożerne), chwytania owadów (
kolczatka
, mrówkożer,
mrówkojad
,
łuskowce
). Żołądek może być prosty i tylko histologicznie zróżnicowany na część wpustową i odźwiernikową lub złożony. Część wpustowa charakteryzuje się cienkimi ścianami pozbawionymi gruczołów, a część odźwiernikowa – grubymi ścianami z licznymi gruczołami. Trawienie chemiczne w żołądku zachodzi przy udziale
soku żołądkowego
. Dalsze trawienie następuje w
dwunastnicy
z udziałem enzymów zawartych w
soku trzustkowym
. U większości ssaków
wątroba
posiada
woreczek żółciowy
. Nie występuje on u waleni, nieparzystokopytnych,
góralek
i niektórych
gryzoni
. W
jelicie czczym
i
krętym
zachodzi wchłanianie strawionego pokarmu. U większości ssaków silnemu rozrostowi ulega
jelito ślepe
, w którym przy obecności flory bakteryjnej następuje rozkład
błonnika
. Długość przewodu pokarmowego jest z reguły większa u ssaków roślinożernych, niż u mięsożernych. Przewód pokarmowy stekowców i
torbaczy
kończy się
kloaką
. U
łożyskowców
otwory odbytowy i moczowo-płciowy są od siebie całkowicie oddzielone.
Układ wydalniczy
Układ wydalniczy składa się z
nerek
,
moczowodów
,
pęcherza moczowego
i
cewki moczowej
. U
torbaczy
,
nietoperzy
,
owadożernych
i
zającokształtnych
nerka jest jednopłatowa, a u
waleni
,
płetwonogich
i
niedźwiedzi
ma budowę groniastą. Niektóre ssaki mają nerkę zewnętrznie jedno-, a wewnętrznie wielopłatową. Mocz ssaków zawiera dużą ilość
mocznika
.
Układ nerwowy i narządy zmysłów
Układ nerwowy, a szczególnie
mózgowie
osiąga u ssaków najwyższy stopień rozwoju spośród zwierząt. W mózgu stekowców występuje wtórne sklepienie mózgowe, które jest częścią
kresomózgowia
i pierwszy raz pojawiło się u
gadów
. U łożyskowców półkule mózgowe połączone są
ciałem modzelowatym
.
Kora mózgowa
jest słabiej lub silniej pofałdowana. U owadożernych, gryzoni, zającokształtnych i nietoperzy mózg jest gładki. Silnie pofałdowana jest kora mózgowa płetwonogich i waleni, a najsilniej – człowieka. U większości ssaków najważniejszą rolę spełnia zmysł
węchu
. Dobrze rozwinięte są również zmysły
słuchu
i
wzroku
, choć większość ssaków (z wyjątkiem niektórych
naczelnych
) widzi dwubarwnie[3].
Układ rozrodczy i rozmnażanie
Żeński układ rozrodczy składa się z parzystych
jajników
,
jajowodów
,
macicy
i
pochwy
. U stekowców zachowana jest odrębność dróg rodnych każdej strony ciała, u
torbaczy
występuje większy lub mniejszy odcinek wspólny dróg rodnych, a u
łożyskowców
drogi rodne są zawsze połączone. Pochwy łożyskowców zrastają się w twór nieparzysty. Macica może być:
Ze względu na to, jaki jest kontakt jaja płodowego z macicą, wyróżnia się bezłożyskowce – gdy związek ten jest luźny (większość torbaczy) i
łożyskowce
–
kosmówka
zrasta się z błoną śluzową macicy. Męski układ rozrodczy składa się z
jąder
,
najądrzy
i
nasieniowodów
otwierających się do cewki moczowej. Jądra pierwotnie znajdują się w jamie brzusznej. U stekowców, słoni, góralek, syren, niektórych owadożernych i
szczerbaków
pozostają w jamie brzusznej przez całe życie. U innych ssaków, np.
zajęcy
,
jeży
, czy
słupozębnych
, jądra w czasie pory godowej zstępują do
moszny
. U większości ssaków jądra znajdują się w mosznie stale.
Poza
stekowcami
wszystkie ssaki są
żyworodne
.
Zaplemnienie
jest wewnętrzne, a
zapłodnienie
następuje z reguły zaraz po zaplemnieniu. Czas trwania ciąży jest krótszy u drobnych ssaków (np. u drobnych gryzoni ciąża trwa około 3 tygodni), a dłuższy u dużych (u
słonia indyjskiego
około 22 miesiące).
Pochodzenie
Pierwsze ssaki pojawiły się na Ziemi około 200 milionów lat temu, z kopalnych gadów ssakokształtnych z rzędu
terapsydów
(Therapsida), żyjących w
permie
i
triasie
.
← mln lat temu Ssaki |
← 4,6 mld | 542 | 488 | 444 | 416 | 359 | 299 | 251 | 200 | 145 | 65 | 23 | 2 |
Systematyka
Szczegółowa systematyka ssaków przedstawiona została w odrębnym artykule.
Przypisy
- ↑
Mammalia
w: Integrated Taxonomic Information System (
ang.
)
- ↑ Według danych IUCN, 2008, Table 1 – Numbers of threatened species by major groups of organisms (1996-2008)
(format pdf)
- ↑ Gerald Jacobs, Jeremy Nathans. Trzy kolory: ewolucja oka naczelnych. „
Świat Nauki
”, ss. 50-57 (maj 2009). Joanna Zimakowska. Warszawa:
Prószyński i S-ka
Sp. z o.o.
ISSN
0867-6380
(
pol.
).
Bibliografia
- Kowalski Kazimierz: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
- Budowa ciała ssaków, Morfologia zewnętrzna ssaków. W: Władysław Zamachowski, Adam Zyśk: Strunowce Chordata. Kraków: Wydawnictwo Naukowe WSP, 1997, ss. 410-436. .