Wiersz (także: mowa wiązana, oratio vincta) – sposób organizacji tekstu, polegający na powtarzaniu się w nim odcinków o takich samych właściwościach strukturalnych; przeciwieństwo prozy ; utwór o swoistej językowej kompozycji, w której wers (linijka wiersza wyodrębniona intonacyjnie i graficznie) pełni funkcję wierszotwórczą, wykorzystuje środki stylistyczne w funkcji poetyckiej , impresywnej lub ekspresywnej .

Budowa wiersza

Na budowę wiersza składają się:

• liczba strof
• liczba wersów w strofie
• liczba sylab (zgłosek) w każdym wersie
• rymy (z uwzględnieniem wszystkich cech)

Rodzaje wierszy

Wiersze (ogólnie) dzieli się na dwa podtypy:

• wiersz systemowy – występują w nim przynajmniej dwie cechy stałe (tzw. "constansy") np. stały układ stóp metrycznych w strofach (ew. strofoidach) i regularne rymy żeńskie. Przykładem wiersza systemowego może być Arcymistrz A. Mickiewicza
• wiersz nie-systemowy – występuje w nim jedna cecha stała (tzw. "constansa") lub mniej. Przykładem takiego utworu może być wiersz Drzewa W. Bonowicza

Ze względu na strofikę wyróżniamy wiersz:

• stroficzny – zbudowany z wyraźnie zaznaczonych strof, np. epigramat , fraszka
• stychiczny (ciągły) – zbudowany z wersów ciągłych, bez podziału na strofy, np. Pan Tadeusz

• biały – bez rymów w klauzulach
• sylabiczny
  • jednakowa liczba sylab w każdym wersie
  • stały akcent (na drugiej sylabie od końca) przed średniówką i w wyrazach kończących wers
  • średniówka w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe
  • regularne rymy żeńskie
• sylabotoniczny
  • bardziej zrytmizowany niż wiersz sylabiczny
  • jednakowa liczba sylab w wersie
  • jednakowa liczba sylab akcentowanych w wersie i ich stałe miejsca
• toniczny – Występuje w nim jednakowa liczba akcentów w każdym wersie, równocześnie ich rozkład nie jest stały. Na przykład w "Księdze ubogich" J. Kasprowicza, w strofie: "Umiłowanie ty moje! (dwa zestroje akcentowe)/ Kształty nieomal dziecięce! (trzy zestroje akcentowe)/ Skroń dotąd nie pomarszczona (trzy zestroje akcentowe)/ Białe, wąziutkie ręce" (trzy zestroje akcentowe). Dzięki regularnemu układowi zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach wybija się rytm, tempo muzyczne strofy. Poeci, którzy stosowali wiersz toniczny, to m.in. W. Broniewski , J. Tuwim , K. Iłłakowiczówna , T. Gajcy .

• wolny (intonacyjny, zdaniowy);
  • rym tworzą powtarzające się wersy
  • długość wersów nie jest jednakowa
  • intonacja wierszowa zamiast składniowej (stąd często stosowana przerzutnia)
  • fazy intonacyjne pokrywają się ze składniowymi
  • często rezygnacja z podziału na strofy (wiersze wolne często są wierszami stychicznymi)
  • nie jest też wymogiem stosowanie rymów (stąd też są to najczęściej wiersze bezrymowe)
  • poezja współczesna wykorzystuje najczęściej wiersz wolny
• nieregularny – utwór rytmicznie rozmaity; najważniejszą cechą kompozycji jest jej nieregularność, stosowana w celu zaskoczenia odbiorcy
• graficzny – słowa bądź wersy tworzą ilustrację związaną z ruchem w sztuce "arte prowera"; wiersz tworzy: krzyż , słowo, ilustrację, myśl
• poezja konkretna – Apollinaire (francuski poeta) nazwał swoje wiersze poezją konkretną; wersy tworzą ilustrację np. wieży Eiffla
• carmina figurata – powstał na kanwie zabawy literackiej, rodzaj artystycznej rozrywki, w dobie staropolskiej tuż po zakończeniu antyku; wersy układały się na kształt przedmiotu, zjawiska o którym mówił utwór
• gobelinowy – związany z literaturą XX wieku, obrazek kolażowy; Stanisław Czycz wprowadzał znaki graficzne: nuty, pięciolinie, słowo; nie trzeba ich czytać chronologicznie

Zobacz też

• metrum
• funkcje języka